Środowisko międzynarodowe - system połączony z różnych elementów, powiązanych ze sobą siecią licznych zależności (stosunków).
Jego najważniejszym elementem jest państwo:
ma terytorium,
jest suwerenne,
władza podejmuje decyzje w sposób intelektualny, jak i materialny (np. prawo podatkowe),
na swoim terytorium jest monopolistą, nie dzieli z nikim swojej suwerenności,
formalnie równe i niezależne,
zbudowane na wartościach,
ma swoją historię,
wydobywa określone wartości (język - opowiadanie o własnej przeszłości; państwo posiada własnych bohaterów oraz wartości wywiedzione z kultury).
Na środowisko międzynarodowe składają się procesy i zjawiska zachodzące między państwami (wojna, integracja).
CECHY KONSTYTUTYWNE ŚRODOWISKA MIĘDZYNARODOWEGO:
Koncentracja polityczna - skupianie się sił i środków na pewnym obszarze przez organy państwa - bez tego nie przetrwa. Gdy nie ma państwa, społeczeństwo zostaje uprzedmiotowione i przestaje uczestniczyć w środowisku międzynarodowym. Najważniejszym elementem państwa są ludzie.
Czynniki koncentrujące społeczeństwo: kultura, wartości, zasoby ekonomiczne i ich podział, idee, wspólny wróg, wartość wewnętrzna - kultura społeczna, możliwość stosowania przemocy, wyznanie polityczne.
Polaryzacja polityczna - podział na „swoich” i „obcych”.
Czynniki polaryzacji: podział kulturowy, religijny, sprzeczności ekonomiczne, konflikty pomiędzy różnymi regionami, odrębne wizje przyszłości, ustanowienie nowego państwa, paraliż społecznego komunikowania się, wola walki pomiędzy zbiorowościami.
Koncentracja polityczna jest istotniejsza, gdyż tworzy siłę dla zdominowania środowiska międzynarodowego; pozwala ona na ustanowienie porządku w przestrzeni i czasie.
POLIARCHIA - struktura stosunków społecznych powstała w wyniku ewolucji kształtowania się niezależnych od siebie ośrodków władzy, które rządzą na odrębnych terytoriach, wchodzących w stosunki między sobą. Celem każdego z tych ośrodków jest konsolidacja wszelkich sił i środków, by zapobiec destabilizacji.
Stosunki międzynarodowe - 3 formy:
Świat imperialny - jedno mocarstwo rządzące resztą świata; czasy kolonialne - dążenie mocarstw do wejścia w rolę nowego Cesarstwa Rzymskiego i wspólne rządzenie światem.
System feudalny - brak rozróżnienia sfery prywatnej od sfery publicznej (np. zawieranie związków małżeńskich miało wpływ na stosunki między państwami); istnienie dwóch ośrodków dominacji: cesarstwo i papiestwo. Kontakty państw odbywały się pomiędzy monarchami.
Pojawienie się podziału na państwa w XVI w.:
Państwo jest suwerenne,
Państwo stało się bytem publicznym, nie własnością monarchii.
GENEZA PAŃSTW:
(przełom średniowiecza i czasów nowożytnych. Łączyło się z uzyskaniem przez państwa podmiotowości).
Pokój westfalski kończący wojnę trzydziestoletnią (1818 - 1848): przyjęto równowagę sił, po raz pierwszy w stosunkach międzynarodowych nastąpiła próba narzucenia równowagi potęg, brak hegemonii, państwa odpowiedzialne za ład międzynarodowy,
Zasada Richelieu `droga przez pustynię' - chwilowe wycofanie się z życia politycznego wzmaga pozycję danego polityka (uniwersalizm reguły),
Po 1848 r.: pojawienie się poselstw reprezentujących dane kraje w innych państwach (pierwowzór ambasad),
Pod koniec XVIII w. (epoka napoleońska) wprowadzono pojęcie „prawo międzynarodowe”,
Kongres wiedeński 1814 - 1815 - ustalono zasady współczesnych stosunków międzynarodowych (zasada ambasadorstwa, protokół dyplomatyczny etc.),
Od XIX w. - podmiotowe rozszerzanie stosunków międzynarodowych, np. o organizacje
i instytucje międzynarodowe.
5 wartości, które dodatkowo posiada państwo:
Bezpieczeństwo - własne (państwa) i mieszkańców,
Wolność - niepodległość i wolność osobista,
Ład - (szerokie spektrum) od gospodarki po wolność,
Sprawiedliwość,
Dobrobyt (czynnik ludzki niezwykle istotny w stosunkach międzynarodowych).
Przedmiotowe rozszerzanie stosunków międzynarodowych:
Gospodarka,
Finanse,
Kultura etc.
„międzynarodowy” (J. Bentham, 1789) - „sprawy istniejące między różnymi jednostkami ulokowanymi w różnych państwach”. Obecnie: relacje między różnymi podmiotami ulokowanymi
w różnych państwach.
Składniki stosunków międzynarodowych:
Uczestnicy - państwa, organizacje międzynarodowe, jednostki samorządowe, grupy społeczne,
Relacje - typy zależności między podmiotami,
Zjawiska, sytuacje,
Cechy, np. wojna, pokój,
Narody - nie są uczestnikami stosunków międzynarodowych o pierwszorzędnym znaczeniu (rozproszenie, brak jasnego kryterium przynależności narodowej; współcześnie stosuje się tzw. plebiscyt dnia codziennego - język snów i myślenia kryterium przynależności)
Polityka: wewnętrzna, międzynarodowa.
W stosunkach międzynarodowych nie ma hierarchicznej władzy (poliarchia),
Tendencje odśrodkowe, promowanie odrębności (np. hymny),
Brak jednolitych norm - nie ma uniwersalnego prawa międzynarodowego,
W stosunkach międzynarodowych istnieje wiele zależności, relacji odbywających się w tym samym czasie,
Przenikanie informacji i dezintegracji (język dyplomatyczny).
SPECYFIKA STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH:
Na poziomie społecznym - mocne oddziaływanie na życie przeciętnego obywatela,
W kontekście gospodarczym - rosnący wpływ gospodarki na stosunki międzynarodowe,
W kontekście instytucjonalnym - elementy stałe(podział na sojuszników i wrogów)
i zmienne.
Równowaga sił - duża zdolność kreacyjna, wiele opcji do wyboru. Dominacja państw i stan rywalizacji między nimi.
SPOŁECZNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA:
Czynniki geopolityczne (kwestie przestrzeni, w jakich znajduje się państwo),
Czynniki militarne,
Czynniki demograficzne,
Czynniki aksjologiczne i religijne,
Czynniki ekonomiczne,
Czynniki osobowościowe.
W ujęciu wąskim: ogół suwerennych państw, istniejących w świecie w danym czasie, utrzymujących ze sobą stosunki w oparciu o prawo międzynarodowe,
W ujęciu szerokim: państwa + podmioty niesuwerenne, mające podmiotowość prawną.
CECHY SPOŁECZNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ:
Nie liczy wielu członków, wszyscy członkowie są sobie równi, społeczność międzynarodowa jest stosunkowo uproszczona,
Żadne z państw nie ma monopolu na narzucanie swojej woli innym państwom,
W społeczności międzynarodowej krzyżuje się wiele systemów międzynarodowych.
Uczestnictwo podmiotowe:
Wszyscy uczestnicy prawnomiędzynarodowi (państwa + niektóre organy międzynarodowe)
Kształtują przestrzeń i czas.
Uczestnictwo przedmiotowe:
Zorganizowane grupy społeczne nie będące podmiotami prawa międzynarodowego (uczestnicy transnarodowi i subnarodowi),
Zjawiska świadomościowe.
PODMIOTOWOŚĆ:
Prawnomiędzynarodowa - zdolność do podejmowania czynności prawnych w relacjach międzynarodowych; zawiera się w postaci trzech praw:
ius tractatuum (prawo do zawierania umów międzynarodowych),
ius legationis (prawo do utrzymywania stosunków międzynarodowych),
ius standi (prawo do występowania z roszczeniami międzynarodowymi).
Politycznomiędzynarodowa - zdolność do podejmowania decyzji politycznych w środowisku międzynarodowym.
UCZESTNICY STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH:
Zdolność do aktywności (siły, środki),
Zdolność do zmieniania się bądź utrwalania zmian (działa świadomie, celowo; cele muszą wykraczać poza granice państw).
2 formy aktywności:
Czynności (jednorazowe, krótkotrwałe, natychmiastowe),
Działania (długotrwałe, skomplikowane).
2 grupy:
Państwa,
Uczestnicy (narody, zbiorowe podmioty międzypaństwowe, zbiorowe podmioty międzyspołeczne, zbiorowe podmioty gospodarcze, prywatne i subpaństwowe podmioty krajowe, np. regiony).
INTERESY - pożądany stan rzeczy, cenny, osiągany lub chroniony, dobro motywujące do aktywności, różne byty, wartości, stosunki, właściwości.
Cele są podporządkowane interesom - próba dokonania zmiany w środowisku międzynarodowym dla osiągnięcia celu.
NARODY:
Narody europejskie - grupa społeczna związana wspólnotą losów historycznych, kultury, języka, terytorium, życiem ekonomicznym (czynniki obiektywne).
Czynniki subiektywne - świadomość narodowa (wspólnota wyobrażona - Benedykt Anderson), plebiscyt dnia codziennego, plebiscyt każdej nocy (w jakim języku śnimy).
NARÓD:
Pierwotny uczestnik stosunków międzynarodowych,
Główny animator stosunków międzynarodowych,
Kreator wtórnych uczestników stosunków międzynarodowych.
Skutki:
Dwa typy narodów: polityczne (Francja), etniczno - kulturowe (Słowacja),
Narody są w swoim rozwoju bardzo zróżnicowane,
Rola poszczególnych czynników w rozwoju narodu: język narodowy, tożsamość (najczęściej wywodzi się z mitów), czynniki odróżniające dany naród od obcych.
Atrybuty narodów:
Uznanie prawa do wolności i niezależności,
Ochrona i poszanowanie innych,
Możliwość przejawiania własnej tożsamości.
Uczestnictwo: pośrednie lub bezpośrednie,
Narody są wobec siebie równe,
Racjonalizm: forma zachęcająca do działania na polu międzynarodowym,
Problem integracji we współczesnym świecie.
PAŃSTWO JAKO PODSTAWOWY PODMIOT STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH:
Państwo - obywatele, terytorium, władza, suwerenność.
Zdolność do budowania politycznej strategii realizowanej, definiowanej w makroskali czasowej celów przy koncentracji sił i środków.
Suwerenność - sojusze: wojskowe, polityczno - wojskowe, porozumienie międzypaństwowe i organizacje międzynarodowe.
Państwo ponosi odpowiedzialność za swoje czyny, naród nie może być odpowiedzialny, nie może świadczyć materialnych reparacji (państwa suwerennego nie można ukarać, ale można pociągnąć go do świadczenia - wyrównania kosztów/strat),
Do państwa jest się przypisanym,
Państwo jest pośrednikiem w stosunkach międzynarodowych; jest w nich najlepiej zorganizowaną strukturą. Większość stosunków międzynarodowych są to stosunki międzypaństwowe.
Prawo relacji czynnej i biernej,
Prawo uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych,
Prawo tworzenia/uczestnictwa w tworzeniu organizacji międzynarodowych.
PROCES POWSTAWANIA PAŃSTW:
Tworzone przez narody (naród -> państwo, analogicznie państwo -> naród)
Kolonizacja i dekolonizacja - silnie państwotwórcze procesy.
Państwa są formalnie równe, suwerenne, o względnym potencjale.
Organizacje międzynarodowe mogą ograniczać państwo w relacjach międzynarodowych.
INSTYTUCJE MIĘDZYNARODOWE - pierwotnie takie byty polityczne, które mają strukturę, obecnie także układy, zachowania, zespół norm.
Rodzaje:
Oparte na normach prawnych - państwa zrzekają się części swojej suwerenności na rzecz instytucji, te mają swoich przedstawicieli (cele i zadania).
W oparciu o obyczaje międzynarodowe - bez podstaw prawnych.
Formy wspólnoty międzynarodowej - tworzą się w sposób samorzutny, np. w wyniku wojny.
Powstają, ponieważ:
Funkcja regulacyjna - narzucają partykularyzm państwowy,
Funkcja stabilizacyjna - ład i porządek w danej dziedzinie chronią przed dominacją państw najsilniejszych,
Funkcja legitymizacyjna - wprowadzają wartości, normy, cele.
ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE - powstawały po wielkich wojnach:
I faza - 1815 - 1913 - pierwsze sektorowe wyspecjalizowane organizacje
Komisja ds. Żeglugi na Renie,
Odnowa Sanitarna,
Komisja ds. Dunaju.
II faza - po 1918 r. - Liga Narodów,
III faza - od 1943 r. - system ONZ (ONZ i organizacje działające przy niej),
Współcześnie renesans licznych, wyspecjalizowanych organizacji.
KIERUNKI:
Wynik rewolucji komunikacyjnej,
Moda na liberalizację handlu (znoszenie ceł etc.),
Upadek komunizmu -> tylko społeczna demokracja akceptuje swobodę przemieszczania się,
Umiędzynarodowienie edukacji.
Klasyfikacja - kryteria:
Status prawno międzynarodowy:
Międzynarodowe, tworzone przez państwa, które nie mają właściwości władczych (brak instrumentu przymusu),
Pozarządowe organizacje młodzieżowe, handlowe, etc.,
Agendy międzynarodowe - nie mogą samodzielnie dodawać sobie uprawnień (państwo nadaje im te kompetencje).
Zakres kompetencji przedmiotowych:
Wszechstronne,
Jednostronne.
Systemowe: militarne, polityczne, kulturalne, sportowe, etc.
Funkcjonalne:
Usługowe,
Debatujące,
Informacyjne.
Organizacyjno - strukturalne:
Unie o strukturze dwuczłonowej, asymetryczne - zgromadzenie i sekretariat,
Organizacje trójczłonowe, asymetryczne - organ plenarny, organ zarządzający
i sekretariat,
Organizacje wieloczłonowe, asymetryczne - organ zarządzający, wybierany przez organ plenarny.
Podmioty transnarodowe - struktury, które istnieją poza granicami jednego państwa, funkcjonują na arenie międzynarodowej (korporacje).
HISTORYCZNY WYMIAR STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH:
Geneza: starożytność i średniowiecze
Ze starożytności: pojawienie się dwóch typów państw -> miasto-państwo (polis) i imperia. Brak bytów pośrednich. Powstały wtedy pierwsze wspólnoty polityczne (terytorium, obywatele i władza), które określały się w kontekście innych wspólnot.
*jaźń odzwierciedlona - opinia własna o sobie, jaźń odzwierciedlona sąsiadów - opinia własna
o innych.
Współistnienie wspólnot politycznych - relacje między nimi:
Wojna,
Pokój.
Sojusz,
Mediacja.
System państw: unia miast- państw Grecji, cywilizacja helleńska -> wspólny język.
Podobne wspólnoty: Ameryka Środkowa (Meksyk), Mezopotamia (miasta sumeryjskie), miasta włoskie Afryki Zachodniej.
IMPERIA: Rzym, Macedonia, Kartagina, I. Chińskie.
CECHY IMPERIÓW:
Ideologia - u Rzymian: republikanizm i religia,
Sprawnie zorganizowane struktury wojskowe i administracyjne (podatki),
Określone techniki administracyjne, które pozwalały kontrolować rządzących (poczta
w Mongolii, prawo rzymskie w Rzymie),
Powiązania gospodarcze na rzecz rozwoju.
TYPY IMPERIÓW:
Rolnicze - wokół szlaku handlowego, komunikacyjnego,
Wiejskie - w wyniku podboju okolicznych terytoriów rolniczych, ale z centralizacją władzy (miasto, wokół którego tworzyło się imperium).
KIERUNKI ZMIAN W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH:
Pluralizacja,
Decentralizacja władzy, decentralizacja siły,
Nowoczesne formy integracji,
Idee minestalistyczne (?).
KRĘGI CYWILIZACYJNE:
Bizancjum,
Arabski,
Rzymsko - zachodnioeuropejski.
Średniowiecze - dominacja feudalizmu:
Jedność sfery prywatnej i publicznej,
Stosunki prywatne skutkowały w sferze publicznej,
Rozproszone władztwo, któremu towarzyszy prywatyzacja bezpieczeństwa,
Państwo utraciło monopol na używanie siły,
Zatarcie podziału na sprawy wewnętrzne i zewnętrzne, prywatne i narodowe.
XI - XV w. - budowa sieci transnarodowych (ponadgranicznych).
Przekleństwo dziedziczne burgundzkie - teren na granicy dzisiejszych: Francji, Niemiec
i Luksemburga, szlak handlowy o bardzo dużym znaczeniu, teren bardzo częstych wojen.
Pod koniec średniowiecza (XIV - XVw.) model scentralizowanej monarchii, zasada „korony królestwa”. „Korona” = suwerenność (niezależność od papieża i cesarza). Państwo stało się publiczne; monopol siły zbrojnej, podatki (nakładanie i zbieranie), państwa stanowiło prawo i je wykonywało.
W stosunkach międzynarodowych - zjazdy monarchów; mogło zorganizować się na cele wojny, zaczęło gospodarować na własnym terenie poprzez wydawanie przywilejów.
Czasy nowożytne XV - XVII/XVIII w.
4 rewolucje europejskie:
Rewolucja niderlandzka - XVI w.
Rewolucja angielska - XVII/XVIII w.
Rewolucja francuska - XVIII/XIX w.
Rewolucja amerykańska - koniec XIX w.
Ustanowiony na nowo porządek stanowy,
Powstanie granic,
Drugi model rozwoju państwa (paralelne instytucje),
Budowa więzień (od XVIII w. w centrum miasta).
Rewolucje w imię haseł: „mniej despotyzmu!”. W konsekwencji: narodziny nowego absolutyzmu. Zmieniła się legitymizacja władzy, idea równości obywateli.
Idea narodowości: świadomość narodowościowa pod koniec XVIII w. (zapoczątkowana we Francji).
Przyczyny:
System szkolny,
Idea tożsamości narodowej,
Państwa zamieszkiwane przez narody,
Języki narodowe, zanik postaw kosmopolitycznych.
Pograniczne spory o ziemię -> wojny terytorialne.
Jednostki niepaństwowe w środowisku międzynarodowym :
Spółki handlowe -> domy bankierskie, kompanie handlowe,
Organizacje międzynarodowe -> NGO,
XVI/XVII w. - system westfalski; kanon zasad stosunków międzynarodowych:
Suwerenność państw,
Religia nie tworzy podstaw polityki zagranicznej,
Mieszkańcy państwa mają prawo wybrać sobie wyznanie -> wolność wyznania, wyboru religii,
Zasada terytorializmu - władza stanowi prawo na danym terytorium,
Państwo ma prawo wybierać własną politykę wewnętrzną oraz sądowniczą.
Realizacja tych zasad: model armii narodowej, powszechna służba wojskowa.
Od XVII w. -> idea budowy imperium:
Imperia kolonialne,
Imperium radzieckie,
Imperium amerykańskie (rodowód czystko religijny - kalwinizm).
1814 - 1815 Kongres wiedeński:
Koncert mocarstw - mocarstwa równe sobie,
Zwoływanie konferencji międzynarodowych.
Dążenie do hegemonii w XIX/XX w. ->mobilizacja polityczna (sił i środków) w przestrzeni i czasie (m.in. Rosja).
Równowaga mocarstw - równowaga bloków.
Uniwersalne zasady:
Utrzymanie pokoju,
Swoboda rozwoju ekspansji ekonomicznej państw (rozwój mierzony ilością posiadanych dóbr materialnych),
Równowaga sił jest stanem naturalnym. Równowaga sojuszy gwarantuje pokój, ale tylko na określony czas (nigdy trwały). Można zbudować system biegunowy -> cykl pokojowy jako przeciwwaga okresu wojen.
Hegemonia jednego państwa -> konieczność harmonii w wydatkach na zbrojenia i na cele cywilne (w przeciwnym wypadku uruchamia się spirala upadku mocarstwa). Nie można przyjąć za wiele zobowiązań, których jednocześnie nie da się wypełnić.
Organizacje międzynarodowe: Liga Narodów i ONZ.
MYŚLENIE NAUKOWE O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH:
Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jakie są przyczyny zmian w stosunkach międzynarodowych?
Dwa podmioty sporów:
Spór ontologiczny (o fakty - co się zmienia?)
Spór epistemologiczny (jak można poznać fakty?)
Dylematy metodologiczne
Spór między idealistami a realistami,
Spór między behawiorystami a tradycjonalistami,
Spór pomiędzy pozytywistami a postpozytywistami.
Poszukiwanie argumentów, które powodują zmiany w stosunkach międzynarodowych:
Argumenty historyczne,
Argumenty filozoficzne (analiza państwa jako bytu politycznego, przywództwo polityczne, kwestie normatywne),
Argumenty o charakterze ekonomicznym i technologicznym,
Argumenty behawioralne -> zdolności jednostek do analizowania interesów państwa,
Argumenty radykalne (postmodernizm - opowiadanie o otaczającym nas świecie; konstruktywizm - analizowanie stosunków międzynarodowych jako światowej debaty).
W jaki sposób należy myśleć o stosunkach międzynarodowych?
Dawniej jedynie historycznie,
Obecnie bierze się pod uwagę także inne kategorie.
WPŁYW POLITYKÓW NA STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE:
Wybieranie i realizacja konkretnych koncepcji naukowców.
TEORIE STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH:
Stosunki międzynarodowe można na przestrzeni dziesiątek, setek lat.
Teorie wyjaśniające (dlaczego tak jest?),
Teorie konstytutywne (pozwalające tworzyć środowiska międzynarodowe).
Różnice:
Przedmiot analizy (brak zgodności co do tego, kto jest głównym podmiotem stosunków międzynarodowych: ludzie, państwo, czy system międzynarodowy),
Powód, dla którego te teorie są tworzone (dla uczynienia świata lepszym, chęci dobrego zarządzania i wyjaśniania świata),
Płaszczyzna metodologiczna (empiryzm, interpretowanie danych o środowisku międzynarodowym),
Stosunek do dyscypliny naukowej - stosunki międzynarodowe (odrębna dziedzina czy część politologii).
Metodologia klasyczna:
Zdominowała stosunki międzynarodowe w l. 60.; reakcja na rewolucję behawioralną.
Hedley Bull - chcąc zbadać stosunki międzynarodowe, nie można użyć żadnej konkretnej metodologii, nie można więc interpretować żadnych badań, zakładać hipotez, konstruować teorii (wzgląd historyczny i kulturowy).
Nauka polega tylko na interpretacji, uczestniczeniu, refleksji filozoficznej nt. stosunków międzynarodowych, nie można wiec utworzyć żadnej teorii.
Celem jest zrozumienie stosunków międzynarodowych, wiedza pochodzi z analizowania: stosunki nie stanowią żadnej odrębnej dziedziny naukowej, nie tworzą się tu żadne idee.
Metodologia pozytywistyczna
Przedłużenie rewolucji behawioralnej.
Kenneth Waltz:
Stosunki międzynarodowe są nauką,
Źródłem zdobywania wiedzy jest obserwacja i empiryzm,
Efektem stosunków międzynarodowych jest polityka zagraniczna,
Uprawianie nauki służy prowadzeniu efektywnej polityki zagranicznej,
Badania są naturalne.
Podejście postpozytywistyczne:
Poziomy i wymiary analizy stosunków międzynarodowych - Kenneth Waltz, David Singer:
Poziom jednostki:
Osobowość,
Spostrzeżenia,
Wybory,
Działania.
Poziom państwa:
Typ rządów,
Rodzaj systemu gospodarczego,
Grupy interesu,
Interes narodowy.
Poziom społeczności międzynarodowej:
Sojusze,
Normy i zasady międzynarodowe,
Korporacje międzynarodowe,
Organizacje międzynarodowe.