UNIWERSYTET TRZECIEGO WIEKU
Wstęp- Weronika
Poszukiwanie optymalnych, kreacyjnych form wsparcia społecznego osób starszych, stanowiące jedno z najważniejszych wyzwań współczesnej polityki społecznej, można uznać za naturalną konsekwencję przynajmniej czterech zjawisk znamionujących rzeczywistość przełomu XX i XXI wieku: postępującego starzenia się społeczeństw , dynamicznego rozwoju w dziedzinie nauki i techniki, globalizacji oraz dążenia do budowy zintegrowanego społeczeństwa informatycznego. Tempo rozwoju współczesnej cywilizacji wymusiło potrzebę ustawicznego kształcenia się, doskonalenia, uczenia się przez całe życie. Systematyczna aktualizacja wiedzy, umiejętności, mobilność, kreatywność, sprawność, rozumienie i zinternalizowanie zmian zachodzących we wszystkich dziedzinach życia stały się niezbędnymi warunkami funkcjonowania we współczesnym świecie. Bez nich, w ujęciu społecznym tworzy się między pokoleniami przepaść niezrozumienia, aksjologiczna próżnia, a w ujęciu jednostkowym- pojawia się realna groźba alienacji, wykluczenia, zepchnięcia na margines życia społecznego. Nawet najbardziej opiekuńcze państwo nie jest obecnie w stanie zapewnić swym obywatelom prawa do godnego, satysfakcjonującego życia, jeśli sami o to nie będą zabiegać, a przepustką do takowego jest wiedza, wysoki poziom socjalizacji i wszechstronna aktywność.
Aleksander Kamiński, klasyk pedagogiki społecznej i prekursor polskiego nurtu wychowania do starości, głosił hasło „dodać życia do lat”, które mimo upływu lat nie tylko nie straciło, ale wręcz zyskało na aktualności. Aktywność ludzi w starszym wieku, odpowiednio wspierana przez kompetentne placówki środowiskowe, jest potencjałem możliwym do wykorzystania zarówno przez jednostki, jak i całe społeczeństwo. Trzecia generacja to ważna składowa kapitału ludzkiego, kapitału społecznego, którego uśpienie lub marnotrawienie jest równoznaczne ze zgoda na marginalizację licznego przedstawicielstwa współczesnych społeczeństw.
Ideę tworzenia sieci placówek oświaty i integracji dla przedstawicieli trzeciego pokolenia, rozpropagowaną na świecie w latach siedemdziesiątych XX wieku przez Pierra Vallasa, uznać zatem należy za ze wszech miar potrzebną, godną upowszechnienia i dalszego wdrażania, szczególnie w Polsce, gdzie jak wynika z licznych badań socjologicznych i gerontologicznych przejście na emeryturę nadal często utożsamiane jest z wycofaniem się z życia społecznego, alienacją i redukowaniem więzi społecznych.
Starość jest zjawiskiem naturalnym w ontogenezie człowieka, jednocześnie dotyczącym każdego organizmu żywego, lecz mimo to mało poznanym. Naukowcy wciąż mają kłopot z precyzyjnym zdefiniowaniem tej fazy życia. Współczesne społeczeństwo nie ma zbyt szerokiej wiedzy na temat tego okresu życia ludzkiego, jedną z wielorakich tego przyczyn może być fakt braku zainteresowania okresem życia, z którym większość ludzi nie wiąże już specjalnie wielkich nadziei i planów.
W populacji ludzi w podeszłym wieku szczególna uwagę zwracają emeryci- wyróżnieni jako grupa osób o określonych, odmiennych potrzebach i oczekiwaniach społecznych. Podkreśla się niezmienność w kategoriach potrzeb, jednak należy zwrócić uwagę na intensywność i rosnące znaczenie tych, które są najdotkliwiej odczuwane z powodu niepełnego zaspokojenia, głównie: potrzeba bezpieczeństwa, przynależności, pożyteczności, niezależności, prestiżu.
Fakt przejścia na emeryturę wpływa na psychikę człowieka z powodu bezpośredniej zależności między zawodem, wykonywaną pracą a statusem społecznym oraz ścisłym związkiem między zadowoleniem z pracy a zadowoleniem z życia. Z tej pozycji pojawiło się spojrzenie na emeryturę jak na kryzys. Przebiega on w dużym stopniu indywidualnie, lecz upraszczając to zjawisko, osoby nim „dotknięte” można podzielić na 3 kategorie:
Ludzie, którzy pracowali z konieczności i zaprzestanie pracy zawodowej jest dla nich wybawieniem, marzą o tym, by zająć się wreszcie swoimi sprawami lub odpocząć.
Ci, którzy nie potrafią żyć bez pracy, ona nadaje sens ich życiu, więc emerytura kojarzy się im głównie z bezużytecznością; jedynym ratunkiem dla nich jest kontynuowanie pracy zawodowej jak najdłużej, obojętnie w jakiej formie.
Osoby prezentujące pośrednią postawę wobec emerytury i uważające swoją pracę za ważną, lecz emeryturę postrzegają jako należny wypoczynek i możliwość realizacji zainteresowań pozazawodowych.
Bez wątpienia każda z tych grup nosi w sobie potencjał do „zagospodarowania”. Nie ma lepszego sposobu na rozbudzenie i uaktywnienie tej populacji niż ukierunkowana edukacja. Byłby to optymalny rodzaj działania, który pomógłby znaleźć właściwa drogę także „zachłyśniętym” nadmiarem wolnego czasu i wolnością od obowiązków czy rygoru życia zawodowego. Problem ten rośnie wraz z wydłużaniem się życia ludzkiego, gdyż emeryci maja coraz więcej lat do zagospodarowania. A przyzwyczajenie się do zajęć wypełniających czas zamiast pracy, która podkreśla ich użyteczność przez długie lata, może stać się poważnym problemem psychologicznym, nawet jeśli nie w pełni i nie od razu uświadomionym.
Rodzaje uniwersytetów:
Uniwersytet (łac. universitas magistrorum et scholarium, 'ogół nauczycieli i uczniów') - najstarszy rodzaj szkoły wyższej o charakterze nietechnicznym, której celem jest przygotowanie kadr pracowników naukowych oraz kształcenie wykwalifikowanych pracowników. Jednostki organizacyjne uniwersytetu posiadają uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora co najmniej w dwunastu dyscyplinach, w tym przynajmniej po dwa uprawnienia w dziedzinach nauk humanistycznych, społecznych lub teologicznych, matematycznych, fizycznych lub technicznych, przyrodniczych oraz prawnych lub ekonomicznych.
Uniwersytet powszechny - instytucja szerzenia oświaty, dostępna dla wszystkich bez względu na wiek i wykształcenie. Ich głównym celem była popularyzacja wiedzy oraz rozwijanie aktywności kulturalnej wśród szerokich kręgów społeczeństwa.
Początki wiążą się z wykładami publicznymi zorganizowanymi w 1873 na Uniwersytecie w Cambridge.
Na ziemiach polskich uniwersytety powszechne powstawały na przełomie XIX i XX wieku, pierwszy utworzono w 1898 Uniwersytet Ludowy imienia A. Mickiewicza w Galicji.
W okresie międzywojennym uniwersytety powszechne tworzyły władze samorządowe, a także Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych (TUL), Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (TUR) i Towarzystwo Szkoły Ludowej.
Po 1945 uniwersytety powszechne prowadziły działalność w ramach TUL i TUR, a po połączeniu w 1948 - w ramach Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych i Ludowych, które to w 1950 roku przekształcono w Towarzystwo Wiedzy Powszechnej.
Uniwersytety powszechne były prowadzone również przez ZMSP oraz związki zawodowe.
Pierwszy Uniwersytet Powszechny TWP powstał w 1956 roku w Bydgoszczy. Pod koniec lat pięćdziesiątych działało w kraju już blisko 800 Uniwersytetów Powszechnych, głównie w środowisku wiejskim. Były to uniwersytety o charakterze ogólnym, realizujące cykle zajęć z różnych dziedzin wiedzy wybieranych w miarę dowolnie przez słuchaczy i kierowników placówek.
Uniwersytety ludowe - zainicjowane przez Mikołaja Fryderyka Seweryna Grundtviga w Danii uniwersytety ludowe podnosiły poziom wiedzy i świadomości młodzieży chłopskiej.
Uniwersytety ludowe połączone były z internatami, kursy trwały najwyżej kilka miesięcy. Nauczano przede wszystkim przedmiotów humanistycznych (głównie historia i język ojczysty) oraz zagadnień związanych z życiem i pracą na wsi. Przyczyniły się do powstania nurtu w literaturze duńskiej zwanego realizmem jutlandzkim. Idea podobnych placówek przyjęła się wkrótce na całym świecie. Pierwszą placówkę w Polsce nazwaną Uniwersytetem Ludowym założył w 1921 roku ks. Antoni Ludwiczak w Dalkach koło Gniezna, (dziś Prymasowski Uniwersytet Ludowy i Towarzystwo Czytelni Ludowych). Słuchaczem Uniwersytetu Ludowego w Dalkach był w 1923-24 Stanisław Mikołajczyk. W latach 1932-39, znane były uniwersytety prowadzone przez Ignacego Solarza. W 1939 r. było w Polsce 22 placówek prowadzonych przez państwo, Kościół oraz organizacje społeczne.
Uniwersytet Trzeciego Wieku w Polsce- geneza, cele i zadania. Patrycja
Polska od połowy lat siedemdziesiątych aktywnie współuczestniczyła w procesie tworzenia międzynarodowej płaszczyzny zapewnienia ludziom starszym dostępu do oświaty, integracji społecznej i realizacji zainteresowań. Należała do czołówki państw europejskich popularyzujących ideę kształcenia ustawicznego. W 1975r, z inicjatywy Haliny Szwarc, uruchomiono wzorcowy Uniwersytet Trzeciego Wieku przy Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego w Warszawie, koncentrując działalność statutową na takich celach, jak:
organizacja kształcenia ustawicznego dla ludzi starszych,
opracowanie metod i technik edukacyjnych adekwatnych do poziomu słuchaczy,
aktywizacja psychiczna, fizyczna, społeczna uczestników działalności,
wdrażanie do profilaktyki gerontologicznej,
Następne placówki powstały w : Opolu, Wrocławiu, szczecinie, łodzi, poznaniu, lublinie, Gdańsku i wielu innych dużych miastach, będących ośrodkami kształcenia na poziomie akademickim. W 2000 r. ich sieć obejmowała już 25 jednostek, wzrastając do 34 w 2003. pierwotnie przyjęto następujące założenia organizacyjne:
organizowanie osobom w starszym wieku czasu wolnego,
promowanie aktywnych form życia i wypoczynku,
udostępnianie różnorodnych form oświatowych,
tworzenie płaszczyzn integracji międzypokoleniowej, wewnątrzpokoleniowej i środowiskowej,
wszechstronna aktywizacja słuchaczy,
wdrażanie do samokształcenia i samopomocy,
pomoc w realizacji i rozwoju zainteresowań,
podnoszenie sprawności intelektualnej, psychicznej i fizycznej,
angażowanie do współuczestnictwa w szeroko rozumianym życiu społecznym,
Są one nadawane nadal, choć formuła funkcjonowania placówek uległa ciągłemu wzbogacaniu, poszerzaniu i modyfikacji, adekwatnie do diagnozowanych potrzeb w określonych środowiskach lokalnych. W większości placówek prowadzone są lektoraty języków obcych, sekcje rekreacji ruchowej i turystyki(w tym gimnastyka usprawniająca, chińska Tai-Chi, zespołowa, pływanie, rehabilitacja lecznicza, wycieczki rowerowe, techniki rekreacyjne) oraz seminaria i zajęcia tematyczne w małych grupach(sekcje: literackie, historyczne, plastyczne, ogrodnicze, bioterapii, astronomiczne, komputerowe, hafciarskie, dyskusyjne, brydżowe, narciarskie, rękodzieła artystycznego, kronikarskie i zespoły: wokalne, edukacji muzycznej, samopomocy koleżeńskiej, miłośników przyrody). W niektórych uniwersytetach działają chóry, kabarety, teatry, zespoły muzyczne, dzięki którym działalność placówek wychodzi poza sale wykładowe i służy upowszechnianiu kultury, organizowaniu rozrywki w całym środowisku lokalnym. Dominującą formą działalności nadal są wykłady, ale ich tematyka jest nieustannie wzbogacana o nowe zagadnienia.
Organizacja uniwersytetów opiera się na pracy samorządów i rad programowych, gwarantując słuchaczom współdecydowanie o kierunkach, formach i metodach pracy w poszczególnych latach.
Obecnie, poza realizacją celów społecznych, uniwersytety trzeciego wieku stanowią płaszczyznę szerokich badań i analiz naukowych, prowadzonych w obrębie takich nauk i dyscyplin naukowych, jak: socjologia, pedagogika społeczna, gerontologia społeczna, psychologia, polityka społeczna, andragogika i geragogika.
Obecnie funkcjonująca sieć uniwersytetów trzeciego wieku(UTW) skupia ponad 12 tys. słuchaczy, tj. około 0,15% grupy emerytów i rencistów. UTW traktowane są jak swoiste skupiska elit seniorów, jako że stanowią podstawowe w kraju zorganizowane formy edukacji i integracji środowiskowej, adresowane do grupy najstarszych. Ustawicznie poszerzając swoją ofertę programową, cieszą się coraz większą popularnością zarówno wśród osób w wieku emerytalnym, jak i tych, którzy z różnych przyczyn, najczęściej bezrobocia, odeszli od aktywności zawodowej.
Zakres prowadzonych działań. Weronika
Formy pracy i treść oferty programowej poszczególnych uniwersytetów różnicują się w zależności od wskazań środowiska, potrzeb indywidualnych słuchaczy oraz możliwości kadrowych, lokalowych, finansowych placówek. Podstawową formą działalności są interdyscyplinarne wykłady oraz zróżnicowane tematycznie koła zainteresowań. Problematyka zajęć dostosowywana jest do potrzeb i oczekiwań słuchaczy, obejmując wszelkie możliwe dziedziny nauki i wiedzy praktycznej. Najczęściej występujące w ofercie programowej hasła tematyczne to: medycyna, psychologia, socjologia, historia, historia sztuki, filozofia, gerontologia, nauki społeczne, polityka. Niektóre uniwersytety wprowadzają do programów mniej znane zagadnienia, jak: makrobiotyka, muzyka, architektura, ekologia, religia, farmakologia, astronomia, samorządność terytorialna, integracja europejska, medycyna naturalna, językoznawstwo, etyka, historia filmu i teatru, genetyka, archeologia, biologia, poezja współczesna, geografia świata, teologia, prawo, przyrodoznawstwo, sławni ludzie, polityka socjalna, etnografia, kultura, astrofizyka, andragogika, rehabilitacja, poradnictwo geriatryczne.
Działalność statutową często współfinansują szkoły wyższe, gwarantujące placówkom kadrę dydaktyczną i bazę lokalową, choć dzięki zaangażowaniu samych słuchaczy środki pozyskiwane są też od sponsorów, organizacji pozarządowych i samorządów lokalnych. Ze składek członkowskich słuchaczy pokrywane są koszty imprez okolicznościowych, wydatki związane z zakupem biletów na imprezy kulturalne, rekreacyjne, na wycieczki, a nierzadko i na wsparcie finansowe dla słuchaczy znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej.
Z uwagi na stale rosnące zainteresowanie społeczne wiele uniwersytetów poszerza swoja działalność poprzez tworzenie filii i klubów „Seniora” w okolicznych miastach.
Współczesne formy edukacji i integracji osób starszych na świecie. Dorota
Ciągły wzrost liczebności populacji ludzi w starszym wieku w strukturach współczesnych społeczeństw spowodował także wyraźny wzrost rangi oświaty dorosłych oraz kształcenia ustawicznego. Obecnie około 10%(około 600mln) ludności świata stanowią ludzi w wieku 60 lat i więcej. W 1950 r. populacja ta była trzykrotnie mniejsza(200mln). W krajach Europy Zachodniej, w Japonii, w Stanach Zjednoczonych w 2001 roku udział osób w wieku 65 lat i więcej w ogólnej strukturze społecznej przekraczał 15%, a we Włoszech 18%. Według prognoz demograficznych, zjawisko starzenia się współczesnych społeczeństw będzie wykazywało tendencję wzrostu przynajmniej do 2050, choć już w 2025 r. populacja w wieku 60 lat i więcej może osiągnąć poziom 1/3 ludności świata.
Coraz dłuższe średnie trwanie życia i pozostające od lat na niezmiennym poziomie tzw. progi emerytalne spowodowały, że obecnie od aktywności zawodowej odchodzą ludzie mobilni, zdrowi, aktywni, nierzadko dobrze wykształceni, statystycznie mający przed sobą jeszcze ¼ życia. Cechuje ich chęć działania, współuczestniczenia w życiu społecznym, potrzeba aktualizowania wiedzy i utrzymywania stałych kontaktów z otoczeniem. Teoretycznie ten rozległy katalog potrzeb mogłyby zaspokajać jednostki samorządu terytorialnego, placówki kultury, oświaty, wypoczynku, rekreacji i turystyki. W praktyce jednak, głównie w krajach transformujących systemy społeczno-gospodarcze, nieprzekraczalne dla większości emerytów i rencistów bariery ekonomiczne w dostępie do skomercjalizowanych jednostek organizacji czasu wolnego ograniczają te możliwości do bezpłatnych form uczestnictwa, proponowanych przez środowiska lokalne. Jednym z nich SA otwarte placówki oświatowe. Ich nazwy i charakter działalności różnicują się w obrębie poszczególnych państw i regionów, ale łączy je wspólna idea. To optymalizacja działań środowiskowych na rzecz przedstawicieli trzeciej generacji.
W Stanach Zjednoczonych i Australii działają instytutu uczenia się na emeryturze Institute for Learning in Retirement, a w Europie; uniwersytety trzeciego wieku, uniwersytety czasu wolnego, uniwersytety międzypokoleniowe, uniwersytety seniorów, akademie weteranów i akademie seniorów.
Idea tworzenia sieci uniwersytetów trzeciego wieku była uwieńczeniem działalności Międzynarodowego Towarzystwa Gerontologicznego, Europejskiej Unii do Spraw Opieki Społecznej oraz Międzynarodowego Centrum Gerontologii Społecznej.
Pierwszy uniwersytet powstał w 1972 roku w Tuluzie, z inicjatywy francuskiego socjologa i prawnika Pierra Vallasa. Główna ideą, jaka towarzyszyła jego uruchomieniu, było umożliwienie osobom starszym aktywnego życia oraz przełamywanie stereotypu starości wyalienowanej, spetryfikowanej, nacechowanej senilizmem, skłonnością do retrospekcji i wycofania. W programie działania prekursorskiej placówki szczególny nacisk położono na próby poprawy warunków życia codziennego słuchaczy, m.in. poprzez przekazywanie im wiedzy niezbędnej dla uzyskania optymalnego komfortu psychicznego w warunkach odejścia od aktywności zawodowej. Początkowo zajęcia organizowano tylko w czasie letniej przerwy wakacyjnej, ale już po pierwszych latach doświadczeń wprowadzono całoroczną działalność, wychodząc tym samym naprzeciw oczekiwaniom społecznym.
Na bazie wzorów francuskich w następnych latach zaczęto powoływać do życia podobne placówki we Włoszech, w Szwajcarii, Hiszpanii, Belgii, w Niemczech, Szwecji i w Portugalii. Model potocznie określany mianem „francuskiego”, nadal funkcjonuje w Europie, opierając się na istniejących strukturach oświatowych i szeroko zakrojonej współpracy z ośrodkami kształcenia akademickiego. Równolegle do niego funkcjonuje jednak drugi model, zwany „brytyjskim”, pierwsze placówki oparte na modelu brytyjskim powstały w 1981r. popularny w takich krajach, jak: Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia, Stany Zjednoczone i Kanada, opiera się na następujących zasadach:
główna metodą kształcenia jest samopomoc,
nie ma podziału na odbiorców treści programowych i wykładowców,
słuchacze sami organizują swoją działalność, dzieląc się wiedzą i doświadczeniem z innymi,
podstawową formą pracy jest eksperyment,
nauczanie ma charakter grupowy,
jednostki organizacyjne nie współpracują z ośrodkami kształcenia uniwersyteckiego,
Katalog światowych ofert edukacyjnych dla przedstawicieli trzeciej generacji uzupełnia model „amerykański”, powstały w 1975 r. a popularny tak w Stanach Zjednoczonych, w Kanadzie, jak i w krajach Ameryki Południowej. Promuje on edukację ustawiczną poprzez podróże, wycieczki i cykliczne zajęcia w formie wykładów, konwersatoriów, zabaw oraz ćwiczeń, które prowadzone są przez kadrę uniwersytecką wyłącznie w czasie przerw wakacyjnych. Taka forma aktywizacji osób starszych powszechnie uznawana jest za alternatywę dla założeń organizacyjnych uniwersytetów trzeciego wieku, oferując całoroczne wspieranie kreatywności. Mieści się jednak w schemacie zintegrowanych działań środowiskowych, ukierunkowanych na stwarzanie ludziom starszym optymalnych form rozwoju i integracji społecznej.
Wraz z popularyzacją idei tworzenia uniwersytetów i wzrastającą liczba słuchaczy nastąpił ogólnoświatowy rozwój zainteresowań problematyką gerontologiczną. Powstał szereg organizacji i towarzystw naukowych o zasięgu międzynarodowym, dążących do poprawy warunków życia przedstawicieli trzeciej generacji poprzez wykorzystanie osiągnięć zarówno z zakresu nauk medycznych, jak i społecznych.
W 1975 r. we Francji powstało Międzynarodowe Towarzystwo Uniwersytetów Trzeciego Wieku, które objęło patronat nad istniejącymi i tworzonymi placówkami na całym świecie oraz sprecyzowało i ujednoliciło podstawowe cele ich działalności. Zgodnie z przyjętymi założeniami nadal zabiega o aktywizację i respektowanie praw ludzi starszych do nauki, dostępu do kultury, wypoczynku, do korzystania z praw emerytalnych i obywatelskich niezależnie od płci, wykształcenia i statusu społecznego. O stałym rosnącym zapotrzebowaniu na tego typu działalność świadczy fakt, że o ile w 1984r skupiało około 100 placówek z całego świata, to pod koniec lat dziewięćdziesiątych w samej tylko Europie już ponad 1200 placówek. W Wielkiej Brytanii działało wówczas 257 takich form oświatowych, zrzeszających ponad 40 tys. członków, we Francji-304, we Włoszech-282, w Hiszpanii-52, w Czechach-47, w Finlandii-28, w Szwajcarii-25, w Holandii-24, w Polsce-25.
Wielofunkcyjność formy oświaty dorosłych w Europie. Dorota
W krajach Europy Zachodniej dbałość o dobrą kondycję psychiczną najstarszych wyrażana jest otwartością systemu edukacyjnego, tworzeniem placówek o charakterze integracyjnym, angażowaniem ich w działalność samopomocową, aktywizowaniem środowiska lokalnego, współpracą z pokoleniem ludzi młodych, umożliwieniem podróży, udostępnieniem kultury, zapewnieniem dostępu do opieki zdrowotnej, rehabilitacji i środków umożliwiających realizację rozległych potrzeb.
W Wielkiej Brytanii wśród form oświatowych adresowanych do najstarszych dominują grupy samopomocowe, w tym przede wszystkim wolontariat. W Anglii praca oświatowa nastawiona jest głównie na użyteczność, trening, działania praktyczne, co w niczym nie koliduje z powszechną dostępnością do edukacji, a sprzyja przełamywaniu negatywnego stereotypu starości nacechowanej postawami roszczeniowymi.
W Niemczech funkcjonują trzy typy placówek dla seniorów i wszystkie poza pełnieniem funkcji edukacyjnej mają charakter integracyjny. Są to uniwersytety ludowe, centra szkoleniowe, akademie dla seniorów i otwarte dla wszystkich grup wiekowych placówki szkolnictwa wyższego. Przynajmniej dwie z wymienionych form optymalizują współpracę i integrację zarówno między- jak i wewnątrzpokoleniową.
We Włoszech, gdzie w 2000 r. zanotowano najwyższą w europie stopę starości demograficznej, populacje osób starszych traktuje się jako grupę priorytetową, otoczoną szczególną troską władz wszystkich szczebli. Placówki oświatowe realizują tam szereg specjalnych projektów edukacyjnych, ale najważniejszą rangę przypisują inicjatywom służącym rozwojowi społeczności lokalnej i promowaniu jednostek.
Funkcjonują programy służące stymulacji procesów poznawczych przedstawicieli najstarszego pokolenia, zachęceniu ich do poszerzania wiedzy, ale generalnie w kształceniu największą rangę nadaje się funkcjom: afiliacyjnej i integracyjnej.
W krajach Europy Zachodniej wsparcie społeczne trzeciego pokolenia realizowane jest zarówno poprzez stwarzanie optymalnych warunków integracji i aktywizacji, jak i poprzez nieograniczony, zróżnicowany w formach dostęp do wiedzy, kultury, do edukacji. Promowane tam działania oparte są na założeniach, że ludzie starzy, bogaci w doświadczenia i wiedzę życiową, kultywujący tradycje, dbający o tożsamość narodową, powinny być otaczani szacunkiem i skutecznymi działaniami władz lokalnych, municypalnych, jako że zasługują na szczególną uwagę.
Prawne konteksty edukacji dorosłych w Unii Europejskiej i Polsce. Malwina
Polityka edukacyjna w Unii Europejskiej.
Edukacja dorosłych z perspektywy prawa europejskiego należy do kompetencji wspólnych, w których ramach działania Wspólnoty Europejskiej mają jedynie charakter subsydiarny, wspierający i uzupełniający w stosunku do działania państw członkowskich. W związku z art. 149 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską należy podkreślić, że to przede wszystkim państwa członkowskie są odpowiedzialne za kształcenie ogólne i zawodowe młodzieży oraz dorosłych, gdyż polityka edukacyjna UE nie podlega harmonizacji. Stan ten odpowiada rzeczywistości, w której państwa członkowskie starają się chronić swoje odmienności kulturowe i językowe, odzwierciedlone w programach edukacyjnych. Istotne jest jednak, że kształcenie, w tym zawodowe, stanowi dla Unii ważny element realizacji ogólnego celu Strategii Lizbońskiej 2000, czyli stworzenia najbardziej konkurencyjnego społeczeństwa opartego na wiedzy. W ujęciu ekonomicznym edukacja i szkolenia są ważnym czynnikiem rozwoju kapitału ludzkiego, a społeczeństwo oparte na zaawansowanej wiedzy podstawa do zwiększenia wskaźników wzrostu i zatrudnienia. Nic więc dziwnego, że Unia w ramach Wspólnoty Europejskiej podejmuje wiele cennych inicjatyw adresowanych nie tylko do kształcącej się młodzieży.
Traktat Wspólnoty Europejskiej wyróżnia kompetencje w zakresie edukacji oraz osobno w zakresie szkolenia zawodowego. Głównym ogniwem polityki edukacyjnej jest mobilność oraz zakaz dyskryminacji osób w zakresie szkolnictwa. Należy podkreślić progresywne stanowisko Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Przyczynił się on do powstania podmiotowego prawa obywateli Unii do bycia traktowanym na równi z obywatelami danego kraju, w którym zamierzają się kształcić lub jako osoby kształcące się korzystać z pomocy materialnej. Z inicjatyw Europejskich w dziedzinie edukacji i szkolenia zawodowego na uwagę zasługuje life-long learning, czyli kształcenie ustawiczne. Unia Europejska określa się jako obszar kształcenia przez całe życie, dosłownie od „kołyski do grobu”, w którym jednostki są zdolne swobodnie poruszać się między systemami kształcenia, zawodami, regionami i krajami w celu zdobycia wiedzy.
Kolejnym krokiem na tym polu było przyjęcie Decyzji Parlamentu i Rady ustanawiającej program działań w zakresie uczenia się przez całe życie w okresie od 1.I.2007-XII 2013r. Celem tego programu jest „przyczynianie się do rozwoju Wspólnoty jako społeczeństwa opartego na wiedzy, charakteryzującego się trwałym rozwojem gospodarczym, liczniejszymi i lepszymi miejscami pracy oraz większą spójnością społeczną przy jednoczesnym zapewnieniu należytej ochrony środowiska naturalnego dla przyszłych pokoleń. W szczególności program ten ma na celu sprzyjanie wymianie, współpracy i mobilności pomiędzy systemami edukacji i szkoleń w obrębie Wspólnoty, tak by stały się światowym wzorcem jakości”. Należy zwrócić uwagę, że decyzja rozróżnia kształcenie ogólne od zawodowego, a o kształceniu dorosłych mówi w odniesieniu od form kształcenia pozazawodowego.
Edukacja dorosłych w Polsce.
W Polsce szczególne kompetencje w zakresie edukacji dorosłych ma Departament Kształcenia Ustawicznego i Zawodowego MEN. Definicja kształcenia ustawicznego znajduje się w art.3 ust.17 Ustawy o systemie oświaty z 7.IX.1991 roku. Jest to „kształcenie w szkołach dla dorosłych, a także uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych przez osoby, które spełniły obowiązek szkolny”. Jest ono prowadzone w szkołach dla dorosłych, placówkach kształcenia ustawicznego, placówkach kształcenia praktycznego oraz ośrodkach dokształcania i doskonalenia zawodowego. Kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych wymaga akredytacji kuratora oświaty, udzielonej zgodnie z warunkami i w trybie przewidzianym w rozporządzeniu z 20.XII.2003r.
Odrębną kategorią SA instytucje szkoleniowe dla bezrobotnych i poszukujących pracy powołane ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20.IV.2004r. i zarejestrowane przez wojewódzki urząd pracy.
W zakresie działań rządu na rzecz rozwoju kształcenia ustawicznego należy wskazać strategię przygotowaną zgodnie z Komunikatem Komisji z 2001r. Obejmuje ona następujące działania priorytetowe korespondujące z Europejską przestrzenią uczenia się przez całe życie:
zwiększenie dostępu do kształcenia ustawicznego,
podnoszenie jakości kształcenia ustawicznego,
współdziałanie i partnerstwo,
wzrost inwestycji w zasoby ludzkie,
tworzenie zasobów informacyjnych w zakresie kształcenia ustawicznego i rozwoju usług doradczych,
uświadamianie roli i znaczenia kształcenia ustawicznego,
Ogólne przyczyny powstawania uniwersytetów trzeciego wieku. Marzena
We Francji osoby starsze mogą uczęszczać na zajęcia uniwersytetów o trochę innej nazwie np. Uniwersytet Czasu Wolnego, do którego przychodzą także czasowo bezrobotni i matki wychowujące dzieci. W Polsce czas wolny ma tylko pewna część emerytów. Pojawienie się powszechnej emerytury było osiągnięciem socjalnym i koniecznością ekonomiczną, które stworzyło zupełnie nowy problem wykorzystania czasu wolnego od pracy zawodowej. Zrodziła się więc potrzeba zróżnicowanego uczestnictwa w kulturze i w życiu społecznym wypełniająca lukę czasową, która pozostaje po załatwieniu nawet bardzo uciążliwych spraw życia codziennego. Jednocześnie poszukuje się form przeciwdziałających monotonii życia na emeryturze, a więc czyniących czas wolny czasem zajętym.
Drugą przesłanką sprzyjającą rozwojowi UTW są przemiany w rodzinach i wynikające z nich częstsze osamotnienie ludzi starszych. Coraz mniej liczna rodzina nie jest w stanie towarzyszyć człowiekowi aż do końca życia. Procesowi temu towarzyszą obiektywne rozluźnienia więzi z grupą zawodową, czasami śmierć przyjaciół lub współmałżonka. Poza tym niewiele jest w Polsce grup celowych angażujących w swej działalności ludzi starszych. Aktywność pozadomowa seniorów jest ograniczona także ze względu na trudności materialne, jakie dotkliwie odczuwa znaczna część emerytów. Ludzie starsi odczuwają więc potrzebę odnalezienia się w pewnej wspólnocie ludzi przeżywających podobne uciążliwości i satysfakcje oraz poszukują ułatwień w podejmowaniu aktywności kulturalnej i społecznej.
Trzecia przesłanka wynika już z pewnej zasady jaką przyjęły UTW, a mianowicie ścisłego powiązania tych placówek z uczelnią wyższą. Dla wielu osób starszych prestiż uczelni wyższej jest bardzo wysoki. Tylko nieliczni z tego pokolenia mogli zdobyć w młodości wyższe wykształcenie- niektórzy przerwali studia z powodu wojny, bardzo wielu nie miało szansy studiowania ze względów materialnych. Uczelnia wyższa jest więc pożądanym i atrakcyjnym miejscem spotkania osób mających zainteresowania intelektualne i pewne przygotowania do korzystania z wykładów, ćwiczeń, seminariów. Przeważnie opiekę nad UTW przejęły uniwersytety wspomagane zwłaszcza przez uczelnie medyczne. Potrzeba uczestnictwa w kulturze i zachowaniu zdrowia jest wiodącym motywem samokształcenia w starszym wieku.
Szersze omówienie instytucjonalnych form zaspokojenia potrzeb ludzi starszych przez uniwersytet trzeciego wieku zostanie podzielone na 3 główne kierunki:
Rozwój kultury umysłowej- zapoznanie się z formami upowszechniania wiedzy w UTW świadczy o powstaniu w Polsce dwóch typów tego rodzaju uczelni- ekstensywnego i intensywnego. Pierwszy cechuje możliwość uczęszczania na zajęcia przez nieograniczoną liczbę lat oraz dużą różnorodność propozycji zajęć do wyboru przez każdego uczestnika. W drugim słuchacz może wybrać 2-3 rodzaje zajęć i jest mobilizowany do systematycznego i czynnego uczestnictwa, np. usprawiedliwia swoje nieobecności, notuje na wykładzie, pisze pracę semestralną lub roczną, której oddanie umożliwia przejście na następny rok. Biorąc pod uwagę rodzaje aktywności umysłowej uczestników uniwersytetów trzeciego wieku można wyróżnić następujące :
uczestnictwo z nastawieniem na słuchanie(bez świadomej koncentracji, słuchanie z uwagą, słuchanie i notowanie),
uczestnictwo średnio aktywne połączone z chęcią zabrania głosu, zadania pytania, podzielenia się uwagami z drugą osobą,
uczestnictwo aktywne, czyli świadome samokształcenie połączone z przemyśleniem treści zajęć, dodatkowa literaturą, udziałem w prowadzeniu zajęć,
kolejną cechą proponowanej słuchaczom aktywności umysłowej w uniwersytecie trzeciego wieku jest zakres treści wykładów i zajęć w grupach. Jest on wypadkową zainteresowań uczestników i możliwości pozyskania prowadzących zajęcia. Ten dość spontanicznie tworzony program korygowany jest czasem celowo przez organizatorów zwracających uwagę na określone treści. Tematyka wykładów jest dość różnorodna.
Formy profilaktyki zdrowotnej- potrzeba profilaktyki zdrowotnej jest odczuwana częściej w starszym wieku, gdy człowiek uświadamia sobie coraz częściej niedoskonałość własnego organizmu. Ta silna motywacja sprzyja zainteresowaniu wiedzą o zdrowiu, jak je zachować? Jak do niego powracać po różnych chorobach i przeżyciach psychicznych? Analiza form działalności wskazuje, że w każdym UTW prowadzone są wykłady z różnych działów medycyny i psychologii dla wszystkich uczestników. Ważną częścią wszystkich zajęć SA pytania do wykładowców zadawane po wykładzie publicznie lub indywidualnie. Wtedy bowiem słuchacz ujawnia swoje obawy i chce skorzystać z porady. Drugim kierunkiem profilaktyki zdrowotnej jest tworzenie warunków aktywności ruchowej. Aby przełamać stereotyp o małej ruchliwości osób starszych UTW proponują zajęcia gimnastyczne, spacery i wycieczki turystyczno-krajoznawcze, ćwiczenia jogi, ćwiczenia turystyczne poza miastem, pływanie, zajęcia rekreacyjno-taneczne.
Do profilaktyki zdrowotnej należy także troska o zdrowie psychiczne, pomoc w rozwiązywaniu konfliktów, łagodzenie napięć i doradztwo, jak radzić sobie z trudnościami jakie pojawiają się w starszym wieku.
Przejawy aktywności społecznej- wspominany już proces nasilającej się samotności rodzi potrzebę czynnego kontaktu z ludźmi. Osoby starsze chciałyby przebywać z ludźmi o podobnych zainteresowaniach, podobnym poziomie kultury osobistej, w warunkach zapewniających im zachowanie godności. Narastająca wraz z wiekiem nieufność do nowości i nieznanych sytuacji rodzi jednocześnie pewne opory przy nawiązywaniu znajomości, wchodzeniu w grupę i podejmowaniu działań na rzecz innych, mało znanych osób. Uniwersytety trzeciego wieku udowodniły jednak, że w warunkach wzajemnego szacunku i dobrej organizacji wiele osób jakby na nowo odkrywa swoje możliwości i znajduje satysfakcję płynącą z bezinteresownej aktywności społecznej wśród osób nowo poznanych. Funkcjonowanie wszystkich UTW opiera się na zasadzie samorządności, tzn. wszędzie angażowani SA słuchacze do programowania, organizacji zajęć oraz działań na rzecz członków UTW. Zewnętrznym tego wyrazem są różne, formalnie wyodrębnione grupy podejmujące ustalone przez siebie zadania.
Aktywność spełnia w życiu emeryta wiele funkcji, których nie sposób przecenić. Za najistotniejszą uważa się psychohigieniczną. Jej wymiar wzmacniający i pogłębiający rozwój określa bogactwo zasobów, z których można czerpać oraz obdarzać innych. Zaangażowanie w aktywność edukacyjną staje się istotnym składnikiem rozwoju osobowości.
Możliwość i zdolność, gotowość do ciągłego pokonywania trudności, nabywania wiedzy, lecz także uczenia się w szerokim, społecznym znaczeniu wzmacnia rolę aktywności jako działalności kompensacyjnej względem wcześniejszych faz życia. Często dzieje się tak w życiu emeryta, że niezaspokojone potrzeby dotyczące wiedzy i wykształcenia mogą zostać zrealizowane w toku aktywności na emeryturze- nadrobienie zaległości edukacyjnych czy powrót do zaniechanego hobby, które podnoszą samoocenę i dają poczucie rozwoju.
Wśród wielu korzyści pojmowanych w dużym stopniu indywidualnie aktywność ma do spełnienia rolę adaptacyjną w uniwersalnym tego pojęcia znaczeniu. Polega ona przede wszystkim na poprawie jakości życia emerytów, uwolnienia ich od lęków, obaw, niechęci i protestów wobec tej fazy życia. Ze zjawiskiem aktywności, szczególnie edukacyjnej, wiąże się ontologiczne zagadnienie możliwości rozwoju człowieka w starości. Rozwój ten jest możliwy w warunkach wyboru optymalnej płaszczyzny aktywności, indywidualnie wskazanej przez odczuwane potrzeby oraz jednostkowo ukształtowaną ocenę wynikającą z własnych przeżyć.
W funkcji adaptacyjnej podkreśla się rolę profilaktyczną, w której aktywność byłaby ochroną przed niekorzystnymi sytuacjami, niepożądanymi zjawiskami społecznymi, jak depresja, nałogi, samotność, izolacja, stereotyp senilizmu.
Z ta rolą koresponduje funkcja integracyjna, której przypisuje się jednocześnie asymilację w grupie, do której należymy, identyfikację, która ułatwia przystosowanie się i wiąże w społeczność.
Współistnienie w takiej społeczności może nieć charakter prestiżowy, co wiąże się w szczególności z aktywnością edukacyjną. Prestiż oraz nabyty bądź odzyskany dzięki takiej działalności status może mieć istotne znaczenie dla jakości życia na emeryturze i adaptacji do niej.
Funkcja rekreacyjno-rozrywkowa polega w tym wypadku na odreagowywaniu stresu związanego z rygorem innych form działalności obarczonych w różnym stopniu przymusem bądź niskim współczynnikiem satysfakcji. Aktywność edukacyjna może stać się obszarem, w którym zakres ról jest dostosowanym do możliwości psychofizycznych człowieka starszego. Staje się tym polem działania, na którym realizowanie siebie w poszukiwaniu nowych treści i satysfakcja z pogłębionej wiedzy, nabytych umiejętności podnosi własną ocenę i wartość w odbiorze innych.
Funkcję kształcącą przypisujemy aktywności wszelkiej, jednak z oczywistych powodów aktywność edukacyjna nosi w sobie najwięcej wartości kształcących oraz kształtujących. Wiąże się to ściśle z rozwojem osobowości, potrzeb, świadomości i pogłębianiem wiedzy oraz nabywaniem nowych kompetencji, co najdobitniej świadczy o rozwoju, ewolucji jako wartościowego członka społeczeństwa.
Zarówno edukacja do aktywności, jak i sama aktywność edukacyjna ma do spełnienia najistotniejszą społecznie rolę, tj. podnoszenie funkcjonalności starości w różnych zakresach przez rozwijanie potrzeb- sublimacji oraz zwiększanie ich intensywności i zakresu, uświadamianie ich istnienia oraz możliwości realizacji. Jeśli zaniechamy tych działań, to potrzeby starszych ulegną elementaryzacji, a stąd już krótka droga do prymitywizacji w funkcjonowaniu całej populacji.
Kształcący się emeryt to zjawisko, które nie ma tradycji, wzorców i społecznej akceptacji. Znaczącym wsparciem jednak jest świadomość społeczna, biorąca się ze zmienności sytuacji gospodarczej kraju oraz idei edukacji permanentnej. Obydwa zjawiska implikują postawy społeczne świadczące o świadomości, że żadna wiedza nie jest dziś na poziomie wystarczającym. Dodatkowe znaczenie w tej dziedzinie maja zapewnienia naukowców o tym, że człowiek starszy może z powodzeniem uczyć się niemal do ostatnich dni. Pomimo spadku możliwości zapamiętywania i wzrostu trudności uczenia się, polegających głównie na zmniejszeniu szybkości przyswajania wiedzy, uczenie się w starszym wieku nie jest niemożliwe, gdyż rozwój psychiczny człowieka nadal następuje. Inteligencja, która miała obniżać się wraz z wiekiem, jak głosiła teoria deficytu, staje się atrybutem w świetle teorii aktywności, kierując ludzi starszych ku bardziej wartościowym, rozwijającym formom spędzania emerytury.
Podsumowanie.
W latach siedemdziesiątych zapoczątkowany został nowy kierunek akademickiej edukacji dorosłych, jakim stały się uniwersytety trzeciego wieku, przeznaczone dla osób starszych.
Z inicjatywy Uniwersytetu w Tuluzie i ośrodków kanadyjskich z 1974 roku powstała ta nowa forma, która w pełni nawiązuje do dawnych tradycji uniwersyteckich wykładów powszechnych. Obecnie na świecie działa ponad 200 uniwersytetów trzeciego wieku i są to formy udziału uczelni wyższych w edukacji dorosłych prowadzone pod egidą ICUAE- Międzynarodowego Kongresu Uniwersyteckiej Edukacji Dorosłych.
W Polsce pierwszy uniwersytet trzeciego wieku powstał w 1975 roku w warszawie i do dzisiaj kontynuuje bogatą działalność. W latach następnych powołano takie placówki w ośrodkach akademickich Krakowa, Lublina, Łodzi, Poznania, Katowic, Gdańska, Wrocławia, szczecina, Torunia, Kielc, Opola, Rzeszowa. Placówki te są ściśle powiązane z wyższą uczelnią i stanowią jak gdyby rozszerzoną działalność dla osób trzeciego wieku, które mając wiele czasu wolnego i mniejsze obowiązki rodzinne mogą aktywnie włączyć się do uczestnictwa w tej formie aktywności edukacyjnej.
Cele UTW
- upowszechnianie inicjatyw edukacyjnych,
- aktywizacja intelektualna, psychiczna, społeczna i fizyczna osób starszych,
- poszerzanie wiedzy i umiejętności seniorów,
- ułatwianie kontaktów z instytucjami takimi jak służba zdrowia, ośrodki kultury, ośrodkami rehabilitacyjnymi i innymi,
- angażowanie słuchaczy w aktywność na rzecz otaczającego ich środowiska,
- podtrzymywanie więzi społecznych i komunikacji międzyludzkiej wśród seniorów.
Uniwersytety trzeciego wieku są z pewnością najważniejszymi, ale nie jedynymi ośrodkami wsparcia społecznego i aktywizacji oświatowej ludzi w starszym wieku w Polsce. W wyniku coraz bardziej popularnych społecznych inicjatyw stale powstają nowe placówki kulturalne, kreacji artystycznej, nierzadko małe, wąskotematyczne, skupiające kilkunastu członków, zlokalizowane na terenie małych miast i wsi.
W ostatnich latach działalność uniwersytetów trzeciego wieku znacznie się poszerzyła, zmieniając wizję starości, która korzystając z zasobów edukacyjnych, stała się „laboratorium kontrkultury”, oferującym możliwość uczenia się tego, czego pracując nie mieliśmy okazji się nauczyć. Mimo dużego zasięgu oferty edukacyjne uniwersytetów trzeciego wieku spotykają się z krytyką. Zarzuca się im między innymi, że nie włączają potrzeb ludzi starszych w szerszy kontekst społeczny, że niosą z sobą ryzyko odseparowania ludzi starszych od reszty populacji, że kierują się do osób posiadających już pewne przygotowanie kulturalne, stwarzając trudności tym, takiego przygotowania nie mają, że w sposób nieuprawniony naśladują rzeczywistość akademicką, a dając swym słuchaczom złudne poczucie bycia na nowo studentami, mogą okazać się miejscem osobnym, przystankiem, zbudowanym na jakimś terenie, lecz z nim niezintegrowanym.
W Polsce istnieje około 130 Uniwersytetów Trzeciego Wieku, m.in.:
Literatura:
E.Trafiałek Uniwersytet trzeciego wieku w red. S.Badora, J.Brągiel- Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego 2005
W.Horyń- Andragogika
W.Horyń, J.Maciejewski- Andragogika
B.Śliwerski- Pedagogika tom 3
S.Steuden, M.Marczuk- Starzenie się z satysfakcja z życia.
J.Połturzycki- Edukacja dorosłych za granicą. Toruń 1998
Z.Zaorska- Uniwersytet trzeciego wieku- stan i perspektywy. Oświata Dorosłych 1990, nr.1-2, str. 5-11
http://www.utw.pl/ (25.10.2008)
15