Zakony rycerskie

Pieczęć templariuszy

Zakon rycerski - pierwotnie w Kościele katolickim zakon, w skład którego wchodzili zakonnicy (duchowni) oraz bracia-rycerze, czyli rycerze, którzy nie przyjmując święceń, godzili się żyć jak zakonnicy (składali śluby czystości i ubóstwa). Ich głównym zadaniem była nie tylko modlitwa czy kontemplacja, lecz również walka w obronie wiary i ideałów przyjętych w regule zakonnej.

Pierwsze zakony rycerskie powstawały na fali krucjat w XI i XII w. Zakony powstałe w tym okresie w Królestwie Jerozolimskim to:

• templariusze (Fratres Militia Templi, Rycerze Świątyni) - zatwierdzony w 1128 r. międzynarodowy zakon "rycerzy świątyni", wśród których dominowali rycerze z Francji; obecnie już nie istniejący

• joannici (Ordo Militia Sancti Johannis Baptistae Hospitalis Hierosolimitani, Zakon Rycerzy Jerozolimskiego Szpitala św. Jana Chrzciciela) - zwani obecnie Suwerennym Rycerskim Zakonem Szpitalników Św. Jana Jerozolimskiego, z Rodos i Malty - zatwierdzony w 1154 r. zakon o charakterze międzynarodowym

• lazaryci (Ordo Militaris et Hospitalis Sancti Lazari Hierosolymitani - Zakon Rycerzy Szpitalników św. Łazarza z Jerozolimy) - utworzony ok. 1170 r. i złożony początkowo z trędowatych braci-rycerzy

• bożogrobcy (Ordo Fratres et Milities Custodes Sanctissimi Sepulchrii Hierosolymitani) - utworzony w 1099 r. przez Gotfryda z Bouillon, księcia Dolnej Lotaryngii i władcy Królestwa Jerozolimy jako rycerska kapituła opiekunów Grobu Bożego

• zakon Mountjoy - utworzony w 1180 r. w zakon hiszpański

• zakon krzyżacki (Fratres Hospitalis Sanctae Mariae Thetonicorum Jerosolimitanae, Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie) - utworzony w 1191 r. zakon niemiecki

• zakon św. Tomasza z Akki - utworzony w 1192r. zakon angielski

• Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą - utworzony przed 1219r. i istniejący do dzisiaj na terenie Czech

Drugą grupę zakonów rycerskich stanowiły zakony utworzone na Półwyspie Iberyjskim do walki z Maurami. Różniły się one od zakonów z Ziemi Świętej. Walczyły one w Hiszpanii i Portugalii, mając tam główne siedziby i tam też rekrutując większość swoich członków, od początku były też silnie związane z miejscową hierarchią kościelną i władcami, często w ich szeregach można było spotkać ludzi żonatych, których małżonki również były członkami zakonu. Do iberyjskich zakonów rycerskich powstałych w okresie średniowiecza należały:

• Zakon Alcantara

• Zakon Calatrava

• Zakon Santiago

• Zakon Avis

• Zakon Rycerzy z Montesy

• Zakon Rycerzy Chrystusa

• mercedarianie

• Zakon Najświętszej Maryi Panny z Hiszpanii

• Zakon św. Jerzego z Alfamy

Aktywność różnych ruchów heretyckich w XIII-XIV w. i zagrożenie tureckie w XV w. stało się przyczyną utworzenia nowych zakonów rycerskich, takich jak:

• Zakon Rycerzy Jezusa Chrystusa z Langwedocji i Parmy

• Zakon Błogosławionej i Cudownej Maryi Panny

• Zakon św. Maurycego

• Zakon św. Jerzego z Karyntii

• Zakon św. Stefana

Niektóre zakony rycerskie zdołały utworzyć swoje własne państwa - zakon krzyżacki w Prusach i Ziemi Świętej, joannici na Rodos i Malcie, lazaryci w Akce.

Obecnie joannici, lazaryci i bożogrobcy są zakonami elitarnymi, przyjmującymi prawie wyłącznie osoby o szlacheckim rodowodzie, i koncentrującymi swoje działania na prowadzeniu szpitali oraz działalności charytatywnej. Zakon krzyżacki dziś jest zakonem czysto religijnym, mniszym, pozbawionym prerogatyw rycerskich.

W miarę jak przygasała gwiazda oraz malało znaczenie wielkich kościelnych zakonów rycerskich, pojawiła się idea tworzenia świeckich zakonów rycerskich. Właściwie to nie była całkiem nowa idea, jako że odpowiednikiem takiego właśnie zakonu byli Rycerze Okrągłego Stołu, opiewani w utworach o tematyce arturiańskiej. Zakony świeckie, określane również jako bractwa rycerskie, były powoływane przez monarchów i innych możnych późnego Średniowiecza, a na celu miały głównie lepsze zorganizowanie własnych stronników (lobby) - czyli grup rycerzy połączonych silnymi więzami lojalności wobec władcy lub innego możnego protektora. Zakony takie, zwane z łac. ordo pod koniec XIV w. istniały już na prawie każdym dworze chrześcijaństwa łacińskiego.

Do najgłośniejszych zakonów tego typu, czyli stowarzyszeń związanych regułą świecką, należały:

• Zakon Szarfy (Zakon Banda) - utworzony ok. 1320 r. w Kastylii (Hiszpania)

• Zakon Podwiązki - utworzony w 1348 r. przez króla Edwarda III (zakon ten przetrwał ponad 600 lat)

• Zakon Gwiazdy - utworzony w 1351 r. przez Jana II Dobrego, króla Francji

• Zakon Złotego Runa - utworzony przez Filipa II Dobrego w 1430 r. zakon burgundzki (później jeden z największych w Europie, podzielił się na gałąź austriacką i hiszpańską)

Niektóre z rycerskich zakonów świeckich miały charakter wybitnie praktyczny lub charytatywny, np.:

• Zakon Sokoła (Tiercelet) - utworzony w 1380 r. w Poitou (Francja), którego członkowie postawili sobie za cel dzielenie zysków z wypraw, ale i związanych z nimi niebezpieczeństw (w razie konieczności zapłacenia okupu wszyscy zbierali się na ten cel)

• Zakon Białej Damy na Zielonej Tarczy - utworzony przez rycerza Boucicaut w 1399 r., jako zakon, który postawił sobie za zadanie obronę "bezbronnych i wydziedziczanych dam"

• Zakon Ostu - założony w poł. XVI w. przez króla Szkocji, Jakuba V, który miał na celu zjednoczenie szlachty szkockiej do walki z Anglią

• Zakon św. Stanisława (Order Świętego Stanisława) - założony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dla opieki nad Szpitalem Dzieciątka Jezus i Biblioteką Narodową

Z biegiem czasu przynależność do świeckich zakonów rycerskich przybrała charakter czysto honorowy, zmalały również ograniczenia w przyjmowaniu do nich nowych członków. Ducha dawnego uroczystego przyjmowania do wspólnoty oraz wymóg ścisłego przestrzegania wyraźnie określonych reguł postępowania, zastąpiły proste ceremonie wręczania orderów wojskowych i cywilnych "dla zasłużonych", jakby "po fakcie". Do naszych czasów przetrwało bardzo niewiele zakonów rycerskich - ostatnią znaczącą ich reminiscencją był rozkwit grup kawalerów różnych orderów, który nastąpił począwszy od XIX w. i trwa po dzień dzisiejszy. Nazwa (łac.ordo (czyli "zakon") została przeniesiona na oznakę, emblemat świadczący o wyróżnieniu jakiejś zasłużonej osoby (Kawaler Orderu...), czy też po prostu jej przynależności do takiej grupy. Wysoki, nawiązujący w większym stopniu do zakonów charakter utrzymały niektóre istniejące do dziś ordery domowe, szczególnie w Wielkiej Brytanii.

Można również rozważać charakter podobieństw i różnic pomiędzy średniowiecznymi zakonami rycerskimi, a tworzonymi współcześnie bractwami rycerskimi. Wydaje się jednak, że głównym ogniskiem zainteresowania tych ostatnich jest raczej odtwarzanie niektórych zewnętrznych aspektów kultury materialnej (uzbrojenie, stroje), kultury duchowej (obyczajowość, rozrywka), a także próby odtwarzania i opanowywania niektórych umiejętności niezbędnych średniowiecznemu rycerzowi do życia w tamtych zamierzchłych czasach (technika jazdy konnej, posługiwanie się różnymi rodzajami broni itp.).

Lista średniowiecznych zakonów rycerskich

Według daty powstania (w nawiasie daty przyznania reguły zakonu rycerskiego):

• 1070-1080 (1239) - Zakon św. Jakuba z Altopascio

• 1098 (ok. 1180) - Zakon Rycerzy św. Łazarza

• 1099 (1122) - bożogrobcy

• przed 1113 (1113) - joannici

• 1118 (1128) - templariusze

• 1128 - Zakon św. Zbawiciela z Monrealu

• 1157 (1177) - Zakon Alcantara

• 1158 (1199) - Zakon Calatrava

• ok. 1167 (1187) - Zakon Avis

• 1170 (1175) - Zakon Santiago

• 1171 - Zakon Skrzydła św. Michała

• po 1171 (1180) - Zakon Mountjoy

• 1191 (1198) - Krzyżacy

• 1192 (1226) - Zakon św. Tomasza z Akki

• 1201 (1372) - Zakon św. Jerzego z Alfamy

• 1202 - kawalerowie mieczowi

• 1209 (1234) - Zakon Rycerzy Jezusa Chrystusa (Langwedocja)

• po 1216 (1228) - Bracia Dobrzyńscy

• 1218 (1235) - mercedarianie

• przed 1219 - Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą

• 1233 (1235) - Zakon Rycerzy Jezusa Chrystusa (Parma)

• 1233 (1261) - Zakon Błogosławionej i Cudownej Maryi Panny

• 1272 - Zakon Najświętszej Maryi Panny z Hiszpanii

• po 1312 (1319) - Zakon Rycerzy Chrystusa

• 1319 (1317) - Zakon Rycerzy z Montesy

• 1434 - Zakon św. Maurycego

• 1440 - Brandenburski Zakon Łabędzia

• 1459 (1459) - Zakon Najświętszej Maryi Panny z Betlejem

• 1469 (1469) - Zakon św. Jerzego z Karyntii

• 1561 (1561) - Zakon św. Stefana

---