Państwo jako uczestnik stosunków międzynarodowych.
Państwo- najważniejszy centralny uczestnik stosunków międzynarodowych ze względu na długotrwałą genezę, skomplikowaną strukturę organizacji oraz zróżnicowane funkcje. Posiada podmiotowość polityczno-międzynarodową lecz także prawno-międzynarodową. można określić jako suwerenną organizację terytorialno-polityczną. Składa się ona z trzech elementów konstytutywnych, ludności, terytorium i władzy suwerennej. Suwerenność jest atrybutem państwa. Wskazuje że państwo stanowi odrębna i niezależną jednostkę geopolityczną która sama sobą włada i samo za siebie odpowiada. Przedmiot międzynarodowej aktywności państwa jest w zasadzie nieograniczony. Formy aktywności międzynarodowej państwa są bardzo zróżnicowane. Do najważniejszych należy zaliczyć utrzymywanie stosunków z innymi uczestnikami w tym stosunków dyplomatycznych i konsularnych z państwami zawieranie umów międzynarodowych współtworzenie organizacji międzynarodowych i uczestnictwo pokojowego rozwiązywania sporów w tym sądów międzynarodowych. Generalnie można stwierdzić że im większe i wszechstronniej rozwinięte zasoby tym większe możliwości działania. Jest bowiem oczywiste że państwa biedne mają bardzo ograniczone kontakty ze światem a często nie stać je nawet na wysłanie delegacji na konferencje międzynarodowe. Biorąc pod uwagę zakres efektywnej zdolności do działania międzynarodowego można podzielić państwa na następujące grupy:
-mocarstwa uniwersalne- zdolne do działań w skali globalnej we wszystkich dziedzinach stosunków zewnętrznych obecnie USA
-mocarstwa sektorowe- zdolne do działań w skali globalnej w jednej dziedzinie np. gospodarczej- Japonia.
-mocarstwa regionalne- zdolne do efektywnego oddziaływania w regionie np. Francja.
-państwa zdolne do efektywnego działania w skali lokalnej np.: Polska
Państwo jako uczestnik SM
Państwa należą do grupy wtórnych (po narodach) uczestników podmiotowych stosunków międzynarodowych. Są to zarazem uczestnicy najważniejsi oraz mający największy wpływ na rozwój i ewolucję stosunków międzynarodowych. Ich wiodąca rola w życiu międzynarodowym jest wynikiem równoległego oddziaływania czterech cech ich istnienia i aktywności.
Po pierwsze, państwa są jednostkami politycznymi najwyższego rzędu, składającymi się z terytorium, ludności i władzy. Ich terytoria są oznaczone granicami. Granice te obramowują istotę wewnętrzną państw oraz tworzą linie krzyżowania się procesów internacjonalizacji i internalizacji życia społeczeństw. Tworząc najbardziej statyczny element podłoża stosunków międzynarodowych, granice stabilizują odróżniające państwa cechy ilościowe i jakościowe, ich tożsamości i współzależności.
Po drugie, przynależność państwowa ma dla wszystkich jednostek i grup społecznych charakter absolutny (gdyż apatrydzi czy tzw. bezpaństwowcy są wyjątkami). Państwa są także pośrednikami udziału jednostek i grup społecznych w stosunkach międzynarodowych, które dzięki temu pośrednictwu stają się coraz bardziej pluralistyczne. Ponadto przynależność państwowa ma wpływ na życie i perspektywy rozwoju swoich obywateli poprzez przyczynianie się do utrwalania lub podważania określonego ładu międzynarodowego oraz współtworzenia stanów pewności (bezpieczeństwa) lub niepewności międzynarodowej.
Po trzecie, państwa są najbardziej zorganizowanymi, dynamicznymi i wpływowymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Są zarazem promotorami rozwoju, funkcjonowania i ewolucji stosunków międzynarodowych. Mają też największy wpływ na ich regulowanie.
Po czwarte, stosunki między państwami stanowią główną oś stosunków międzynarodowych, gdyż mają one prymat wśród stosunków między pozostałymi uczestnikami podmiotowymi życia międzynarodowego (organizacjami, ruchami, partiami, korporacjami i in.). Determinują bowiem charakter, kierunki, zakres i klimat polityczny, jak też określają ramy normatywne i uwarunkowania rzeczowe wszystkich pozostałych stosunków. Status jedynych suwerennych podmiotów stwarza państwom uprzywilejowaną pozycję ich wzajemnym stosunkom na tle stosunków niepaństwowych czy pozapaństwowych. Dlatego w nauce o stosunkach międzynarodowych najwięcej miejsca zajmują stosunki międzypaństwowe.
Powstawanie państw wiązało się zwykle z wewnętrznymi procesami narodowo-społecznymi, w rezultacie których ludność wyłaniała rząd, który obejmował władzę na określonym terytorium. Nieliczne były przypadki powstawania państw na zasadzie tzw. koncesji obcych (jak zgoda Francji na referenda w kilkunastu krajach afrykańskich w latach 1958-1960, koncesjonowane przez Londyn wybory w Zimbabwe w 1980 r. czy zgoda na referendum w Timorze Wschodnim w 1999 r.). Większość państw powstała w wyniku wyzwolenia narodowego spod zależności innego lub innych narodów (np. Polska w 1918 r.), wskutek oderwania części terytorium od istniejącego państwa (np. Bangladesz od Pakistanu w 1971 r.), przez rozpad jednego państwa na kilka nowych (np. Austro-Węgier w 1918 r. lub ZSRR w 1991 r.), albo przez połączenie kilku istniejących państw w jedno nowe (np. Tanzanii w 1964 r.).
Dla stosunków międzynarodowych obojętny jest sposób powstania państwa, ważny natomiast jest sam fakt jego powstania. Datę powstania określa samo państwo. Data ta ma doniosłe znaczenie, gdyż od niej państwo staje się podmiotem i potencjalnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych. Może także korzystać z przysługujących mu od tej daty atrybutów międzynarodowych, które pociągają określone konsekwencje formalne i rzeczowe w zakresie uczestnictwa państwa w stosunkach międzynarodowych. Do atrybutów międzynarodowych państwa należą: 1) prawo legacji czynnej i biernej, obejmujące możliwość wysyłania swoich przedstawicieli za granicę i przyjmowania obcych przedstawicieli u siebie; 2) prawo uczestniczenia we wszystkich przejawach istniejących stosunków międzynarodowych; 3) prawo współtworzenia nowych norm, instytucji i struktur w środowisku międzynarodowym.
Faktyczny udział państwa w stosunkach międzynarodowych rozpoczyna się wraz z jego uznaniem przez inne państwa, tzn. po stwierdzeniu podjęcia i zaistnienia między nimi stosunków. Znaczy to, że uznanie międzynarodowe państwa jest jedynie potwierdzeniem jego istnienia, lecz nie spełnia roli kreatywnej. Ma ono bowiem charakter deklaratywny, a nie konstytutywny. Zakres uznania ma duże znaczenie dla uczestnictwa państwa w stosunkach międzynarodowych. Państwo uznane przez większą liczbę innych państw może szerzej uczestniczyć w życiu międzynarodowym, natomiast państwo uznane przez małą liczbę innych państw napotyka w tym życiu trudności.
Zasady uznawania państw są formułowane przez praktykę międzynarodową, gdyż nie ma norm prawnomiędzynarodowych, które stanowiłyby ich kodyfikacje. Praktyka przesądziła więc, że uznanie może być wyraźne (np. przez oświadczenie notą lub podpisanie umowy bilateralnej), albo też milczące, tzn. per facta concludentia (np. przez nawiązanie stosunków dyplomatycznych). Mówi się również o uznaniu indywidualnym i uznaniu zbiorowym (np. w wyniku głosowania za przyjęciem do ONZ). Odróżnia się też uznanie de iure, które jest bezwarunkowe i całkowite, od uznania de facto, jako uznania prowizorycznego, które może być cofnięte.
Powyższa praktyka wskazuje, że nowo powstałe państwo nie może oczekiwać od innych państw obowiązku uznania go, gdyż każde państwo samodzielnie decyduje o uznaniu nowego państwa. Zgodnie z tą regułą niektóre państwa hołdują zasadzie uznawania rządów (tzn. tylko jednego elementu konstytutywnego państwa), roszczą sobie niejako pretensję do następnego oceniania ich legalności i zachowań.
Szerokiemu uznaniu jakiegoś państwa nie zawsze towarzyszy duża ilość nawiązanych z nim stosunków dyplomatycznych. Stanowi to ograniczenie aktywności międzynarodowej tego państwa. Dopiero duża ilość stosunków dyplomatycznych i rozwinięta dzięki nim sieć różnorodnych powiązań międzynarodowych umożliwia pełne i równomierne korzystanie przez państwo z przysługujących mu atrybutów międzynarodowych.
Aczkolwiek wszystkie państwa są suwerennie równe, to zakres i elementy ich zdolności do uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych są zróżnicowane. Tak więc państwa jednolite i federalne upoważniają do działań tylko władze centralne. Związki państw i konfederacje zachowują podmiotowość międzynarodową wszystkich swoich członków (jak Związek Niemiecki w latach 1815-1866, Brytyjska Wspólnota Narodów od 1931 r. czy Wspólnota Niepodległych Państw od 1991 r.). Państwa wieczyście zneutralizowane dobrowolnie przyjęły ograniczenie swej zdolności międzynarodowej do działania (Szwajcaria aktem paryskim z 20 X 1815 r. i Austria ustawą z 26 X 1955 r.). Okresowe ograniczenie zdolności do działań międzynarodowych miały państwa zwyciężone w wojnach (np. Niemcy po I i II wojnie światowej oraz Japonia po II wojnie światowej).
Zasada suwerennej równości państw ma charakter ochronny w tym sensie, że zakazuje podległości państw regułom czy siłom zewnętrznym, które znajdowałyby się ponad nimi i gwałciły ich wolę. Zasada ta ma zapewniać państwom poczucie bezpieczeństwa w środowisku międzynarodowym, a tym samym służy pokojowej kulturze współżycia państw i narodów.
Suwerenne państwa uprawiają indywidualne i zbiorowe polistrategie, polegające na stosowaniu rozumowania strategicznego do długoterminowych celów i działań w skali międzynarodowej. Zmierzają one do osiągania celów strategicznych za pomocą odpowiednich środków i metod aktywności w środowisku międzynarodowym. Wybór strategii politycznej, ekonomicznej czy innej państwa (lub grupy państw) dotyczy wyboru typu, rodzaju i formy stosunków spośród możliwych stosunków współpracy, współzawodnictwa, konfliktu czy walki. Musi także zakładać adekwatną ocenę intensywności przejawiania się poszczególnych rodzajów stosunków w możliwych ich stanach (przyjaźni, sojuszu, obojętności, wrogości) oraz skuteczności stosowania poszczególnych metod postępowania w działaniach i interakcjach (jak konsultacji, koordynacji, perswazji, dialogu czy groźby).
Rozwój stosunków międzynarodowych dowodzi, że polistrategie indywidualne i izolowane państw stają się coraz mniej skuteczne, a nawet coraz bardziej ryzykowne. Dlatego coraz częściej są stosowane polistrategie zbiorowe, skonsultowane, skoordynowane lub zintegrowane. Są one najbardziej wyraziste w przypadkach sojuszy polityczno-wojskowych i różnych ugrupowań integracyjnych, a także subregionalnych organizacji międzyrządowych. Na tej podstawie można stwierdzić, że polistrategie są sztuką dialektyki woli działań i interakcji na rzecz pożądanej przyszłości państw. Wykraczają one poza zwykłe polityki zagraniczne, gdyż biorą pod uwagę także sytuacje nierealne, nieznane i prawdopodobne. Motywują również działania polityk zagranicznych i kreślą projekcje pożądanych stanów rzeczy.
Uczestnictwo państw w stosunkach w ramach przyjętych przez nie polistrategii pociąga określone konsekwencje. Dotyczą one w pierwszym rzędzie własnych potrzeb i interesów państw. Pociągają także skutki dla innych państw. W tym kontekście jest ważne, aby działania państwa nie naruszały zasady suwerenności innych państw oraz aby nie szkodziły i nie zagrażały interesom innych państw. Wtedy bowiem mogłyby powodować naruszenie porządku międzynarodowego.
Prawnicy, a za nimi politolodzy za gwarancję porządku międzynarodowego uważają odpowiedzialność państwa za wszelkie naruszenie suwerenności lub interesów innego państwa (nazywane deliktem międzynarodowym). Długo dochodzono do sprecyzowania tego, jak dane państwo lub grupa państw powinny i mogą odpowiadać, jak również przed kim powinny odpowiadać. W sposób bardzo ogólny zgodzono się, że delikt stwarza zobowiązania reparacyjne państwa popełniającego delikt wobec państwa poszkodowanego i że zobowiązania te powinny być proporcjonalne do wyrządzonej szkody. Uznano też, że zobowiązanie kompensacyjne za delikt nie jest aktem kary, gdyż suwerennego państwa nikt nie może karać, lecz jedynie wyrazem dążenia do wyrównywania szkód w imię poszanowania ładu międzynarodowego. Z reguły odbywa się to na drodze postępowania dyplomatycznego lub dyplomatyczno-sądowego, które daje satysfakcję poszkodowanemu (wyrażenie ubolewania, przyznanie racji, przyznanie się do błędu, wytłumaczenie racji swego postępowania itp.).
Odmowa satysfakcji za delikt upoważnia stronę poszkodowaną do napiętnowania państwa, które popełniło delikt, do szukania poparcia w potępieniu tego aktu na forum międzynarodowym czy do ograniczenia lub zerwania z nim stosunków dyplomatycznych. W przypadku odpowiedzialności materialnej za wyrządzoną szkodę reparacja staje się bardziej wymierna. Odszkodowanie może wtedy przybrać formę restytucji (np. zwrócenie zasekwestrowanego statku), albo wynagrodzenia pieniężnego czy rzeczowego, albo wreszcie uzgodnienia specjalnej zasady odszkodowań (często przy pomocy trybunałów międzynarodowych). Gdy państwo upadnie (przez inkorporację lub rozpad), nie ma automatycznej sukcesji zobowiązań przez nowe państwo (państwa). W tym przypadku, jak we wszystkich przejawach aktywności międzynarodowej państwa, decyduje jego suwerenna wola i aktywność międzynarodowa.
Źródło: J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003.