Kazimierz Wyka, Pokolenia literackie,
przedm. Henryk Markiewicz, Kraków 1977.
(część III)
Próby zagadnień.
Narodziny romantyzmu.
Historyczno-polityczne podglebie sporu romantyków z pseudoklasykami.
ok. 1820 z uniwersytetów wypuszczone pokolenie: po reformie wychowania, wielki wstrząs historyczny (epopeja napoleońska).
spór romantyków w rzeczywistości polityczny, nie literacki.
zdobyczami romantyzmu: indywidualizm i piękno historyczności - przekonanie, że historia jest naprawdę elementem głównym działań ludzkich, tęsknią za tą wielkością historii, widzą ją w wymiarach wypranych z realizmu, pospolitości, z okrucieństwa, zniszczenia.
pseudoklasycy: sceptycyzm wobec zmian wywołanych przez ludzi przesadna wiara w nor-mę i prawo.
w 1820 - nie myślano jeszcze o przewrotach politycznych!
po wstąpieniu na tron polski Mikołaja I - właściwy spór, atmosfera zaciętości.
Spór romantyków z pseudoklasykami.
spory o prawdy względne i przemijające, a argumenty będą czerpane przede wszystkim stąd, czy dana forma literacka i duchowość odpowiadają nowej sytuacji ideowo-historycznej.
formalizm pseudoklasyków kładł nacisk na formę w technicznym rozumieniu: rodzaj obrazo-wania, dobór słów, typ wiersza. Dmochowski: trafnie ocenił Mickiewicza, ale nie mógł strawić orientalizmów w Sonetach krymskich.
manifest Mickiewicza Do krytyków i recenzentów warszawskich nie jest dokumentem obiekty-wnym, ale pamfletem!
Dalsze przemiany życia literackiego.
dalsze przemiany: manifest i program pokolenia, krytyka aprobatywna i szukanie prekurso-rów.
Oda do młodości - pierwszy w Polsce manifest pokolenia.
badania i krytyka Mochnackiego.
Na pograniczu stylów i prądów.
pokolenie romantyczne było wychowane w szkole nauczającej racjonalizmu i estetyki pseu-doklasycznej - nieświadome pozostałości: m.in. okres wolteriański i racjonalistyczny u Mic-kiewicza, także: Oda do młodości, Romantyczność, Improwizacja.
nie byłoby zwycięstwa Mickiewicza bez prowincjuszy okupujących Warszawę.
Gołuchowski - najwcześniejszy filozof romantyzmu w Polsce.
Józef Korzeniowski - po 1820 ząbkowanie pseudoklasyczne; Tymo Zaborowski - zadatki ro-mantyzmu.
F. S. Dmochowski - z tradycji pseudoklasyk, rozsądny, niesprawiedliwie potraktowany przez Mickiewicza.
Fredro jest rzadkim przykładem zupełnego samotnika literackiego, którego nikt nie nauczył jego sztuki i od którego nikt się nie nauczy.
Pierwsze pokolenie romantyków.
Dwa romantyczne pokolenia.
dwa pokolenia - jak w klasycyzmie, zwykle ujmuje się w terminy „literatura emigracyjna” i „literatura w kraju”: pierwsza działalność przed 1830: głównie emigracja; druga w Warszawie, debiut ok. 1840, powstanie nie dotknęło osobiście.
pierwsza: Malczewski 1793, Zan 1796 Gołuchowski 1797, Mickiewicz 1798, Goszczyński 1801, Zaleski 1802, Witwicki 1802, Mochnacki 1804, Grabowski 1804, Odyniec 1804, Czajko-wski 1804, Garczyński 1805, Libelt 1807, Kremer 1807, Trentowski 1808, Gaszyński 1809, Słowacki 1809, Krasiński 1812, Kajsiewicz 1812, Cieszkowski 1814.
druga: Sztyrmer 1809, Zieliński 1809, Siemieński 1809, Kraszewski 1812, Wasilewski 1814, Dziekoński 1816, Żmichowska 1819, Berwisńki 1819, Marcinkowska 1820, Norwid 1821, Dembowski 1822, Zmorski 1822, Lenartowicz 1822, Syrokomla 1823, Ujejski 1823, Wolski 1824 - głównie cyganeria warszawska, entuzjaści i entuzjastki.
pierwsza - rozkwit romantyzmu poetyckiego i filozoficznego, druga - stabilizacja, powieść.
Romantycy w swej fazie przedpowstaniowej.
dla romantyka prawo jest w zgodności rówieśnych typów duchowych; rekrutacja społeczna pokolenia i nie przewidziane w swych skutkach wpływy wychowawcze; romantyzm to bunt prowincji szlacheckiej i kresów przeciwko np. Warszawie, Wilnu, Krzemieńcowi.
formy: powieść poetycka, ballada i utwór liryczny.
Przeżycie pokoleniowe pierwszej generacji.
gdyby nie powstanie, romantyzm miałby u nas w pierwszym pokoleniu charakter bardziej lite-racki i bliższy romantyzmowi europejskiemu.
Postulaty duchowości emigracyjnej.
kult przeszłości narodowej.
krytyka emigracyjna walczy z okresem stanisławowskim, ale własnej poezji narzucić pragnie te same związki z rzeczywistością, które uprawiało tamte pokolenia (pochwała Pamiątek So-plicy, a krytyka Pana Tadeusza).
Słowacki jako jedyny wybiegał poza tendencyjność - realizował to, co zapowiadali i pragnęli jego rówieśnicy, ale nie potrafili / nie umieli wcielić artystycznie.
Młodsze formacje pokolenia.
drugie uderzenie fali romantycznej 129-1833 typ romantyczny: trzy tomiki Słowackiego, powieści historyczne i francuska twórczość genewska Krasińskiego, Edmund Witwickiego i Dzieje Wacława Garczyńskiego.
Słowacki i Krasiński - niezgoda na zastany romantyzm.
Sytuacja duchowa emigracji uprawnieniem wyższych form romantyzmu.
Krasiński: „Anhelli jest doskonałym symbolem naszego przeznaczenia”, brak ekspiacji; Przed-świt - do nietykalności doprowadzony kult przeszłości; Król-Duch - szczyt romantyzmu pow-szechnego, fundamenty w szukaniu sensu historii przez poezję.
Formy główne dojrzałego romantyzmu.
luźna kompozycja dramatyczna i tragedia romantyczna (jako autoterapia).
fantastyka nie dowolności historyczną, ale zastępstwem mitu, z jakiego czerpane tragedia klasyczna.
humor z poczucia kontrastów.
Późna romantyka w kraju.
Druga generacja romantyków.
ur. ok. 1820, największy w XIX wieku odpływ sił narodowych i kulturalnych, zerwany naturalny ciąg ewolucji literackiej; ok. 1840 romantyzm zaczyna się na nowo, odwołanie się do praw młodości, bajronizm i werteryzm.
cyganeria warszawska: typowe koło rówieśników, spajało ją tylko środowisko psychiczne.
Filozoficzność drugich romantyków.
cały ośrodek krystalizacyjny pokolenia został rzucony w przyszłość, w spodziewanie i stany oczekiwania graniczące z niepokojem mistycznym.
nieudane przeżycie (1846 i 1848) złamanie drugiego pokolenia i duchowo, i artystycznie.
najlepsze świadectwo tego zjawiska - Książka pamiątek Żmichowskiej.
Powieść jako forma romantyczna.
w drugiej generacji powieść staje się formą główną („zmieniona na drobne epopeja”), „przypa-dek metafizyczny” - oświetlenie wybranego fragmentu (poczucie historii i subiektywizmu arty-sty).
ujmowanie czasu jako wewnętrznej osnowy powieści różni się w epopei i w powieści: rozbicie jednolitości czasowej, akcja na różnych planach czasu, różne stanowiska pisarza.
Sztyrmer i Żmichowska - powieść przemienia się w historię powstawania powieści.
przydatność artystyczna i ideowa powieści; rola Kraszewskiego.
Spór o historyzm.
nowy spór o historyzm - dowód słabnięcia historyzmu w świadomości drugiej generacji ( przemiana w zakresie postawy romantycznej).
historyzm pierwszej generacji realistyczne opiewanie przeszłości szlacheckiej.
w powieści celem historyzmu tylko odtworzenie duchowej struktury epoki, nie jej barwności zewnętrzno-obyczajowej.
Problem ludowości.
w pierwszej generacji ludowe zabarwienie kresowe; po 1840 wędrówki po kraju (Tatry itp.).
pierwsi romantycy powoływali się na lud, drudzy - stylizowali go.
naukowość późnoromantyczna.
Artysta romantyczny.
odżywa problem artysty - już nie tylko pisarz, także malarz, plastyk, muzyk (Książka pamią-tek Żmichowskiej), zbliżony do ziemi, w codzienności (Poganka Żmichowskiej) - nieprzysto-sowanie do rzeczywistości.
Literackie wyraz feminizmu.
narodziny feminizmu - gorsi mężczyźni po powstaniu listopadowym w kraju, typ kobiety sa-modzielnej, energicznej, umiejącej radzić sobie w życiu, obdarzonej ciekawością intelektualną i artystyczną; lwica romantyczna; ok. 1840 do literatury liczna i utalentowana grupa pisarek, m.in. Żmichowska, Ziemięcka, Węgierska, Deotyma.
najpierw ustalenie właściwości psychiki kobiecej, jej ocena w porównaniu z psychiką męską, miejsce kobiety w życiu rodzinnym; (samodzielność zawodowa w pozytywizmie).
postępowa odmiana feminizmu pokolenia - demokraci i postępowcy z Dembowskim na czele.
za emancypacją wewnętrzną nie nadążała emancypacja obyczajowa i społeczna.
u Żmichowskiej zagadnienie psychologii kobiecej feminocentryzm uwarunkował cały klimat jej pisarstwa.
Powieść psychologiczna pod piórem Sztyrmera.
Sztyrmer na terenie powieści potomkiem Słowackiego; według Sztyrmera powieść, by była dobrą, „potrzeba, żeby była prawdziwa, pożyteczna i piękna”.
Norwid na tle pierwszej generacji.
pierwsze pokolenia bezdzietne duchowo, drugie wyrosło na uboczu; tylko Norwid powtórzył los duchowy pierwszego pokolenia.
początkowy pobyt za granicą - podróż artystyczna, fatalny zbieg okoliczności emigracja.
dla emigracji reprezentantem skłonności do realizmu, których emigracja sama wypracować nie umiała.. Dla pokolenia pozostałego w kraju - przedstawicielem najtrudniejszej problema-tyki narodowej, jakiej nie mogło ono uprawiać.
pokolenie trzecie, niezawiązane (jak trzecie klasycystyczne) - konserwatyzm romantyzmu: Sowiński, Romanowski, Narzymski, Asnyk, Krzemiński.
4