Agnieszka Michałejko

Joanna Naprawa

Konserwatorska ochrona przyrody

SPIS ZAGADNIEŃ:

• Formy ochrony przyrody:

- ochrona obszarowa:

• Obszar Natura 2000

• Park narodowy

• Park krajobrazowy

• Rezerwat przyrody

• Obszar chronionego krajobrazu

• Plany ochrony

• Odpowiedzialność karna

• Zakazy

• „Indywidualne” formy ochrony przyrody

• Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów

• Ochrona ex situ

• Ochrona zieleni

• Administracja ochrony przyrody

• Ochrona zwierząt

Zagadnienia dot. ochrony przyrody regulowane są na podstawie Art. 127 ustawy o ochronie środowiska, gdzie wymienione są podstawowe wymagania ochrony roślin oraz zwierząt. Rozszerzenie tych zagadnień znajduje się w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 Nr 92 poz.880). Poza tym zagadnienia związane z tym tematem zawarte są w ustawach o ochronie zwierząt, doświadczeniach na zwierzętach oraz prawie łowieckim.

Art. 1 UOP określa cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu. cel - zachowanie , właściwe wykorzystywanie oraz odnawianie zasobów i składników przyrody , w szczególności dziko występujących roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych i ekosystemów. Art. 2 mówi, że ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym korzystaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody:

1. roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową;

2. zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia;

3. siedlisk przyrodniczych;

4. siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów;

5. tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt;

6. krajobrazu;

7. zieleni w miastach i wsiach;

8. zadrzewień,

9. dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów;

2. Celem ochrony przyrody jest:

• utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;

• zachowanie różnorodności biologicznej;

• zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego;

• zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony;

• ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrze- wień;

• utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przy­rodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody;

• kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez eduka­cję, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.

Art. 3 mówi przez co realizowane sa cele ochrony przyroda, a mianowicie:

• uwzględnianie wymagań ochrony przyrody w polityce ekologicznej pań­stwa, programach ochrony środowiska przyjmowanych przez organy jedno­stek samorządu terytorialnego, koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategiach rozwoju województw, planach zagospodarowania prze­strzennego województw, strategiach rozwoju gmin, studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i planach zagospodarowania przestrzen­nego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej oraz w działalności gospodarczej i inwestycyjnej;

• obejmowanie zasobów, tworów i składników przyrody formami ochrony przyrody;

• opracowywanie i realizację ustaleń planów ochrony dla obszarów podlega­jących ochronie prawnej, programów ochrony gatunków, siedlisk i szlaków migracji gatunków chronionych;

• realizację programu ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z planem działań;

• prowadzenie działalności edukacyjnej, informacyjnej i promocyjnej w dzie­dzinie ochrony przyrody;

• prowadzenie badań naukowych nad problemami związanymi z ochroną przyrody.

OBSZAR NATURA 2000

Obszar Natura 2000 jest nową formą ochrony wprowadzoną przez ustawę o ochronie przyrody z 2004 r. Jej wprowadzenie spowodowane było dążeniem do wypełnienia przez Polskę wymagań prawa wspólnotowego, zwłaszcza tzw. dyrektywy habitatowej, która przewiduje stworzenie sieci obszarów chronionych zwanego właśnie „Natura 2000”.

Utworzenie europejskiej ekologicznej sieci obszarów Natura 2000 jest obowiązkiem krajów członkowskich Unii Europejskiej. Jej celem jest ochrona określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, które są ważnymi składnikami różnorodności biologicznej na terytorium Wspólnoty. Na sieć składają się dwa podsystemy:

• Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków

• Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk.

Wyznaczone są one na podstawie dwóch aktów prawnych:

• Dyrektywy Ptasiej (Dyrektywa Rady 79/409/EWG o ochronie dzikich ptaków)

• Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa Rady 92/43/EWG o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory).

Obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość obszarów i obiektów objętych innymi przewidzianymi w ustawie o ochronie przyrody formami ochrony, a mianowicie: parkami narodowymi, rezerwatami przyrody, parkami krajobrazowymi, obszarami chronionego krajobrazu, stanowiskami dokumentacyjnymi, użytkami ekologicznymi lub zespołami przyrodniczo- krajobrazowymi. Na tym samym terenie dopuszcza się funkcjonowanie jednocześnie dwóch form ochrony przyrody, co powoduje, że obszar taki posiada podwójny status (np. obowiązywać będą zakazy zarówno przewidziane dla parku narodowego, jak i dla obszaru Natura 2000).

Polska zobowiązała się do wyznaczenia na swoim terytorium sieci Natura 2000 w Traktacie ateńskim z 16 kwietnia 2003 r., stanowiącym podstawę prawną przystąpienia Polski i dziewięciu innych krajów europejskich do Unii Europejskiej. Przepisy unijne stanowiące podstawę dla tworzenia sieci Natura 2000 zostały wprowadzone do polskiego prawa wraz z opublikowaniem nowej ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. Nr 92 poz. 880 z późniejszymi zmianami).

Tworzenie obszarów Natura 2000 przebiega trójetapowo:

1. przygotowanie przez państwa członkowskie list obszarów proponowanych wg odpowiedniego załącznika II DS.

2. ocena ww. obszarów przez Komisję Europejską wg kryteriów z załącznika III DS., na podstawie:

• wartości na szczeblu krajowych obszarów,

• położenia geograficznego względem tras wędrówek

• całkowitej powierzchni

• globalnej wartości ekologicznej obszaru dla danego regionu.

taki wybór jest zatwierdzany przez Komitet ds. Siedlisk.

3. po zatwierdzeniu obszaru jako specjalnego obszaru o znaczeniu wspólnotowym (OZW) państwa członkowskie wyznaczają ten obszar jako specjalny obszar ochronny (SOO) i ustalają formy jego ochrony.

Samo przygotowanie list obszarów proponowanych przebiega zawiera kilka etapów. Wszystkie muszą być całkowicie zgodne z wymaganiami przepisów wspólnotowych, tj odpowiadać trybowi określonemu w dyrektywie habitatowej. W Polsce tryb tworzenia określany jest przez ustawę o ochronie przyrody. Ustawa przewiduje następujące kroki:

1. Określenie przez ministra właściwego ds. środowiska, w drodze rozporządzenia wydanego na podstawie art. 26 uop, typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, ze wskazaniem typów siedlisk przyrodniczych i gatunków o znaczeniu priorytetowym, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000.

2. Opracowanie przez ministra właściwego ds. środowiska projektu listy obszarów Natura 2000, zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej.

3. Zasięgnięcie przez ministra opinii właściwych miejscowo rad gmin co do wspomnianego wyżej projektu; niezłożeni przez rady gmin opinii w terminie 30 dni od dnia otrzymania projektu uznaje się przy tym za brak uwag.

4. Przekazanie przez ministra właściwego ds. środowiska Komisji Europejskiej (po uzyskaniu zgody Rady Ministrów):

1. Projektu listy specjalnych obszarów ochrony siedlisk;

2. Szacunku dotyczącego współfinansowania przez Wspólnotę Europejską ochrony obszarów wyznaczonych ze względu na typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki roślin i zwierząt o znaczeniu priorytetowym.

5. Wyznaczenie obszaru Natura 2000.

Wyznaczanie obszaru Natura 2000, zmiana jego granic lub likwidacja następuje w drodze rozporządzenia ministra właściwego ds. środowiska wydanego w porozumieniu z ministrem właściwym ds. rolnictwa, ministrem właściwym ds. rozwoju wsi i ministrem właściwym ds. gospodarki wodnej. Rozporządzenie to określa nazwę obszaru Natura 2000, jego położenie administracyjne, obszar i mapę obszaru, cel i przedmiot ochrony oraz sprawującego nadzór nad obszarem.

Po wyznaczeniu obszarów specjalnej ochrony ptaków minister właściwy ds. środowiska przekazuje listę tych obszarów Komisji Europejskiej, natomiast specjalne obszary ochrony siedlisk minister właściwy ds. środowiska wyznacza po uzgodnieniu z Komisją Europejską.

Przepisy nie przewidują tworzenia otuliny wokół obszaru Natura 2000. Jednak na tym samym obszarze może istnieć jednocześnie np. Parka Narodowy, dla którego tworzona jest otulina.

Zakazy odnoszące się do obszarów Natura 2000 zostały określone bardzo ogólnie w art. 33 ust. 1 uop. Stanowi on, że „zabrania się podejmowania działań mogących w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a także istotny sposób wpłynąć negatywnie na gatunki dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000”.

Przepis ten stosowany jest odpowiednio do projektowanych obszarów Natura 2000, znajdujących się na przygotowanej przez ministra liście - do czasu zatwierdzenia tej listy przez Komisję Europejską albo odmowy jej zatwierdzenia.

Dla obszaru Natura 2000 minister właściwy ds. środowiska ustanawia, w drodze rozporządzenia plan ochrony na okres 20 lat. Plan ten ma uwzględniać ekologiczne właściwości siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, dla których ochrony obszar ten został wyznaczony.

Plan ochrony może być zmieniony, jeżeli wynika to z potrzeb ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt. Projekt planu ochrony obszaru Natura 2000 sporządza sprawujący nadzór nad obszarem w terminie 5 lat od dnia wyznaczania tego obszaru, w uzgodnieniu z właściwymi miejscowo radami gmin.

Zgodnie z dyrektywą habitatową, ustawa o ochronie przyrody nakazuje przeprowadzenie oceny oddziaływania na środowisko dla każdego projektowanego planu lub przedsięwzięcia, które nie są bezpośrednio związane z zarządzaniem obszarem Natura 2000 ani nie wynikają z potrzeb jego ochrony, a które mogą na ten obszar znacząco oddziaływać.

Wynik przeprowadzonej oceny jest wiążący, tzn. że w przypadku, Dy ocena wykaże, że realizacja planu lub programu może mieć negatywny wpływ na obszar Natura 2000, to jego realizacja jest zabroniona. Obowiązujące obecnie przepisy uop o ocenach oddziaływania na środowisko mają być uzupełnione i doprecyzowane w drodze zmiany ustawy POŚ. Wyjątkowo właściwy miejscowo wojewoda (a na obszarach morskich dyrektor właściwego urzędu morskiego) może zezwolić na realizacje planu lub przedsięwzięcia, mimo och potencjalnego negatywnego wpływu na obszar Natura 2000 pod warunkiem, że przemawiają za tym konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego lub nie ma rozwiązać alternatywnych. Zezwolenie może być wydane również jeżeli zostanie zapewniona kompensacja przyrodnicza niezbędna do zapewnienia spójności i właściwego funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000.

Jeżeli na obszarze Natura 2000 występuje siedlisko lub gatunek o znaczeniu priorytetowym, zezwolenie powyższe może zostać udzielone wyłącznie w celu:

• ochrony zdrowia i życia ludzi;

• zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego;

• uzyskania korzystnych następstw o pierwszorzędnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego;

• wynikającym z koniecznych wymogów nadrzędnego interesu publicznego, po uzyskaniu opinii Komisji Europejskiej.

Wydając zezwolenie wojewoda lub dyrektor urzędu morskiego ustala zakres, miejsce, termin i sposób wykonania kompensacji przyrodniczej. Organy te następnie nadzorują wykonanie kompensacji. Jej koszty ponosi podmiot realizujący plan lub przedsięwzięcie.

PARK NARODOWY

Art. 8 ustawy o ochronie przyrody poświęcony jest parkom narodowym.

UTWORZENIE PARKU NARODOWEGO:

• park narodowy tworzy - Rada Ministrów w drodze rozporządzenia

• rozporządzenie określa - nazwę parku , przebieg jego granic , obowiązujące w nim rygory ochronne (nakazy i zakazy zachowania się)

• Minister Środowiska nadaje statut i ustala plan ochrony parku • Minister Środowiska koordynuje działalność parków narodowych przy pomocy Krajowego Zarządu Parków Narodowych

• Minister Środowiska może ustanowić ścisłą lub częściową ochronę roślin (zwierząt)

• park jest państwową jednostką budżetową - koszt jego utrzymania ponosi Skarb Państwa

• otulina - wyznaczana jest wokół parku

• powierzchnia parku narodowego nie może być mniejsza niż 1000 ha

• przedmiotem ochrony jest - obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami naukowymi , przyrodniczymi , społecznymi , kulturowymi i wychowawczymi

• ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu

• nadrzędny cel parku - poznanie oraz zachowanie całości objętych w nim systemów przyrodniczych wraz z warunkami ich funkcjonowania , a także odtwarzanie zniekształconych i zan9ikłych ogniw rodzimej przyrody , polegające na całkowitym zaniechaniu ingerencji człowieka bądź czynnym oddziaływaniu na stan ekosystemów i ich składników przez stosowanie zabiegów ochronnych , hodowlanych i pielęgnacyjnych

• na terenie parku pierwszeństwo ma ochrona przyrody , a wszelkie pozostałe działania muszą być jej podporządkowane

• strefa ochronna zwierzyny - może być utworzona w otulinie parku przez Ministra Środowiska

• park narodowy i strefa ochrony zwierząt nie podlegają włączeniu do obwodów łowieckich

PARK KRAJOBRAZOWY

Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrod­nicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.

Na obszarach graniczących z parkiem krajobrazowym może być wyznaczona otulina.

Utworzenie parku krajobrazowego lub powiększenie jego obszaru następuje w drodze uchwały sejmiku województwa, która określa jego nazwę, obszar, prze­bieg granicy i otulinę, jeżeli została wyznaczona, szczególne cele ochrony oraz zakazy właściwe dla danego parku krajobrazowego lub jego części, wybrane spośród zakazów, o których mowa w art. 17 ust. 1, wynikające z potrzeb jego ochrony. Likwidacja lub zmniejszenie obszaru parku krajobrazowego następuje w drodze uchwały sejmiku województwa, po uzgodnieniu z właściwymi miej­scowo radami gmin, z powodu bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, hi­storycznych i kulturowych oraz walorów krajobrazowych na obszarach projek­towanych do wyłączenia spod ochrony.

Projekt uchwały sejmiku województwa w sprawie utworzenia, zmiany granic lub likwidacji parku krajobrazowego wymaga uzgodnienia z właściwą miejscowo radą gminy oraz właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska.

Statut parku krajobrazowego lub zespołu parków krajobrazowych określający strukturę organizacyjną parku lub zespołu parków nadaje sejmik województwa w drodze uchwały.

Grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowego pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu. (Art.16 ustawy o ochronie przyrody).

REZERWAT PRZYRODY

Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska ro­ślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieo­żywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, nauko­wymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.

Na obszarach graniczących z rezerwatem przyrody może być wyznaczona otuli­na.

Uznanie za rezerwat przyrody obszarów, o których mowa w ust. 1, następuje w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarządzenia regionalnego dyrektora ochrony środowiska, które określa jego nazwę, położenie lub przebieg granicy i otulinę, jeżeli została wyznaczona, cele ochrony oraz rodzaj, typ i podtyp rezer­watu przyrody, a także sprawującego nadzór nad rezerwatem. Regionalny dyrek­tor ochrony środowiska, w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarządze­nia, po zasięgnięciu opinii regionalnej rady ochrony przyrody, może zwiększyć obszar rezerwatu przyrody, zmienić cele ochrony, a w razie bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, dla których rezerwat został powołany - zmniejszyć obszar rezerwatu przyrody albo zlikwidować rezerwat przyrody.(Art.13 UOP)

OBSZAR CHRONIONEGO KRAJOBRAZU

Zgodnie z Art.23 obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wy­różniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypo­czynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych.

Wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze uchwały sej­miku województwa, która określa jego nazwę, położenie, obszar, sprawującego nadzór, ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy właści­we dla danego obszaru chronionego krajobrazu lub jego części, wybrane spośród zakazów wymienionych w art. 24 ust. 1, wynikające z potrzeb jego ochrony. Li­kwidacja lub zmiana granic obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze uchwały sejmiku województwa, po zaopiniowaniu przez właściwe miejscowo rady gmin, z powodu bezpowrotnej utraty wyróżniającego się krajobrazu o zróż­nicowanych ekosystemach i możliwości zaspokajania potrzeb związanych z tu­rystyką i wypoczynkiem

Na obszarze chronionego krajobrazu mogą być wprowadzone następujące zaka­zy:

- zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, legowisk, in­nych schronień i miejsc rozrodu oraz tarlisk, złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z ra­cjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką;

- realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko;

- likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwod­nych, jeżeli nie wynikają one z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej i za­pewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy, od­budowy, utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych;

- wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniało­ści, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu;

- wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wy­jątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym, przeciw­powodziowym lub przeciwosuwiskowym lub utrzymaniem, budową, odbu­dową, naprawą lub remontem urządzeń wodnych;

- dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody lub zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i le­śnych oraz racjonalna gospodarka wodna lub rybacka;

- likwidowania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy i obszarów wodno-błotnych;

- lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości 100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych, z wyjątkiem urządzeń wodnych oraz obiektów służących prowadzeniu racjonalnej gospodarki rol­nej, leśnej lub rybackiej;

- lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości 200 m od linii brzegów klifowych oraz w pasie technicznym brzegu morskiego. (Art.24 ustawy o ochronie przyrody)

PLANY OCHRONY

Dla parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych spo­rządza się i realizuje plan ochrony.

Plan ochrony, o którym mowa w ust. 1, ustanawia się w terminie 5 lat od dnia utworzenia parku narodowego, uznania obszaru za rezerwat przyrody albo utwo­rzenia parku krajobrazowego.(Art.18)

Projekt planu ochrony sporządza dla:

1. parku narodowego - dyrektor parku narodowego;

2. rezerwatu przyrody - regionalny dyrektor ochrony środowiska lub po uzgodnieniu z tym organem - zarządzający rezerwatem albo sprawujący nadzór nad rezerwatem;

3. parku krajobrazowego - dyrektor parku krajobrazowego lub dyrektor zespo­łu parków krajobrazowych.

1a. Sporządzający projekt planu ochrony, o którym mowa w ust. 1, zapewnia możli­wość udziału społeczeństwa, na zasadach i w trybie określonych w ustawie z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddzia­ływania na środowisko, w postępowaniu, którego przedmiotem jest sporządzenie projektu.

Projekt planu ochrony, o którym mowa w ust. 1, wymaga zaopiniowania przez właściwe miejscowo rady gmin.

Przepisy ust. 1a i 2 stosuje się odpowiednio w przypadku dokonywania zmiany planu ochrony.

(uchylony).

Minister właściwy do spraw środowiska ustanawia, w drodze rozporządzenia, plan ochrony dla parku narodowego w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania projektu planu lub odmawia jego ustanowienia, jeżeli projekt planu jest nie­zgodny z celami ochrony przyrody, uwzględniając konieczność dostosowania działań ochronnych do celów ochrony parku narodowego. Plan ochrony może być zmieniony, jeżeli wynika to z potrzeb ochrony przyrody.

Regionalny dyrektor ochrony środowiska ustanawia, w drodze aktu prawa miej­scowego w formie zarządzenia, plan ochrony dla rezerwatu przyrody w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania projektu planu. Plan ochrony może być zmienio­ny, jeżeli wynika to z potrzeb ochrony przyrody.(Art.19)

Odpowiedzialność karna

Za naruszenie przepisów obowiązujących na obszarach chronionych grozi odpowiedzialność karna.

Przykłady:

- Kto, wbrew przepisom ustawy, wchodzi w posiadanie okazów roślin, zwierząt, grzybów objętych ochroną gatunkową w liczbie większej niż nieznaczna, w ta­kich warunkach lub w taki sposób, że ma to wpływ na zachowanie właściwego stanu ochrony gatunku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

- Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. (Art. 127a)

Kto handluje okazami gatunku podlegającego ochronie na podstawie przepisów, o których mowa w art. 61 ust. 1, w liczbie większej niż nieznaczna, w takich wa­runkach lub w taki sposób, że ma to wpływ na zachowanie właściwego stanu ochrony gatunku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. (Art. 128a)

„INDYWIDAUALNE” FORMY OCHRONY PRZYRODY

Pod pojęciem indywidualne formy ochrony rozumie się zwykle formy służące ochronie pojedynczych obiektów, ich niewielkich grup lub niewielkich obszarów. Sama ustawa nie posługuje się tym określeniem, przewiduje jednak następujące formy:

• pomnik przyrody

• stanowisko dokumentacyjne

• użytek ekologiczny

• zespół przyrodniczo - krajobrazowy.

Wszystkie te formy tworzone są w taki sam sposób, do wszystkich też stosuje się taki sam katalog zakazów.

Pomnik przyrody - pojedynczy twór przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie (art. 40 ust. 1 uop).

Stanowisko dokumentacyjne - nie wyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych.

Stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt (art. 41 uop).

Użytek ekologiczny - zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania (art. 42 uop).

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe - fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne (art. 43 uop).

Wszystkie wymienione wyżej formy ochrony mogą być tworzone:

• w drodze rozporządzenia wojewody,

• w drodze uchwały rady gminy, jeżeli wojewoda nie ustanowił tych form.

Rozporządzenie wojewody lub uchwała rady gminy określają nazwę danego obiektu lub obszaru, jego położenie, sprawującego nadzór, szczególne cele ochrony, w razie potrzeby ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony oraz właściwe dla niego zakazy.

Zniesienie wymienionych wyżej form ochrony przyrody może nastąpić:

• w razie utraty wartości przyrodniczych, ze względu na które ustanowiono daną formę ochrony,

• w razie konieczności realizacji inwestycji celu publicznego (okoliczność ta jako przesłanka likwidacji formy ochrony pojawia się tylko przy formach indywidualnych - nie dotyczy innych, omówionych wyżej, form),

• w razie konieczności zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego.

Zniesienia ochrony dokonuje organ, który ustanowił daną formę ochrony przyrody; wojewoda - w drodze rozporządzenia, rada gminy - w drodze uchwały.

Mechanizm wprowadzania zakazów obowiązujących w stosunku do indywidualnych form ochrony jest analogiczny jak w przypadku parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu: organ tworzący dany obszar wybiera stosowne zakazy z listy zakazów przewidzianych przez ustawę dla tych form. Wspólny katalog dla wszystkich form indywidualnych określony jest w art. 45 ust. 1 uop (zawiera on 10 możliwych zakazów).

W odniesieniu do form indywidualnych nie przewiduje się tworzenia otuliny ani opracowania planów ochrony.

OCHRONA GATUNKOWA ROŚLIN, ZWIERZĄT ORAZ GRZYBÓW

Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właści­wego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej (art. 46 ust. 1 uop).

Ochrony gatunkowej dotyczą liczne akty prawa międzynarodowego i wspólnotowego obejmujące ochroną określone gatunki, wprowadzające ograniczenia co do handlu nimi i ich przewozu przez granicę. Są to np. Konwencja Waszyngtońska, Konwencja Berneńska, Konwencja Bońska, Konwencja Ramsarska, a także bezpośrednio obowiązujące rozporządzenia wspólnotowe, np. rozporządzenie 338/97 i rozporządzenie 349/2003. Akty wspólnotowe często wymagają przedkładania przez państwa członkowskie odpowiednich raportów z wykonywania ich przepisów. W Polsce za przygotowanie takich raportów odpowiedzialny jest minister właściwy ds. środowiska (art. 56 ust. 9 uop).

Listy gatunków roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną określa minister właściwy ds. środowiska w drodze rozporządzeń, w których określa się:

• gatunki dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów

• zakazy właściwe dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków roślin, wybrane spośród zakazów, o których mowa w art. 51 ust. 1 uop, i odstępstwa od zakazów, wybrane spośród odstępstw, o których mowa w art. 51 ust. 2 uop

• sposoby ochrony gatunków, w tym wielkość stref ochrony.

Mimo, że ochrona gatunkowa pomyślana jest przede wszystkim jako ochrona poszczególnych obiektów, to może się ona wiązać z tworzeniem pewnych form ochrony obszarowej. Zgodnie bowiem z art. 46 ust. 2 w celu ochrony ostoi i stanowisk roślin lub grzybów objętych ochroną gatunkową lub ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt objętych ochroną gatunkową mogą być ustalane strefy ochrony. Strefy te wprowadzane są przez wojewodę w drodze decyzji administracyjnej (art. 60 uop).

Oprócz ochrony ustanawianej bezterminowo poprzez umieszczenie gatunku na liście w rozporządzeniu ministra środowiska, uop daje też możliwość wprowadzenia ochrony tymczasowej. W drodze rozporządzenia wprowadzić ją może wojewoda na terenie swojego województwa. Ochrona ta dotyczy oczywiście gatunków innych niż wymienione w rozporządzeniach ministra. W rozporządzeniu wojewoda określa okres, przez jaki obowiązuje ochrona oraz stosowne zakazy wybrane spośród zakazów, o których mowa w art. 51 ust. 1 uop oraz art. 52 ust. 1 uop, a także odstępstwa od tych zakazów.

Poszczególne rozporządzenia ministra środowiska (dotyczące roślin, zwierząt i grzybów), a także rozporządzenie wojewody w sprawie ochrony tymczasowej muszą m.in. zawierać katalog zakazów obowiązujących w stosunku do wymienionych w rozporządzeniu gatunków, a także listę odstępstw od tych zakazów. Lista zakazów możliwych do wprowadzenia w odniesieniu do roślin i grzybów zawiera art. 51 ust. 1 uop, a listę możliwych odstępstw - art. 51 ust. 2. W odniesieniu do zwierząt odpowiednie regulacje znajdują się w art. 52 ust. 1 i 2 uop. Dodatkowo w odniesieniu do zwierząt objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane sama ustawa określa w art. 54 sposoby w jakie zwierzęta te nie mogą być chwytane lub zabijane.

Oprócz wskazanych w odpowiednich rozporządzeniach (ministra lub wojewody) powszechnie obowiązujących odstępstw od zakazów dotyczących poszczególnych chronionych gatunków, ustawa przewiduje też możliwość wydawania przez ministra do spraw środowiska indywidualnych zezwoleń na zbiór roślin i grzybów objętych ochroną gatunkową, chwytanie, odławianie lub zabijanie zwierząt objętych ochroną gatunkową oraz na inne czynności podlegające zakazom lub ograniczeniom.

Zezwolenia te mogą być wydawane w przypadku braku rozwiązań alternatywnych i jeżeli nie spowoduje to zagrożenia dla dziko występujących populacji chronionych gatunków roślin, zwierząt lub grzybów, nie spowoduje zagrożenia dla dziko występujących populacji chronionych gatunków roślin, zwierząt lub grzybów i jeżeli podyktowane jest to względami wymienionymi w art. 56 ust. 4 uop, takimi jak potrzeba ochrony innych dziko występujących gatunków, konieczność ograniczenia poważnych przeszkód w gospodarce, ochrona zdrowia lub bezpieczeństwa powszechnego.

Zezwolenia ministra właściwego do spraw środowiska wymaga też przewożenie przez granicę państwa roślin i zwierząt należących do gatunków, podlegających ograniczeniom na podstawie przepisów prawa Unii Europejskiej, a także ich rozpoznawalnych części i produktów pochodnych (art. 61 ust. 1 uop).

OCHRONA EX SITU

Ochrona ex situ to ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów poza miejcie ich naturalnego występowania oraz ochrona skał, skamieniałości i minerałów w miejscach ich przechowywania. Na podstawie ustawy o ochronie przyrody ochrona ta realizowana jest poprzez ogrody botaniczne, zoologiczne i ośrodki rehabilitacji zwierząt - miejsca, w których jest prowadzone leczenie i rehabilitacja zwierząt dziko występujących, wymagających okresowej opieki człowieka w celu przywrócenia ich do środowiska przyrodniczego (art. 5 pkt 13 uop). Rozdział 3 uop określa warunki prowadzenia ogrodów i ośrodków, w tym zakazy związane z ochroną ich terenów.

OCHRONA ZIELENI

Tereny zieleni - tereny wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast - pełniące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a w szczególności parki, zieleńce, promenady, bulwary, ogrody botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i zabytkowe oraz cmentarze, a także zieleń towarzyszącą ulicom, placom. zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom, lotniskom oraz obiektom kolejowym i przemysłowym (art. 5 pkt 21 uop)

Zadrzewienie - drzewa i krzewy w granicach pasa drogowego, pojedyncze drzewa lub krzewy albo ich skupiska nie będące lasem w rozumieniu ustawy o lasach, wraz z terenem, na którym występują, i pozostałymi składnikami szaty roślinnej tego terenu, spełniające cele ochronne, produkcyjne lub społeczno-kulturowe (art. 6 pkt 27 uop).

Ogólny obowiązek zakładania i utrzymania w należytym stanie terenów zieleni i zadrzewień obciąża radę gminy (art. 78 uop). Teren położony poza obrębem miast i wsi o zwartej zabudowie, pokryty drzewostanem i nieobjęty ochroną na podstawie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami może być uznany przez radę gminy za park gminny, jeżeli stanowi własność gminy, a jeżeli stanowi własność innego podmiotu - za zgodą właściciela (art. 81 uop).

Usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości może nastąpić po uzyskaniu zezwolenia wydanego przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta na wniosek posiadacza nieruchomości. Jeżeli posiadacz nieruchomości nie jest właścicielem - do wniosku dołącza się zgodę jej właściciela.

Zezwolenie na usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków wydaje nie wójt lecz wojewódzki konserwator zabytków. Wydanie zezwolenia odpowiedni organ może uzależnić od przesadzenia drzew lub krzewów we wskazane miejsce albo od zastąpienia ich innymi drzewami lub krzewami, w liczbie nie mniejszej niż liczba usuwanych drzew lub krzewów. Wydanie zezwolenia na usunięcie drzew lub krzewów na obszarach objętych ochroną krajobrazową, w granicach parku narodowego albo rezerwatu przyrody wymaga uzyskania zgody odpowiednio dyrektora parku narodowego albo organu uznającego obszar za rezerwat przyrody.

Nie jest wymagane zezwolenie na usunięcie drzew lub krzewów:

• w lasach;

• owocowych, z wyłączeniem rosnących na terenie nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków oraz w granicach parku narodowego lub rezerwatu przyrody - na obszarach nieobjętych ochroną krajobrazową;

• na plantacjach drzew i krzewów;

• których wiek nie przekracza 5 lat;

• usuwanych w związku z funkcjonowaniem ogrodów botanicznych lub zoologicznych;

• niszczących nawierzchnię i infrastrukturę drogową, ograniczających widoczność na łukach i skrzyżowaniach, z wyłączeniem rosnących na terenie nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków;

• usuwanych na podstawie decyzji właściwego organu z wałów przeciwpowodziowych i terenów w odległości mniejszej niż 3 m od stopy wału;

• które utrudniają widoczność sygnalizatorów i pociągów, a także utrudniają eksploatację urządzeń kolejowych albo powodują tworzenie na torowiskach zasp śnieżnych, usuwanych na podstawie decyzji właściwego organu;

• stanowiących przeszkody lotnicze, usuwanych na podstawie decyzji właściwego organu.

Za usuwanie drzew lub krzewów pobierane są opłaty.

ADMINISTRACJA OCHRONY PRZYRODY

Ustawa o ochronie przyrody wyróżnia organy ochrony przyrody i służby ochrony przyrody (rozdział 5 i 6 uop). Wśród organów ustawa wymienia:

• ministra właściwego ds. środowiska;

• wojewodę;

• starostę;

• wójta (burmistrza albo prezydenta miasta).

Do służb parku narodowego ustawa zalicza:

• dyrektora parku narodowego;

• dyrektora parku krajobrazowego;

• Służbę Parku Narodowego;

• Służbę Parku Krajobrazowego.

Minister właściwy do spraw środowiska wykonuje zadania organu administracji rządowej w zakresie ochrony przyrody przy pomocy Głównego Konserwatora Przyrody, będącego sekretarzem lub podsekretarzem stanu w urzędzie obsługującym tego ministra. Głównego Konserwatora Przyrody powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw środowiska.

Wojewoda wykonuje zadania organu administracji rządowej w zakresie ochrony przyrody przy pomocy wojewódzkiego konserwatora przyrody. Zadania wojewody w zakresie ochrony przyrody na terenie parku narodowego wykonuje natomiast dyrektor tego parku. Ani wojewódzki konserwator przyrody, ani dyrektor parku nie mają statusu organów administracji (dyrektor jest przy tym zaliczany do służb ochrony przyrody).

Organami opiniodawczo - doradczymi w zakresie ochrony przyrody są:

• Państwowa Rada Ochrony Przyrody, działająca przy ministrze właściwym ds. środowiska;

• Wojewódzka Rada Ochrony Przyrody, działająca przy wojewodzie

• rada naukowa parku narodowego, działająca przy dyrektorze parku narodowego;

• rada parku krajobrazowego, działająca przy dyrektorze parku krajobrazowego lub dyrektorze zespołu parków krajobrazowych.

Dyrektor parku narodowego powoływany jest przez ministra właściwego ds. środowiska na okres 5 lat spośród kandydatów wyłonionych w drodze konkursu. Minister właściwy ds. środowiska może, w drodze decyzji administracyjnej, powierzyć dyrektorowi parku narodowego wykonanie zadań poza granicami parku narodowego w zakresie związanym z funkcjonowaniem i ochroną obszarów Natura 2000, w szczególności w zakresie ochrony siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin i zwierząt praz realizacji ustaleń planu ochrony.

Dyrektor parku krajobrazowego powoływany jest przez wojewodę, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiej rady ochrony przyrody. Dyrektora parku krajobrazowego położonego na terenie kilku województw powołuje wojewoda właściwy ze względu na siedzibę parku, w porozumieniu z pozostałymi wojewodami.

Służba Parku Narodowego wykonuje zadania związane z ochroną przyrody, badaniami naukowymi i działalnością edukacyjną, a także ochroną mienia parku narodowego oraz zwalczaniem przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody na terenie parku narodowego.

Na terenie zarządzanym przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, znajdującym się w granicach parku krajobrazowego, zadania w zakresie ochrony przyrody wykonuje samodzielnie miejscowy nadleśniczy, zgodnie z ustaleniami planu ochrony parku krajobrazowego, uwzględnionym w planie urządzenia lasu. W celu kierowania parkami krajobrazowymi mogą być tworzone zespoły parków krajobrazowych. Zespołem takim kieruje dyrektor zespołu parków krajobrazowych, do którego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące dyrektora parku krajobrazowego.

Służba Parku Krajobrazowego wykonuje zadania z zakresu ochrony przyrody, walorów krajobrazowych, wartości historycznych i kulturowych oraz działalności edukacyjnej na terenie parku krajobrazowego.

OCHRONA ZWIERZĄT

Kwestie związane z tzw. "humanitarną ochroną zwierząt" reguluje ustawa o ochronie zwierząt.

W art. 1 ustawa ta stanowi, że zwierzę nie jest rzeczą, i że jako istota żyjąca jest zdolne do odczuwania cierpienia. Człowiek jest mu natomiast winien poszanowanie, ochronę i opiekę, poprzez stworzenie właściwych warunków bytowania.

Ustawa reguluje postępowanie ze zwierzętami:

• domowymi,

• gospodarskimi,

• wykorzystywanymi do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych,

• używanymi w procedurach doświadczalnych,

• utrzymywanymi w ogrodach zoologicznych,

• wolno żyjącymi (dzikimi),

• obcymi faunie rodzimej.

Ustawa zabrania nieuzasadnionego lub niehumanitarnego zabijania zwierząt oraz znęcania się nad nimi; art. 6 ust. 2 precyzuje przy tym jak co należy rozumieć przez "znęcanie się". W przypadku, gdy właściciel lub opiekun zwierzęcia znęca się nad nim, zwierzę może być mu czasowo odebrane na podstawie decyzji wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwego ze względu na miejsce pobytu zwierzęcia. Zwierzę takie przekazuje się do schroniska dla zwierząt, państwowej jednostki organizacyjnej prowadzącej gospodarstwo rolne lub do ogrodu zoologicznego.

Ustawa reguluje też m.in. kwestie transportu zwierząt, który może odbywać się środkami przystosowanymi do tego celu i w odpowiednich warunkach.

Zgodnie z art. 33 ustawy o ochronie zwierząt uśmiercanie zwierząt może być uzasadnione wyłącznie względami wymienionymi w tym przepisie, takimi jak potrzeba gospodarcza, wzglądy humanitarne, konieczność sanitarna, nadmierna agresywność zwierzęcia, powodująca bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzkiego, a także dla zwierząt hodowlanych lub dziko żyjących, potrzeby nauki, wykonywanie zadań związanych z ochroną przyrody. Uśmiercanie zwierząt może odbywać się wyłącznie w sposób humanitarny polegający na zadawaniu przy tym minimum cierpienia fizycznego i psychicznego. Nadzór nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt sprawuje Inspekcja Weterynaryjna

Kwestie prowadzenia doświadczeń na zwierzętach uregulowane są w ustawie z 2005 r. o doświadczeniach na zwierzętach. Wymienia ona cele, dla których doświadczenia na zwierzętach mogą być wykonywane (np. testowanie produktów leczniczych, ochrony zdrowia ludzi lub zwierząt przed chorobami, cele dydaktyczne) zastrzegając jednak, że doświadczenia te dopuszczalne są tylko wtedy, gdy celów tych nie można osiągnąć bez użycia zwierząt.

W celu wyeliminowania zbędnego powtarzania doświadczeń przed przeprowadzeniem doświadczenia należy uzyskać informacje z wszelkich dostępnych międzynarodowych źródeł w określonej dziedzinie nauki. Jeżeli z informacji tych wynika, że takie lub podobne doświadczenie zostało już przeprowadzone, a istnieje konieczność jego powtórzenia, w projekcie doświadczenia należy uzasadnić tę konieczność.

Doświadczenie może być przeprowadzone tylko we wskazanych jednostkach doświadczalnych i po uzyskaniu zgody lokalnej komisji etycznej lub Krajowej Komisji Etycznej do Spraw Doświadczeń na Zwierzętach. Komisje etyczne funkcjonują obecnie na podstawie omawianej tu ustawy o doświadczeniach na zwierzętach, poprzednio działały na podstawie ustawy o ochronie zwierząt. Wykaz uprawnionych jednostek doświadczalnych prowadzi minister właściwy do spraw nauki.

---