Prawo Międzynarodowe Publiczne

Źródła prawa międzynarodowego

Uwagi wstępne (1)

• Prawo międzynarodowe - zespół norm postępowania członków społeczności międzynarodowej, która ma charakter zdecentralizowany

• Prawo międzynarodowe publiczne i prywatne, prawo europejskie

• Działy prawa międzynarodowego: m. p. gospodarcze, m. p. ochrony środowiska, prawo morza, m. p. humanitarne, m. p. praw człowieka

• Funkcje prawa międzynarodowego:

• utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

• tworzenie reguł współpracy pomiędzy państwami

Uwagi wstępne (2)

• Cechy charakterystyczne prawa międzynarodowego:

• zasada równości formalnej podmiotów

• tworzenie prawa międzynarodowego: zgoda, system zdecentralizowany

• przymus w prawie międzynarodowym (brak zorganizowanego przymusu o charakterze stałym)

• sankcje natury psychologicznej

• sankcje natury odwetowej

• sankcje zorganizowane (charakter incydentalny)

• brak obowiązkowego sądownictwa międzynarodowego

Źródła prawa międzynarodowego:

• materialne (czynniki wpływające na powstanie prawa międzynarodowego): współpraca i współzawodnictwo państw

• formalne (formy w jakich kreowane są normy prawa międzynarodowego): np. zwyczaj i umowy międzynarodowe

• poznawcze (dokumenty z których można czerpać wiedzę na temat prawa międzynarodowego): np. zbiory dokumentów (UNTS)

Źródła formalne

Art. 38 ust. 1. Trybunał, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach, które będą mu przekazane, będzie stosował:

a) konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły, wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;

b) zwyczaj międzynarodowy, jako dowód istnienia powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo;

c) zasady ogólne prawa, uznane przez narody cywilizowane;

d) […] wyroki sądowe tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzania przepisów prawnych.

Ale powyższy katalog nie jest kompletny, inne: (i) uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych, (ii) akty jednostronne państw, (iii) soft law(?)

Źródła prawa międzynarodowego (uwagi wstępne)

• umowy międzynarodowe

• zwyczaj międzynarodowy

• zasady ogólne prawa

• uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych

• akty jednostronne państw

• soft law (?)

• inne (środki pomocnicze: doktryna, judykatura)

Źródła prawa międzynarodowego (uwagi wstępne)

• Brak hierarchii źródeł prawa międzynarodowego (brak aktów wyższego rzędu),

• Inne zasady:

• lex specialis derogat legi generali

• lex posterior derogat legi priori

• Ale niektóre normy uznawane są za normy o znaczeniu szczególnym:

• normy peremptoryjne (niezależnie od tego z jakiego źródła wynikają) - zakaz agresji zbrojnej, zakaz ludobójstwa

• normy zawarte w Karcie Narodów Zjednoczonych

Art. 53 KPT (normy peremptoryjne): Traktat jest nieważny, jeżeli w chwili jego zawarcia jest sprzeczny z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego. W rozumieniu niniejszej konwencji imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego jest norma przyjęta i uznana przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę powszechnego prawa międzynarodowego o tym samym charakterze.

Art. 103 KNZ: W razie sprzeczności pomiędzy obowiązkami członków Narodów Zjednoczonych, wynikających z niniejszej Karty, a ich obowiązkami wynikającymi z jakiegoś innego porozumienia międzynarodowego, pierwszeństwo będą miały ich obowiązki wynikające z niniejszej Karty.

Prawo zwyczajowe

• Zespół norm prawa międzynarodowego ukształtowany w drodze jednolitej praktyki państw, działających w przekonaniu o prawnym obowiązku takiego działania [sposób w jaki zwykło się postępować staje się po upływie pewnego czasu, sposobem w jaki należy postępować]

• Pierwotnie podstawowe źródło prawa międzynarodowego, obecnie wypierane przez umowy międzynarodowe

• Elementy konstytuujące zwyczaj:

• element obiektywny (usus) - jednolita praktyka element subiekty

• element subiektywny (opinio iuris) - przeświadczenie że dane działanie wynika z obowiązku prawa a nie innych względów

• Rodzaje norm prawa zwyczajowego:

• ogólne (nie musi obejmować wszystkich państw, wystarczą tylko te które są najbardziej zainteresowane daną sferą (np. prawo kosmiczne, prawo morza)

• regionalne - problematyczna ( azyl konsularny, Doktryna Breżniewa)

• normy deklarowane - prawo traktatowe dokonuje repetycji prawa zwyczajowego (np. Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów)

• normy konkretyzowane - prawo traktatowe uściśla prawo zwyczajowe

• normy proponowane - prawo traktatowe stanowi wskazówkę dla rozwoju w przyszłości danego kompleksu norm prawnych

• Rodzaje norm prawa zwyczajowego:

• ogólne (nie musi obejmować wszystkich państw, wystarczą tylko te które są najbardziej zainteresowane daną sferą (np. prawo kosmiczne, prawo morza)

• regionalne - problematyczna ( azyl konsularny, Doktryna Breżniewa)

• normy deklarowane - prawo traktatowe dokonuje repetycji prawa zwyczajowego (np. Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów)

• normy konkretyzowane - prawo traktatowe uściśla prawo zwyczajowe

• normy proponowane - prawo traktatowe stanowi wskazówkę dla rozwoju w przyszłości danego kompleksu norm prawnych

Inne źródła prawa międzynarodowego

• Ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane:

• nazwa o charakterze historycznym (podział na narody cywilizowane i niecywilizowane)

• zasady wspólne krajowym systemom prawnym (np. zasada dobrej wiary, zasada słuszności, zasada odszkodowania za wyrządzoną szkodę, zasada pacta sunt servanda, zasada nemo plus iuris ad alium transferre potest quam impse habet)

• cel stosowania zasad

• Ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane:

• nazwa o charakterze historycznym (podział na narody cywilizowane i niecywilizowane)

• zasady wspólne krajowym systemom prawnym (np. zasada dobrej wiary, zasada słuszności, zasada odszkodowania za wyrządzoną szkodę, zasada pacta sunt servanda, zasada nemo plus iuris ad alium transferre potest quam impse habet)

• cel stosowania zasad

• Akty jednostronne państw: niebudzące wątpliwości wyrażenie woli którego celem jest nadanie temu aktowi skutków prawnych względem jednego lub więcej państw lub organizacji międzynarodowych i które znane jest temu państwu (państwom) lub organizacjom międzynarodowym

• zależne - powiązane z innym aktem pr. międzynarodowego (np. wypowiedzenie umowy)

• autonomiczne - przyrzeczenie, zrzeczenie się, uznanie, protest (np. francuska deklaracja o planowym zaprzestaniu prób jądrowych w

• akt jednostronny rodzi skutek jeżeli:

• dokonany został przez kompetentny organ państwa

• oświadczenie woli stanowiące jest wolne od wad woli

• akt sposób definitywny i jednoznaczny wskazuje na wolę państwa w zakresie wywołania określonych skutków prawnych

• prawo miękkie (soft law): instrumenty o charakterze niewiążącym (np. uchwały organizacji międzynarodowych o ile nie mają charakteru pro foro externo): rezolucje organizacji międzynarodowych, dokumenty które nie miały mieć charakteru umowy międzynarodowej (Akt końcowy KBWE)

• Środki pomocnicze w procesie interpretacji norm prawnych:

• judykatura: brak systemu precedensów w prawie międzynarodowym (MTS, STSM), środek pomocniczy w procesie interpretacji, ale wpływa także na kształtowanie się prawa międzynarodowego

• doktryna: środek pomocniczy w procesie interpretacji, w tym prace sędziów międzynarodowych (np. M. Lachsa)

UMOWY MIĘDZYNARODOWE

Umowy międzynarodowe - podstawowe źródła

• Podstawowe źródła prawa:

• Konwencja wiedeńska o prawie traktatów (1969)

• Konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi albo między organizacjami międzynarodowymi (1986 ale nie weszła jeszcze w życie)

• Konwencja wiedeńska o sukcesji państw w odniesieniu do traktatów (1978)

• prawo zwyczajowe

• W prawie krajowym (np. Polsce): Ustawa o umowach międzynarodowych (2000)

• Baza danych umów międzynarodowych zawartych przez Polskę: http://www.traktaty.msz.gov.pl/

Konwencja wiedeńska o prawie traktatów (KPT)

• Kodyfikacja prawa umów międzynarodowych (prawa zwyczajowego)

• Reguluje następujące kwestie:

• zawieranie umów międzynarodowych

• składanie do nich zastrzeżeń

• wejścia w życie i tymczasowego stosowania

• przestrzegania i stosowania (w tym interpretacji)

• wygaśnięcia

• nieważności

Umowy międzynarodowe - definicje

• Definicja: zgodne oświadczenie dwu lub więcej stron (podmiotów prawa międzynarodowego), które rodzi prawa i obowiązki skuteczne w prawie międzynarodowym

• Art. 2.1 KPT: traktat oznacza międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej dokumentach, i bez względu na jego szczególną nazwę.

• Analogiczne postanowienie w KPTO

Rodzaje umów międzynarodowych:

• umowy dwustronne / wielostronne

• umowy zamknięte / otwarte bezwarunkowo / otwarte warunkowo

• umowy pisemne / ustne

• umowy zawierane w trybie prostym / złożonym

• umowy o charakterze normotwórczym / kontraktowym

Elementy umowy międzynarodowej:

• Tytuł umowy - nazwa danego porozumienia, strony umowy, przedmiot

(np. Układ o Stabilizacji i Stowarzyszeniu między WE i ich Państwami Członkowskimi a Republiką Chorwacji)

• Wstęp umowy - przesłanki umowy

Rząd RP, Rząd Republiki Czeskiej, Rząd RFN i WE, zwane dalej „Umawiającymi się Stronami":

- przekonane o konieczności poprawy stanu ekologicznego Odry i Zalewu Szczecińskiego, włącznie z ich zlewniami,

- zamierzając zapobiegać dalszemu zanieczyszczaniu tych wód,

- dążąc do trwałego zmniejszenia zanieczyszczeń Bałtyku,

- przekonane o pilności tych zadań,

zamierzając umacniać istniejącą już w tej dziedzinie współpracę między Umawiającymi się Stronami, uzgodniły, co następuje:

Elementy umowy międzynarodowej:

• Merytoryczna część umowy (dyspozycja)

• Postanowienia końcowe (klauzule formalne)

Niniejsza konwencja jest otwarta do podpisu przez Państwa członkowskie Rady Europy. Podlega ona ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu. Dokumenty ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia składa się Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy.

• Zakończenie umowy (oficjalne języki, data, miejsce podpisania umowy)

Procedura zawierania umów międzynarodowych

• Tryb prosty/ złożony

• Pełnomocnictwa: szef rządu, głowa państwa minister spraw zagranicznych, szef misji dyplomatycznej (brak wymogu), pozostali muszą się wykazać odpowiednim umocowaniem

• Etapy (procedura międzynarodowa):

• rokowania (pisemne / ustne), przyjęcie tekstu umowy

• wyrażenie zgody przez państwo na związanie się umową (tryb prosty / tryb złożony)

• notyfikowanie tej decyzji pozostałym uczestnikom umowy (wymiana dokumentów ratyfikacyjnych lub not o dokonaniu zatwierdzenia)

• wejście w życie w stosunku do państw, które wyraziły zgodę

• publikacja umowy w UNTS

Procedura zawierania umów międzynarodowych

• Etapy (procedura wewnętrzna): zróżnicowana pomiędzy państwami, opiera się zazwyczaj na normach o charakterze konstytucyjnym:

• zazwyczaj kompetencja do zawierania umów spoczywa w rękach organów wykonawczych

• ratyfikacja lub zatwierdzenie przez inny organ (prezydent)

• możliwy wymóg uzyskania zgody parlamentu (najważniejsze sprawy), czasami niezbędne przeprowadzenie referendum

• konieczność ogłoszenia umów międzynarodowych (ma znaczenie tylko w stosunkach wewnętrznych)

Procedura wewnętrzna I (Polska)

Art. 133 ust. 1 KRP: Prezydent Rzeczypospolitej jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych:

1. ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, o czym zawiadamia Sejm i Senat (...)

Art. 133 ust. 2 KRP: Prezydent Rzeczypospolitej przed ratyfikowaniem umowy międzynarodowej może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z Konstytucją.

Art. 89 ust. 1 KRP: Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie [przez Parlament], jeżeli umowa dotyczy:

1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,

2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,

3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,

4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,

5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.

Art. 90 KRP:

1. Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach.

2. Ustawa, wyrażająca zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, o której mowa w ust. 1, jest uchwalana przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.

Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum ogólnokrajowym zgodnie z przepisem art. 125.

Umowy międzynarodowe - zastrzeżenia

• Zastrzeżenie - możliwość złożenia zastrzeżeń do umów wielostronnych (jednostronne wyłączenie lub modyfikacja skutków prawnych pewnych postanowień)

Królestwo Arabii Saudyjskiej nie uważa się za związane postanowieniami ustępu 1 artykułu 16 konwencji dotyczącego arbitrażu (Międzynarodowej konwencji przeciwko braniu zakładników).

• Dopuszczalność składania zastrzeżeń:

• generalnie dopuszczalne ale mogą być wyłączone w umowie (czyli jeżeli umowa milczy zastrzeżenie dopuszczalne)

• gdy są sprzeczne z przedmiotem lub celem traktatu

• muszą być zaakceptowane przez pozostałe państwa (zazwyczaj w formie dorozumianej poprzez brak zgłoszenia sprzeciwu)

Umowy międzynarodowe - sprzeciwy

• Inna strona może wyrazić sprzeciw (w ciągu 12 miesięcy od złożenia zastrzeżenia lub do dnia wyrażenie przez nie zgody na związanie się umową):

• zwykły - dany przepis nie wchodzi w życie między stronami

• kwalifikowany - umowa w ogóle nie wchodzi w życie

Rząd Danii wyraża sprzeciw wobec zastrzeżeń złożonych przez Arabską Republikę Egiptu do artykułu 46 ustęp 1 oraz artykułów 49, 62 i 65 konwencji, a także wobec zastrzeżenia złożonego przez Włochy do artykułu 36 ustęp 1 punkt c) konwencji.

(Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych)

Umowy międzynarodowe - przestrzeganie

• Wejście w życie umowy międzynarodowej:

• określony w umowie (data podpisania, odpowiedni termin po podpisaniu, data wymiany dokumentów ratyfikacyjnych, lub zdeponowanie odpowiednich ilości ratyfikacji)

• w braku takiego postanowienia lub porozumienia traktat wchodzi w życie, gdy zgoda na związanie się traktatem zostanie wyrażona przez wszystkie państwa negocjujące (art. 24.2 KPT)

• Tymczasowe stosowanie umowy (o ile umowa tak stanowi lub strony tak określiły).

• Przestrzeganie umowy międzynarodowej:

- Art. 2.2 KNZ: Dla zapewnienia wszystkim członkom korzystania z praw i korzyści wynikających z przynależności do Organizacji, wszyscy oni powinni z dobrą wiarą wypełniać zobowiązania zaciągnięte przez nich zgodnie z niniejszą Kartą.

• Art. 26 KPT: Każdy będący w mocy traktat wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze.

• Art. 27 KPT: Strona nie może powoływać się na postanowienia swojego prawa wewnętrznego dla usprawiedliwienia niewykonywania przez nią traktatu.

Stosowania umów międzynarodowych

• Umowy tworzą zobowiązania tylko dla ich stron (art. 34 KPT: Traktat nie tworzy obowiązków ani praw dla państwa trzeciego bez jego zgody), ale...

• pacta in favorem tertii (przyznające prawa na korzyść strony trzeciej - jednemu lub kilku państwom, zgodę państwa trzeciego dorozumiewa się - art. 36.1 KPT)

• umowy na niekorzyść strony trzeciej (np. Umowa Poczdamska)

• Terytorialny zakres stosowania umowy międzynarodowej:

• art. 29 KPT: Jeżeli odmienny zamiar nie wynika z traktatu ani nie zostaje ustalony w inny sposób, traktat wiąże każdą stronę w odniesieniu do całego jej terytorium

• umowy z klauzulami kolonialnymi (rozszerzenie stosowania umów na kolonie)

• umowy dotyczące terytorium które nie podlega żadnej jurysdykcji (np. Arktyka i Antarktyda)

• Czas od którego obowiązuje umowa - art. 28 KPT: jeżeli odmienny zamiar nie wynika z traktatu ani nie jest ustalony w inny sposób, jego postanowienia nie wiążą strony w odniesieniu do żadnej czynności lub zdarzenia, które miały miejsce, ani w odniesieniu do żadnej sytuacji, która przestała istnieć przed dniem wejścia w życie traktatu w stosunku do tej strony.

[czyli traktaty nie mają mocy wstecznej]

Interpretacja umowy międzynarodowej I

• Obowiązek interpretacji w dobrej wierze

• W procesie interpretacji należy opierać się o zwykłe znaczenie słów ale w ich kontekście, oraz w świetle jego przedmiotu i celu. Kontekst obejmuje, oprócz tekstu, łącznie z jego wstępem i załącznikami:

• każde porozumienie dotyczące traktatu, osiągnięte między wszystkimi stronami w związku z zawarciem traktatu

• każdy dokument sporządzony przez jedną lub więcej stron w związku z zawarciem traktatu, przyjęty przez inne strony jako dokument odnoszący się do traktatu

• Łącznie z kontekstem należy brać pod uwagę:

• każde późniejsze porozumienie między stronami, dotyczące interpretacji traktatu lub stosowania jego postanowień;

• każdą późniejszą praktykę stosowania traktatu, ustanawiającą porozumienie stron co do jego interpretacji;

• wszelkie odpowiednie normy prawa międzynarodowego, mające zastosowanie w stosunkach między stronami

• Reguły dodatkowe:

• uzupełniające środki interpretacji takie jak prace przygotowawcze do traktatu oraz okoliczności jego zawarcia (w celu potwierdzenia znaczenie wynikające z zastosowania poprzednich reguł) lub gdy interpretacja:

a) pozostawia znaczenie dwuznacznym lub niejasnym albo

b) prowadzi do rezultatu wyraźnie absurdalnego lub nierozsądnego

• jeżeli tekst traktatu został ustalony jako autentyczny w dwóch lub więcej językach, ma jednakową moc w każdym z nich, chyba że traktat postanawia lub strony uzgodniły, iż w przypadku rozbieżności określony tekst jest rozstrzygający.

Zmiana umowy międzynarodowej

• Zasady dokonywania zmian określane w umowie, jeżeli brak - KPT, wykluczone jest dokonywane jednostronnych zmian; umowach wielostronnych: poprawki/ modyfikacje

• Nieważność umowy międzynarodowej:

• oczywiste i obiektywne pogwałcenie pr. wewnętrznego dotyczącego kompetencji (o randze zasadniczej) (art. 46 KPT)

• przekroczenie upoważnienia do wyrażenia zgody na związanie się umową międzynarodową (art. 47 KPT)

• błąd (art. 48 KPT)

• oszustwo (art. 49 KPT)

• przekupstwo przedstawiciela państwa (art. 50 KPT)

• przymus zastosowany wobec przedstawiciela państwa (art. 51 KPT)

• przymus wobec państwa w postaci groźby użycia siły (art. 52 KPT)

• sprzeczność z ius cogens postanowień traktatowych (art. 53 KPT)

możliwość powołania się jedynie przez stronę pokrzywdzoną!!!!

Wygaśnięcie umowy międzynarodowej (1)

Przyczyny:

• przewidziane w umowie: upływ czasu na jaki porozumienie zostało zawarte, wypowiedzenie umowy, spełnienie się warunku rozwiązującego

• przyczyny nieprzewidziane w umowie:

• zaistnienie istotnego naruszenia umowy (ale nie umowy dotyczące praw człowieka i pr. humanitarnego)

• powstanie nowej normy ius cogens lub zawarcie późniejszego traktatu (tożsamość przedmiotowa i podmiotowa)

• pojawienie się okoliczności, które uniemożliwiają wykonanie traktatu (klauzula rebus sic stantibus - szczegółowe wymagania)

• zasadnicza zmiana okoliczności istniejących w momencie zawarcia umowy:

• zmiana ma charakter zasadniczy

• zmiana dotyczy okoliczności faktycznych istniejących w czasie wyrażenia zgody na związanie się umową

• zmiana dotyczy okoliczności, których istnienie stanowiło podstawę zgody państwa na związanie się umową

• zmiana była nieprzewidywana przez strony umowy

• obowiązek którego zakres się radykalnie zmienił, pozostał jeszcze do wykonania przez strony umowy

Zasadnicza zmiana okoliczności nie może stanowić podstawy wygaśnięcia traktatów granicznych

7

---