DZIAŁALNOŚĆ UNIWERSYTETÓW TRZECIEGO WIEKU

Zmiany demograficzne, jakie zaistniały w drugiej połowie XX wieku, wyraźnie zauważono w całej Europie. Liczba ludzi starszych w porównaniu do ludzi młodych zaczęła radykalnie rosnąć, co powodowało, iż społeczeństwo zaczęło się starzeć. Zaczęły występować zupełnie inne modele rodziny, niż jeszcze w pierwszej połowie XX wieku. Rodziny wielopokoleniowe, w których na jedną starszą osobę przypadało kilkoro młodych ludzi, zaczęto zastępować modelem mniejszej liczby dzieci. Dodatkowo, dzięki technice, nowym sposobom leczenia oraz profilaktyce i zmianie trybu życia, ludzie żyją statystycznie dłużej. Również II wojna światowa odbiła swoje piętno w sytuacji jaka panuje. Reasumując, przy statystycznie dłuższym życiu rodzi się mniej dzieci, tak więc struktura demograficzna przekształcona została i grupa ludzi „poprodukcyjnych” jest grupą bardzo liczbą, natomiast młode pokolenie zaczęło się zmniejszać.

Członkowie społeczeństwa, którzy należeli do grupy osób starszych, nie nadążali za postępem technicznym, który w XX wieku był naprawdę ogromny. Zaczęli się gubić i nie radzić sobie z rzeczywistością. Pozostali członkowie społeczeństwa na ogół traktują osoby w podeszłym wieku jako niedoskonałe i ułomne jednostki społeczeństwa. Natomiast naukowcy negują to przekonanie i wykazują, iż powyższe stwierdzenie wywodzi się z braku zainteresowania społeczeństwa osobami starszymi, co powoduje odsunięcie ich od czynnego życia i w rezultacie ogranicza ich możliwości oraz skazuje na bezczynność.

Widząc ogrom problemu jaki wystąpił, w latach 70-tych XX wieku w Europie Zachodniej zaczęły powstawać pierwsze programy, których celem była pomoc osobom starszym, by mogli się orientować w zmieniającej rzeczywistości, mogli być aktywni. W Republice Federalnej Niemiec powstało stowarzyszenie Sozialwerk-Berlin. W ramach jednej parafii osoby młode (wolontariusze) pomagały osobom starszym.

Idąc dalej, postanowiono włączyć osoby starsze do systemu kształcenia ustawicznego. W rezultacie w 1973 roku we Francji przy Instytucie Nauk Społecznych w Tuluzie powstała pierwsza placówka dydaktyczna dla osób starszych. Nazwano ją Uniwersytetem Trzeciego Wieku. Założycielem był profesor Pierre Vellas. Nazwa wywodzi się z przyjętego w społeczeństwie określenia lat życia, które następują po osiągnięciu przez człowieka wieku emerytalnego i wycofaniem się z życia zawodowego. Okres ten nazywano „trzecim wiekiem”.

W pozostałych krajach Europy Zachodniej również zaczęły powstawać podobne placówki oświatowe. Między innymi w 1975 roku w Szwajcarii w Winterthur powstało Zentrum am Oberter, które zajęło się kształceniem mieszkańców w każdym wieku. W tym samym czasie powstał polski Uniwersytet Trzeciego Wieku. Został założony przez profesora gerontologii Halinę Szwarc przy akceptacji Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego. Uniwersytet ten do dziś nosi nazwę swojego założyciela. W 1976 roku powstał następny polski Uniwersytet Trzeciego Wieku we Wrocławiu a następnie powstały w Opolu, Szczecinie, Poznaniu, Łodzi, Gdańsku oraz w większości dużych miast posiadających wyższe uczelnie.

Patrząc na rozpiętość działań, jakie zostały podjętej w zakresie kształcenia osób starszych w 1975 roku powstało Międzynarodowe Towarzystwo Uniwersytetów Trzeciego Wieku - Association International des Uniwersites du Traisiem Age w skrócie AIUTA. Członkiem Towarzystwa może być każdy Uniwersytet Trzeciego Wieku działający przy wyższej uczelni. Towarzystwo zostało uznane przez ONZ (Departament Spraw Społecznych i Humanitarnych), Światową Organizację Zdrowia UNESCO oraz Międzynarodowe Biuro Pracy. Do nadrzędnych celów działalności AIUTA należy:

• przełamanie uprzedzeń przypisywanych ludziom starszym (upośledzenie fizyczne i psychiczne),

• stworzenie warunków godnego starzenia się,

• włączenie osób starszych do systemu kształcenia ustawicznego bez ograniczeń.

AIUTA organizuje również w poszczególnych krajach kongresy i konferencje o charakterze międzynarodowym, których głównym celem jest wymiana doświadczeń dotyczących procesu kształcenia osób starszych.

Analizując poziom wykształcenia osób starszych, wywnioskowano iż posiadają oni co najwyżej wykształcenie podstawowe bądź niepełne podstawowe. Dlatego w Międzynarodowym planie działania w kwestii starzenia się społeczeństw, który został przyjęty przez Światowe Zgromadzenie ONZ „Starzenie się społeczeństw”, które miało miejsce w Wiedniu w 1982 roku podjęto w tej sprawie odpowiednie kroki. Znalazło się wówczas po raz pierwszy następujące zdanie: Instytucje państwowe, organizacje pozarządowe i środki masowego przekazu mają podjąć starania, aby osoby stare miały dostęp do wiedzy na różnym poziomie, aby nie musiały żyć z piętnem upośledzenia fizycznego i psychicznego, a także nie były pozbawione zadań i uznania w swoim środowisku.

Należy zauważyć, iż niejako w odezwie na powyższy „plan działania” wydany przez ONZ, Uniwersytet Jagielloński podjął badania w zakresie zaspakajania potrzeb psychicznych ludzi starszych w ramach których rozpoczęto eksperymentalny program edukacyjny dla osób powyżej 40 roku życia. W rezultacie powyższych badań oraz doświadczeń różnych towarzystw stworzono model uniwersytetu udostępniającego, rozszerzającego i aktualizującego wiedzę dla osób o różnym stopniu i profilu wykształcenia.

Obecnie w Polsce istnieją dwa typy Uniwersytetów Trzeciego Wieku:

• placówki działające pod patronatem uczelni wyższych i kierowane najczęściej przez pełnomocnika rektora danej uczelni i tworzone na mocy uchwały senatu,

• placówki niezależne od uczelni, organizowane przez stowarzyszenia popularnonaukowe i kulturalno-rekreacyjne, posiadające własny statut i władze.

Najczęściej występującym rodzajem placówek są Uniwersytety Trzeciego Wieku współpracujące i posiadające patronat uniwersytetów, akademii medycznych, politechnik, akademii sztuk pięknych, akademii muzycznych, ośrodków i domów kultury, nawet diecezji i seminariów duchownych. Współpracują z instytucjami rządowymi i pozarządowymi oraz Uniwersytetami Trzeciego Wieku w kraju i za granicą.

Głównymi celami funkcjonowania Uniwersytetów jest:

• dążenie do poprawy jakości życia osób starszych poprzez włączenie ich do systemu kształcenia ustawicznego,

• utrzymanie sprawności fizycznej i psychicznej,

• zachowanie i zwiększenie intelektualnej sprawności ludzi starszych,

• prowadzenie imprez integracyjnych,

• nastawienie osób starszych, aby zaczęli myśleć także o sobie, o swoich potrzebach,

• prowadzenie badań naukowych z zakresu gerontologii społecznej.

Dzięki postawionym powyżej celom, uniwersytety pozwalają pomagać starszym osobom oraz dają im szansę samorealizacji, odzyskania poczucia własnej wartości i świadomości, że mogą być potrzebni, doceniani a przede wszystkim szanowani. W ramach organizowanych imprez integracyjnych, uniwersytety dokształcają nie tylko seniorów ale również i młodzież, uświadamiając im, że wraz z wiekiem nie musi kończyć się pełna aktywność społeczna.

Uniwersytety Trzeciego Wieku są placówkami dydaktycznymi, w których program i zakres działania są opracowywane i realizowane przy współpracy ze słuchaczami. Pomimo faktu, iż AIUTA określiła poziom kształcenia uniwersyteckiego w placówkach, to jednak zakres i poziom kształcenia na różnych uniwersytetach jest różny. Na przykład w małych miasteczkach Uniwersytety Trzeciego Wieku posiadają często charakter klubów, których głównym celem jest prowadzenie kółek zainteresowań, wycieczek i zajęć ruchowych bez uwzględnienia wykładów.

Obecnie w Polsce funkcjonuje około 100 Uniwersytetów Trzeciego Wieku - ich liczba nie jest dokładnie znana. Na Uniwersytetach zajęcia prowadzone są w systemie semestralnym odpłatnym. Studenci otrzymują indeksy, legitymacje oraz po skończeniu studiów również dyplomy. Jednak charakter dyplomów jest raczej symboliczny. Każdy uniwersytet z osobna określa obowiązek uczestniczenia w zajęciach. Dla przekładu w jednym z Uniwersytetów Trzeciego Wieku wykłady audytoryjne, specjalistyczne i seminaria mają charakter obowiązkowy, natomiast pozostałe zajęcia: sportowe, wyjazdy, wycieczki piesze i imprezy integracyjne mają charakter dobrowolny.

Tematyka prowadzonych zajęć jest bardzo szeroka, począwszy od wykładów z historii, poprzez literaturę, filozofię, psychologię, medycynę, geografię, botanikę, astrofizykę, aż do architektury i wiedzy o regionie. Dodatkowo prowadzone są seminaria, lektoraty językowe oraz wycieczki. UTW rozpowszechniają również wiedzę z zakresu gerontologii, czyli wiedzę dotyczącą chorób wieku starszego, warunków życia seniorów, ich dochodów, wypoczynku, rekreacji, organizacji wolnego czasu a także problemów psychologicznych i społecznych. Zajęcia na Uniwersytetach Trzeciego Wieku prowadzone są przez wykładowców akademickich, szkolnych oraz zaproszonych osobistości świata nauki, kultury, polityki i gospodarki.

Znaczna większość słuchaczy Uniwersytetów Trzeciego Wieku stanowią kobiety. Wynika to z faktu, iż kobiety charakteryzują się dłuższym życiem w porównaniu do mężczyzn, którzy wykazują wysoką umieralność w wieku poprodukcyjnym. Ponadto kobiety przebywające na emeryturze szukają jeszcze dodatkowego zatrudnienia. Z psychologicznego punktu widzenia kobieta lepiej znosi wiek emerytalny, niż mężczyzna zarówno pod względem psychicznym jak również fizycznym, stąd pojawia się ich potrzeba do dalszej aktywności poza zawodowej. Innym powodem, dla których większość słuchaczy to kobiety, to fakt, iż panie w starszym wieku uświadamiają sobie, iż młodość i praktycznie większość dalszego życia poświęciły rodzinie, chowaniu dzieci a także wnuków. Będąc na emeryturze wykazują potrzebę nadrobienia wszystkiego, na co nie znalazły czasu wcześniej z powodu natłoku zajęć i szybkiego tempa życia.

Przeprowadzając analizę funkcjonowania i celów Uniwersytetów Trzeciego Wieku należy podkreślić, iż oprócz zadań dydaktyczno-naukowych, maja również istotne znaczenie w szerzeniu profilaktyki gerontologicznej. UTW uczy jak żyć, dbać o zdrowie i sprawność psychiczną i fizyczną osoby starsze. Placówki tego typu cieszą się ogromną popularnością, gdyż z roku na rok wzrasta liczba potencjalnych słuchaczy, czyli strefa „wieku trzeciego” ulega powiększeniu. Dodatkowo osoby starsze zaczynają rozumieć, iż mogą żyć zupełnie inaczej, sprawnie i czynnie uczestniczyć w dzisiejszej rzeczywistości oraz czuć się potrzebne i szanowane. Tak więc okres emerytalny może być dobrym okresem, aby oddawać się bez reszty robieniu czegoś, co daje przyjemność, satysfakcję, ponieważ nie ciążą już obowiązki rodzinne i zawodowe. Daje to gwarancję pogody ducha, chroni przed depresjami, samotnością oraz chorobami. Uczestnicząc w zajęciach Uniwersytetu Trzeciego Wieku, osoba starsza nawiązuje nowe znajomości i mają poczucie przynależności do danej grupy. Wówczas wszelkie zmiany, jakie zachodzą w rzeczywistości, nie są już straszne dla osób w „wieku trzecim”.

UNIWERSYTET TRZECIEGO WIEKU W WARSZAWIE

Z uwagi na fakt, iż UTW w Warszawie, powstał jako pierwsza tego typu placówka w Polsce, zasługuje na krótkie przedstawienie i zaprezentowanie.

Uniwersytet Trzeciego Wieku powstał w 1975 roku przy Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego. Posiada osobowość prawną oraz nosi imię swojej założycielki Haliny Szwarc. Organizacja pedagogiczna kształtuje się następująco:

• trzy etaty administracyjne,

• dwa etaty dydaktyczno-naukowe CMKP,

• prace zlecone wykładowców,

• prace zlecone lektorów.

W przeważającej części praca na Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Warszawie ma charakter wolontariatu. Kierownictwo (dwuosobowy) prowadzi działalność dydaktyczno-naukową i organizacyjną, zarząd nadzoruje prace wszystkich zespołów, odpowiada za sprawy finansowe i przestrzeganie przepisów. W ramach zarządu, który liczy 11 osób, wyłoniono: Prezydium Zarządu - 5 osób, Komisję Rewizyjną - 4 osoby, Radę Samorządu Słuchaczy - 9 osób.

Liczba słuchaczy UTW kształtuje się na poziomie mniej więcej 1 200. W przekroju trzystoletniej pracy Uniwersytetu Trzeciego Wieku im. Haliny Szwarc w Warszawie liczba słuchaczy ulegała zmianie z tendencją wzrostową.

Tabela 1. Liczb słuchaczy wg płci

Słuchacze	Liczba słuchaczy
		Lata 1975/76	Lata 1984/85	Lata 1994/95	Lata 2004/05
Kobiety	232	852	782	1031
Mężczyźni	91	123	67	95
Razem	323	975	849	1126

Źródło: Z. Sztajer, Idea powstawania i działalności uniwersytetów trzeciego wieku, www.koweziu.edu.pl

Tabela 2. Liczba słuchaczy wg wykształcenia

Wykształcenie	Liczba słuchaczy
		Lata 1975/76	Lata 1984/85	Lata 1994/95	Lata 2004/05
Wyższe	135	413	370	572
Średnie	166	546	471	550
Podstawowe	22	16	8	4

Źródło: Z. Sztajer, Idea powstawania i działalności uniwersytetów trzeciego wieku, www.koweziu.edu.pl

Tabela 3. Liczba słuchaczy wg stanu cywilnego (dane w %)

Stan cywilny	Liczba słuchaczy %
		Lata 1975/76	Lata 1984/85	Lata 1994/95	Lata 2004/05
W małżeństwie	43	33	30	35
Owdowiali	37	38	36	37
Stan wolny	20	29	34	28

Źródło: Z. Sztajer, Idea powstawania i działalności uniwersytetów trzeciego wieku, www.koweziu.edu.pl

Tabela 4. Liczba słuchaczy wg wieku

Wiek	Liczba słuchaczy
		Lata 1975/76	Lata 1984/85	Lata 1994/95	Lata 2004/05
80 lat < …	18	87	42	171
70 - 79	117	242	239	544
60 - 69	153	422	401	354
50 - 59	29	185	117	57
49 > …	6	39	50	-

Źródło: Z. Sztajer, Idea powstawania i działalności uniwersytetów trzeciego wieku, www.koweziu.edu.pl

Słuchacze UTW w Warszawie uczestniczą w wykładach zorganizowanych dwa razy w tygodniu (poniedziałki oraz piątki). Tematyka zajęć o charakterze wykładów obejmuje nauki biologiczne i medyczne oraz humanistyczne (historia, literatura, psychologia, filozofia, itp.). seminaria odbywają się raz w miesiącu, a ich celem jest pogłębienie wiedzy i wymiana myśli i poglądów w zakresie wybranych tematów. Nauka języka obcego odbywa się na trzech poziomach, w zależności od stopnia zaawansowania. Prowadzone są lektoraty w sześciu językach.

Na Uniwersytecie Trzeciego Wieku, który funkcjonuje w Warszawie, zorganizowano wiele zespołów o różnych kierunkach. Niektóre z nich to:

• dwa Zespoły Terapeutyczne (psychoterapeutyczny, rehabilitacji geriatrycznej),

• Zespół Literacki,

• Zespół Pamiętnikarski,

• Zespół Malarski,

• Szkoła Rysunku,

• Zespół Wokalno-Muzyczny,

• Biuletyn Informacyjny,

• Kursy Informatyczne,

• Zespół Rekreacji Ruchowej i Turystyki,

• Zespół Turystyczno-Krajoznawczy,

• Zespół Ewidencji Słuchaczy,

• Zespół Pomocy Koleżeńskiej,

• Zespół Imprez Kulturalnych,

• Zespół Współpracy z innymi organizacjami i UTW,

• Biblioteka,

• Zespół Brydżowy,

• Zespół Organizacyjno-administracyjny,

• Zespół Porządkowy.

Działalność Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Warszawie podlega procesowi ciągłego rozwoju. Liczba słuchaczy z roku na rok wzrasta, tak więc oferta, jaka jest dla nich przygotowana przez placówkę, również musi ulegać rozwojowi. Każda osoba starsza, znajdzie na UTW zajęcia odpowiednie dla siebie, w których może uczestniczyć. Oprócz zajęć słuchacze uczestniczą również w imprezach integracyjnych, które promują działalność UTW i obejmują wszystkie placówki z całej Polski a nawet z zagranicy.

Bibliografia:

1. T. Aleksander, Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce, Rocznik Pedagogiczny 2001, t. 24, s. 101-123

2. B. Buczkowska, Edukacja trzeciego wieku jako czynnik procesu kształcenia i wychowania dorosłych, Edukacja Dorosłych 2004, nr 3, s. 57-61

3. Hasło: Uniwersytet Trzeciego Wieku w Encyklopedii Multimedialnej www.pl.wikipedia.org

4. Historia UTW, www.studenci-trzeciego-wieku.studentnews.pl

5. Z. Sztajer, Idea powstawania i działalności uniwersytetów trzeciego wieku, www.koweziu.edu.pl

Wykaz tabel

Tabela 1. Liczba słuchaczy wg płci

Źródło: Z. Sztajer, Idea powstawania i działalności uniwersytetów trzeciego wieku, www.koweziu.edu.pl

Tabela 2. Liczba słuchaczy wg wykształcenia

Źródło: Z. Sztajer, Idea powstawania i działalności uniwersytetów trzeciego wieku, www.koweziu.edu.pl

Tabela 3. Liczba słuchaczy wg stanu cywilnego

Źródło: Z. Sztajer, Idea powstawania i działalności uniwersytetów trzeciego wieku, www.koweziu.edu.pl

Tabela 4. Liczba słuchaczy wg wieku

Źródło: Z. Sztajer, Idea powstawania i działalności uniwersytetów trzeciego wieku, www.koweziu.edu.pl

---