ETYCZNE PROBLEMY PRAWA

ETYKA I SĄDY ETYCZNE

1. SĄDY MORALNE - pewnego szczególnego rodzaju oceny i normy uznawane przez ludzi i wykorzystywane do kwalifikacji zachowań (zarówno swoich, jak i cudzych) w kategoriach „dobra” i „zła”

2. OCENA MORALNA - wartościowanie kogoś lub czegoś jako „dobrego” lub „złego”

3. NORMA MORALNA - wskazanie sposobu w jaki „powinno” się postępować, aby postępowanie takie było „dobre”

4. PROBLEMY MORALNE - polegają na rozstrzygnięciu, co należy czynić, ażeby czynić „dobrze”, bądź też jakie stany rzeczy czy fakty należy oceniać jako „dobre”

5. MORALNOŚĆ - całokształt ocen i norm stanowiących rozstrzygnięcia tego rodzaju problemów

KRYTERIUM SEMANTYCZNE - podstawą odróżnienia sądów etycznych (ocen i norm moralnych) może być przede wszystkim obecność w nich pewnego rodzaju terminów czy „predykatów” etycznych (terminy o charakterze moralnym - dobry, zły)

KRYTERIUM TREŚCIOWE - to czego dotyczy norma - czy odnosi się ona do spraw w jakimś sensie moralnie „relewantnych” (treść normy, to czego norma dotyczy - zachowanie)

KRYTERIUM SYSTEMOWE - normy formułowane w ramach jakiejkolwiek doktryny moralnej, a więc innymi słowy należące do jakiegoś „systemu moralnego” (np. doktryna stoicka, utylitaryzm)

KRYTERIUM PSYCHOLOGICZNE - oceny moralne wiążą się z charakterystycznym rodzajem przeżyć psychicznych (poczucie obowiązku moralnego, nakaz sumienia, wyrzuty sumienia)

KRYTERIUM SOCJOLOGICZNE - normy moralne bywają odróżniane od innych rodzajem reakcji społecznych (pochwały lub potępienia), jakie napotyka zachowanie stanowiące przedmiot normy moralnej

ETYKA NORMATYWNA (filozofia praktyczna) - tak rozumiana „moralistyka” (przekonywanie do przyjęcia określonych wartości czy norm moralnych); zbiór mniej lub bardziej usystematyzowanych i spójnych doktryn i racji moralnych mających wskazywać, jakie oceny i normy moralne powinno się przyjmować, a tym samym - w jaki sposób należy rozstrzygać problemy moralne; wypowiedziami formułowanymi w ramach doktryn moralnych (etyki normatywnej) są oceny i normy

NAUKA O MORALNOSCI (etyka opisowa) - zajmuje się zarówno deskrypcją treści wartościowań i norm moralnych przyjmowanych lub formułowanych w ramach jakiejś doktryny, jak i analizą owych zjawisk z punktu widzenia psychologii, socjologii, ontologii, biologii etc.

ODRÓŻNIENIE POJĘCIA „MORALNOŚCI” OD „ETYKI” - posługiwanie się moralnością na oznaczenie zjawiska społecznego, obejmującego rzeczywiście przyjmowane i praktykowane oceny i normy moralne istniejące w określonych społecznościach, a terminem etyka na określenie wszelkich istniejących doktryn moralnych, argumentacji, zbiorów zaleceń i wskazówek co do tego, jak należy postępować słusznie

METAETYKA - prowadzone w metajęzyku (język wyższego stopnia) rozważania o statusie, metodologii i charakterze ocen i norm moralnych, a także racji i poglądów formułowanych dla uzasadnienia sądów etycznych (same nie mające jednocześnie nakłaniać do przyjęcia jakichkolwiek wartościowań moralnych)

6. WYPOWIEDZI OPISOWE (deskryptywne) - tego rodzaju sądy, które zdają sprawę z istnienia bądź nieistnienia jakiegoś faktu (fakt ten opisują); stanowią zdania w sensie logicznym, tzn. wyrażają pewien sąd o rzeczywistości; do wypowiedzi opisowych należą jedynie zdania oznajmujące; mają one wartość logiczną, tzn. można im przypisać cechę prawdziwości lub fałszywości

ZDANIA ANALITYCZNE - mogą być prawdziwe lub fałszywe ze względu na samo znaczenie użytych w nim słów

ZDANIA SYNTETYCZNE - mogą być prawdziwe lub fałszywe ze względu na zgodność z pozajęzykową rzeczywistością, o której orzekają (fakty zewnętrzne)

ZDANIA MÓWIĄCE O FAKTACH ZWYKŁYCH (przyrodniczych) - np. trawa jest zielona (zdanie prawdziwe) lub ludzie mają 4 ręce (zdanie fałszywe)

ZDANIA MÓWIĄCE O FAKTACH INSTYTUCJONALNYCH - tego rodzaju stany rzeczy, którym mocą określonych konwencji (norm) zostaje nadany pewien szczególny sens, a więc „liczą się” one jako owe fakty jedynie ze względu na istnienie i akceptację określonych reguł nakazujących właśnie takie ich traktowanie

7. WYPOWIEDZI OCENIAJĄCE - językowy środek wyrażenia przeżycia oceny (aprobaty lub dezaprobaty wobec określonego stanu rzeczy), żywionej przez mówiącego

OCENA - psychologicznie pojmowane doznanie pozytywnego lub negatywnego (aprobatywnego lub dezaprobatywnego) stosunku do jakiegoś przedmiotu, którym może być oczywiście zarówno rzecz, jak i osoba, fakt, zdarzenie, stan itd.; wypowiedź oceniająca stanowi uzewnętrznienie tego rodzaju przeżycia

OCENY WŁAŚCIWE (zasadnicze) - stanowią wyraz aprobaty lub dezaprobaty ocenianego przedmiotu ze względu na „niego samego”

OCENY INSTRUMENTALNE - stanowią aprobatę danego przedmiotu jako środka do osiągnięcia jakiegoś innego celu (ze względu na ten cel)

Zarówno oceny zasadnicze, jak i instrumentalne mogą być ocenami moralnymi. Ten sam przedmiot może być oceniany zarówno instrumentalnie, jak i nieinstrumentalnie. Odróżnienie ocen zasadniczych i instrumentalnych dotyczy sądów wartościujących stanowiących sens wypowiedzi, a nie same te wypowiedzi.

FUNKCJA EKSPRESYJNA wypowiedzi oceniających - wyrażenie emocji, przeżycia aprobaty lub dezaprobaty, stosunku oceniającego do przedmiotu oceny

OCENY ZRELATYWIZOWANE SYSTEMOWO - oceny dokonywane z perspektywy określonego systemu normatywnego (np. systemu prawnego lub przyjętej doktryny moralnej)

8. WYPOWIEDZI DYREKTYWALNE (powinnościowe) - DYRETKYWY rozumiane są jako wszelkiego rodzaju wyrażenia wskazujące jak należy się zachować i pełniące pragmatyczną FUNKCJĘ SUGESTYWNĄ, a więc stanowiące werbalne instrumenty wpływania na ludzkie zachowanie (są stosowane w celu nakłonienia kogoś do określonego zachowania) - rozkazy, polecenia, rady, sugestie, prośby, wskazówki, zalecenia, rekomendacje etc.

NORMY POSTĘPOWANIA - podstawowy rodzaj dyrektyw; wyrażenia wskazujące w sposób kategoryczny kto, w jakich okolicznościach, jak powinien się zachować; mogą zostać wyrażone w postaci przepisów prawa, bądź też wypowiedzi dokonanej w jakiejkolwiek innej sytuacji czy kontekście (normy pozaprawne)

DYREKTYWY STANOWCZE - nakazujące lub zakazujące określonego zachowania (częstokroć pod groźbą sankcji)

DYREKTYWY NIESTANOWCZE - wskazując pewien oczekiwany sposób postępowania pozostawiają jednak ostateczną decyzję jak się zachować ich adresatowi, np. rady, wskazówki, ostrzeżenia, prośby, propozycje itp.

DYREKTYWY CELOWOŚCIOWE (techniczne) - szczególny rodzaj dyrektyw; stanowią odpowiednik ocen instrumentalnych i wskazują sposób powinnego zachowania prowadzącego do określonego celu

Normy są traktowane jako jeden z rodzajów dyrektyw. Są stanowcze, abstrakcyjne i generalne.

- przedmiotem normowania mogą być zachowania

- coś, co nie może być przedmiotem normowania może być przedmiotem oceny

RÓŻNICE

- normy co do zasady dotyczą zachowań przyszłych POMIĘDZY

- oceny dotyczą również zachowań przeszłych NORMAMI

A OCENAMI

- normom przysługuje przymiot obowiązywania

- ocena może być wyrażona bądź nie, trafna bądź nie

9. OBIEKTYWIZM MORALNY (tzw. realizm etyczny) - istnieją obiektywne normy moralne (np. dobro, zło); na gruncie obiektywizmu mamy więc do czynienia z „faktami moralnymi”, w których charakterze moralnym znajdują odzwierciedlenie obiektywne wartości sprawiając, że fakty zasługują na taką czy inną ocenę moralną

MONIZM - pogląd wyróżniany w ramach nurtu obiektywistycznego, zgodnie z którym istnieje tylko jedno rzeczywiste „dobro”

MONIZM „W SENSIE SILNYM” - polega na przekonaniu, że wszystkie wartości mają charakter instrumentalny wobec jednej zasadniczej wartości naczelnej

MONIZM „W SENSIE SŁABSZYM” - obiektywnie istniejących wartości zasadniczych jest więcej, ale tworzą one spójny i uporządkowany system

Obiektywizm może przybrać postać PLURALIZMU WARTOŚCI - przyznanie wartościom cechy obiektywności, przy jednoczesnym uznaniu, że istnieje cały szereg równie „obiektywnych”, „rzeczywistych” wartości, które nie tworzą żadnego spójnego systemu czy hierarchii, lecz mogą w konkretnych sytuacjach być ze sobą niezgodne, kolidować czy też wykluczać się wzajemnie (kolizje wartości mogą mieć charakter zarówno intrapersonalny - jedna osoba musi poświęcić jedną obiektywną wartość na rzecz innej, jak i interpersonalny - gdy np. bezpieczeństwo jednych może ograniczać wolność innych)

10. SUBIEKTYWIZM MORALNY - wartość moralną ma tylko to, co ktoś uzna za wartościowe; odrzucenie poglądu o rzeczywistym (obiektywnym) istnieniu wartości i traktowanie wartości jako pochodnych ocen (wartościowań) moralnych poszczególnych osób; o prawdziwości / fałszywości nie może być mowy, bo dochodzi tu do subiektywnego wartościowania

EMOTYWIZM - pogląd wynikający z subiektywizmu; ekspresja pozytywna lub negatywna odczucia w stosunku do danego przedmiotu oceny; sądy wartościujące stanowią jedynie wyraz własnego osobistego stosunku osoby dokonującej oceny do jej przedmiotu

RADYKALNY EMOTYWIZM - wypowiedzi oceniające uznawane są za pozbawione jakiegokolwiek znaczenia i stanowiące jedynie oznakę doznawania przez osobę je formułującą określonego przeżycia, a także ewentualnie zmierzające do skłonienia słuchacza do podobnego doznania

Stanowiska kognitywistyczne oraz nonkognitywistyczne - kryterium podziału jest pogląd na poznawalność wartości (twierdzenia o charakterze epistemologicznym, które jednak stanowić mogą w znacznej mierze konsekwencje omówionych powyżej stanowisk ontologicznych - dotyczących istnienia i charakteru wartości).

11. KOGNITYWIZM - przekonanie, że wartości są poznawalne (da się ustalić co jest „dobre”)

METODY POZNANIA WARTOŚCI - NATURALIZM i INTUICJONIZM

NATURALIZM - wartość moralną danego czynu można sprowadzić do pewnych jego cech empirycznych; ustalenie wartości moralnej danego faktu wiązałoby się z identyfikacją i stwierdzeniem istnienia pewnych jego własności empirycznych; faktami moralnymi byłyby te, które posiadałyby cechy równoznaczne z posiadaniem przez nie określonej, dodatniej lub ujemnej, wartości moralnej; naturalizm upatruje zatem możliwości poznania wartości w drodze identyfikacji pewnych „dobro-twórczych” własności (empirycznych) poszczególnych czynów

INTUICJONIZM - pogląd odmienny od naturalizmu; odrzuca możliwość sprowadzenia wartości do pewnych cech empirycznych, możliwości poznania wartości upatrując w intuicji moralnej człowieka, mającej być swoistą zdolnością uchwycenia szczególnych pozaempirycznych własności moralnych rzeczywistości

EMPIRYZM - źródłem poznania jest doświadczenie zmysłowe, zewnętrzne lub wewnętrzne

12. NONKOGNITYWIZM - pogląd negujący możliwość poznania wartości; wynika z przyjęcia stanowiska subiektywistycznego w ontologii lub z odrzucenia obiektywizmu; podstawą poglądów jest zazwyczaj pewna teza negatywna

Nonkognitywiści bazują na KRYTYCE kognitywizmu:

- krytyka zmysłu moralnego - zupełnie różne rozstrzygnięcia moralne; nie można odróżnić intuicji moralnej od złudzenia moralnego

- krytyka naturalizmu - zdanie opisowe nie może uzasadniać zdań powinnościowych => BŁĄD NATURALISTYCZNY => niemożność przejścia od przesłanek opisowych do przesłanek powinnościowych i odwrotnie

PRAWO HUME'A (widły Hume'a) - teza o niewynikaniu sądu powinnościowego z sądu opisowego (teza, że z tego co „jest” nie wynika co być „powinno”)

13. RELATYWIZM MORALNY

- RELATYWIZM AKSJOLOGICZNY - pogląd stanowiący konsekwencję nonkognitywizmu; jeżeli zasadności (a tym bardziej „prawdziwości) sądu etycznego nie można udowodnić, to opowiedzenie się za takim czy innym poglądem w kwestii tego, co jest „dobre”, stanowi akt wyboru, decyzji każdego podmiotu moralnego; jeżeli akceptacja takiego czy innego sądu etycznego stanowi wynik wyboru każdej osoby, to ważność takiego sądu pozostaje zrelatywizowana do jej własnych preferencji aksjologicznych; wartości są więc relatywne w tym sensie, że zawsze stanowią wartość dla kogoś, kto żywi takie właśnie preferencje aksjologiczne

PRZECIWIEŃSTWO - absolutyzm, rozumiany jako przekonanie o tym, że pewne normy i oceny moralne są obiektywne i absolutnie „prawdziwe” i z tego tytułu obowiązują każdego niezależnie od jego subiektywnych aksjologicznych wyborów

- RELATYWIZM KULTUROWY - przyjmowane przez jednostkę sądy moralne stanowią pochodne kultury, w jakiej została ona ukształtowana, a wartości charakterystyczne dla różnych kultur różnią się od siebie, a w konsekwencji jednostki należące do takich odmiennych kultur posługują się odmiennymi zbiorami i hierarchiami wartości (postać normatywna - kategorie moralne mają sens wyłącznie na gruncie tej kultury, w jakiej zostały ukształtowane, więc należy z równym szacunkiem odnosić się do odmiennych wartościowań moralnych dokonywanych na gruncie różnych kultur)

PRZECIWIEŃSTWO - UNIWERSALIZM - postać opisowa (pewne sądy moralne są powszechnie ważne i uznawane przez wszystkich, niezależnie od powierzchownych wpływów i naleciałości kulturowych) lub postać normatywna (kultury mogą podlegać ocenie z punktu widzenia respektowania pewnych, uznanych za powszechnie ważne, uniwersalnych standardów moralnych)

- RELATYWIZM SYTUACYJNY - nie ma norm moralnych obowiązujących bezwzględnie, w każdej sytuacji i bezwyjątkowo; w wielu przypadkach dochodzi do konfliktów różnych obowiązków moralnych, a każda zasada moralna może w pewnych sytuacjach zostać „przeważona” przez szczególne względy charakteryzujące daną sytuację; zawsze może zdarzyć się sytuacja, w której moralnie słuszne okaże się postąpienie wbrew ogólnie obowiązującej normie

PRZECIWIEŃSTWO - absolutyzm, rozumiany jako przekonanie o tym, że pewne normy moralne pozostają ważne i obowiązujące bezwyjątkowo, w każdej sytuacji i nie mogą być „przeważone” czy uchylone z jakiegokolwiek powodu

14. WYPOWIEDZI PERFORMATYWNE (dokonawcze) - choć językowo są sformułowane w sposób sugerujący, że opisują one jakąś czynność, w istocie rzeczy - na mocy pewnego rodzaju konwencji - traktowane są jako sposób jej dokonania; nie są one opisem niezależnie i równocześnie następującego zdarzenia, ale zdarzenie to realizuje się właśnie poprzez dokonanie w określonym kontekście właściwej wypowiedzi performatywnej; wypowiedzenie tego samego zwrotu w pierwszej osobie ma charakter performatywny, w innych osobach ma zazwyczaj charakter jedynie sprawozdawczy (a więc jest mówieniem o czymś, a nie czynieniem czegoś za pomocą słów)

WYPOWIEDZI PERFORMATYWNE mogą być UDANE albo NIEUDANE:

- UDANA - gdy została ona dokonana w takiej sytuacji i w taki sposób, że powiedzenie określonych (przewidzianych konwencją) słów prowadzi do uznania danej czynności za skutecznie („udanie”) dokonaną

- NIEUDANA - jeśli identyczne słowa wypowie ktoś inny, bądź tez nastąpi to w okolicznościach, w których zgodnie z regułami dokonywania danej czynności, aktu tego nie można dokonać, wówczas mimo wypowiedzenia identycznych słów czynność nie będzie skutecznie dokonana

Nie muszą być to wypowiedzi sensu stricte => można ich dokonywać za pomocą zachowań, dlatego nie powinno się mówić o wypowiedziach performatywnych, ale o czynnościach

TEORIA AKTÓW MOWY - szersza od koncepcji performatywów; niemalże każda wypowiedź stanowi jakiegoś rodzaju „akt mowy” (akt uczynienia czegoś za pomocą wypowiedzenia pewnych słów); zdecydowana większość oprócz powiedzenia czegoś jest jednocześnie uczynieniem czegoś

(np. proszeniem, pytaniem, ocenianiem, obiecywaniem); to rozumowanie doprowadziło do wyróżnienia w każdym akcie mowy aspektu lokucyjnego (powiedzenia czegoś), illokucyjnego (dokonanie przez wypowiedzenie aktu mowy danego rodzaju czynności) oraz perlokucyjnego (wywołanie pewnego, zamierzonego lub nie, skutku)

ARGUMENTACJA ETYCZNA

1. TEORIA BŁĘDU - pogląd na naturę sporów etycznych stanowiący konsekwencję radykalnego emotywizmu; spory etyczne nie są sporami

• Prawdziwość sądów etycznych nie może być dowiedziona, a ich treść stanowi pochodną założeń aksjologicznych przyjętych przez poszczególnych uczestników dyskursu

• Sądy etyczne mają odnosić się do czegoś poza sferą własnych doznań moralnych tego, kto ów sąd wyraża

• Intencją sądów etycznych nie jest jedynie poinformowanie słuchacza o własnym odczuciu aprobaty lub dezaprobaty wobec określonego faktu

• Sądy etyczne bywają kwestionowane, a formułowane w tym kontekście zaprzeczenia traktowane są jako wyrażenie odmiennej opinii o tym czego dotyczyła wypowiedź poprzednia, a nie uzewnętrznienie konkurencyjnej i nie kolidującej z poprzednią własnej, równie czysto indywidualnej postawy zaprzeczającego

• Radykalna postać emotywizmu => sąd etyczny stanowiłby wyraz tylko i wyłącznie własnych, swobodnie wybranych preferencji aksjologicznych każdej jednostki => spór etyczny byłby w istocie serią równolegle prowadzonych monologów wyrażających indywidualne postawy uczestników, pomiędzy którymi nie istniałaby rzeczywista różnica poglądów

• Uczestnicy sporów etycznych w istocie komunikują innym jedynie swoje własne doznania aksjologiczne

• Nieporozumienie => zarówno uczestnicy sporów moralnych, jak i ich zewnętrzni obserwatorzy, zupełnie błędnie uważaliby, że toczą pewien spór, w którym wypowiadają poglądy ze sobą niezgodne

• „Teoria błędu”

• Pogląd trudny do pogodzenia z rzeczywistością (istnienie autentycznych sporów moralnych jest oczywistym faktem, tak samo jak to, że poglądy moralne mogą być niezgodne)

• Naiwny subiektywizm

NAIWNY SUBIEKTYWIZM - przyjęcie, że spór moralny nie jest, wbrew wrażeniu jego uczestników, jakimkolwiek rzeczywistym sporem (teoria błędu) opiera się na interpretacji sądów etycznych jako wypowiedzi nie wyrażających niczego poza własnym stosunkiem oceniającego do określonego faktu zewnętrznego

2. ARGUMENTY OPIERAJĄCE SIĘ NA SPÓJNOŚCI SĄDÓW ETYCZNYCH:

- ARGUMENT KONSEKWENCJI OCEN PODSTAWOWYCH - sprowadza się do wskazania, że sporny sąd etyczny stanowi w jakimś sensie konsekwencję („logiczną”) innych, akceptowanych przez drugą stronę sądów etycznych

- ARGUMENT Z NIEZGODNOŚCI spornej oceny z inną przyjmowaną oceną (sprzeczności ocen) - pewne odwrócenie rozumowania „z konsekwencji” - argumentujący wskazuje, że przyjęcie określonego sądu wartościującego jest nie do pogodzenia z inną aprobowaną oceną ( a zatem prowadzi do sprzeczności tych ocen)

- ARGUMENT Z PRZYPADKU OBALAJĄCEGO - akceptacji oceny podstawowej lub „zasady moralnej”, akceptacji inferencji prowadzącej do uznania rozstrzygnięcia spornego przypadku za konsekwencję owej oceny lub normy, ale wskazania jednocześnie, że w tym „szczególnym” przypadku owa ocena (lub norma) ogólna nie może znaleźć zastosowania, z uwagi na dodatkowe okoliczności, które winny zostać wzięte pod uwagę

- ARGUMENT TELEOLOGICZNY (z celu na środki) - wskazanie, że przedmiot spornej oceny (zachowanie, stan rzeczy) stanowi środek prowadzący do osiągnięcia celu aprobowanego przez drugą stronę; wskazanie, że x jest cenny, ponieważ stanowi środek do osiągnięcia celu, a osoba akceptująca cel, ale odrzucająca prowadzące do niego środki, zajmuje stanowisko niespójne; obrona przed takim argumentem może zatem odbywać się poprzez odrzucenie celu, do którego x ma prowadzić, bądź też do zakwestionowania „użyteczności” x jako „najlepszego” środka do osiągnięcia celu

- ARGUMENT TZW. „WYŻSZYCH RACJI” - tj. „większego dobra” lub „mniejszego zła”, w którym przyznaje się, że sporne x jest czymś złym (a więc nie argumentuje się na rzecz jego oceny dodatniej), ale wskazuje się na istnienie jakichś innych, wyższych racji aksjologicznych, bądź też potrzebę realizacji jakiegoś dobra (na zasadzie iż „cel uświęca środki”), bądź też w końcu na potrzebę uniknięcia większego zła; odwołuje się on także do postulatu spójności przyjmowanego zbioru ocen, albowiem zakłada, że „dobra” (a także oczywiście - „zła”, a więc wartości negatywne) dają się uszeregować w ten sposób, że niektóre z nich są „większe” a inne „mniejsze”. Postulat racjonalności i spójności przyjmowanych ocen nakazywałby więc przedkładać „mniejsze” zło nad „większe”, czy też „większe” dobro nad „mniejsze”

3. DEFINICJE PERSWAZYJNE - wykorzystanie pozytywnego lub negatywnego zabarwienia emocjonalnego określonych terminów w ten sposób, że proponując określoną „doprecyzowującą” ich definicję przenosi się na owo proponowane znaczenie ładunek emocjonalny związany z definiowanym w ten sposób terminem

4. ARGUMENTY OPIERAJĄCE SIĘ NA TEZACH EMPIRYCZNYCH:

- ARGUMENT „Z RÓWNI POCHYŁEJ” - wskazanie, że przyjęcie określonego stanowiska, którego domaga się jakaś osoba lub grupa może doprowadzić do niebezpieczeństwa eskalacji żądań lub pojawienia się kolejnych, coraz dalej idących postulatów

POSTAĆ LOGICZNA - wskazanie, że te same racje, jakie uzasadniają dyskutowane rozstrzygnięcie, mogą uzasadnić także kolejne, dalej idące postulaty; wskazuje się zatem na konieczność akceptacji także innych, wynikających z tych samych przesłanek, sądów etycznych

POSTAĆ EMPIRYCZNA - równia pochyła polega na stworzeniu zachęty do wysuwania kolejnych postulatów na skutek zaakceptowania wyłomu w dotychczas bezwarunkowo akceptowanej zasadzie moralnej

5. UNIWERSALIZACJA I GENERALIZACJA SĄDÓW ETYCZNYCH

POSTULAT UNIWERSALIZACJI - opiera się on na założeniu, że akceptowalność sądu etycznego wymaga, aby był on sądem „uniwersalizowalnym”; zaakceptowanie tego, że każdy inny podmiot w podobnej sytuacji zachowując się w ten sam sposób, podlegać będzie takiej samej ocenie moralnej

ZASADA GENERALIZACJI - argument ten znajduje bardzo powszechne zastosowanie w dyskursie moralnym, w sposób bezpośredni lub pośredni stanowiąc najczęściej element innych, bardziej złożonych argumentów

6. ARGUMENTY PERSWAZYJNE - racje opierające się w większej mierze na względach psychologicznych niż rzeczowych:

- ARGUMENT Z ANALOGII (podobieństwa) - jeden z najczęściej używanych środków perswazyjnych w dyskusjach etycznych

DWA WARIANTY:

1) ogranicza się on do zestawienia ocenianego faktu do jakiegoś innego faktu obarczonego wyraźnymi, bezspornymi, a najczęściej także skrajnymi, skojarzeniami moralnymi

2) polega na przytoczeniu jakiejś rzeczywistej lub hipotetycznej sytuacji, w której bylibyśmy skłonni do dokonania określonej oceny moralnej, a następnie wykazaniu, że sytuacja ta, pod istotnymi dla takiej oceny względami, jest „podobna” do sytuacji, której dotyczy rzeczywiście toczony spór etyczny (wyraźniejsze wyeksponowanie cech istotnych dla moralnej oceny danej sytuacji od cech przypadkowych - nieistotnych)

- ARGUMENT ZGODNOŚCI Z PRZYJMOWANĄ DOKTRYNĄ ETYCZNĄ - stanowi również wariant argumentu zgodności z innymi ocenami; apeluje nie do inferencji lub niezgodności pomiędzy dwoma określonymi sądami wartościującymi, ale zgodności lub sprzeczności z doktryną, której akceptację deklaruje adresat tego rodzaju argumentu

ODMIANY:

1) ODWOŁANIE SIĘ DO AUTORYTETU AKSJOLOGICZNEGO - założeniem skuteczności takiego argumentu jest przekonanie o psychologicznym dążeniu przekonywanej osoby do identyfikacji ze wskazywanym autorytetem aksjologicznym (a więc osobą, którą uważa ona za wartościującą „prawidłowo”)

2) ODWOŁANIE DO KONSENSUSU W DANYM ŚRODOWISKU - w roli autorytetu występuje tu nie osoba, ale określona grupa, środowisko, wspólnota, do której strony dyskursu należą lub aspirują, i która powszechnie uznaje określone cechy (lub przypisuje się jej takie oceny)

3) ODWOŁANIE SIĘ DO GENEZY DYSKUTOWANEJ OCENY MORALNEJ - zmierza do wykazania bezzasadności oceny moralnej poprzez ujawnienie jej źródeł (genezy); polega nie na odrzuceniu lub zignorowaniu (czasem dokonywanemu z premedytacją) odróżnienia tzw. kontekstu odkrycia oraz kontekstu uzasadnienia - tj. przyczyn, z powodu których przyjmuje się określone sądy od racji (argumentów) przemawiających za ich przyjęciem

- ARGUMENT Z WŁASNEGO INTERESU - zaliczany jest do kategorii pseudouzasadnienia; polega on na przedstawieniu drugiej stronie jej własnych korzyści wynikających z przyjęcia określonych norm moralnych; zmierza do wzbudzeniu w odbiorcy tzw. interesownej motywacji przestrzegania określonych norm (lub przyjmowania pewnych sądów etycznych); pewną odwrotnością jest argumentacja przeciwko określonym ocenom moralnym poprzez podważenie ich szczerości w drodze „przejrzenia prawdziwych intencji i celów” formułujących je osób

PRAWO WOBEC MORALNOŚCI

1. NORMA MORALNA A NORMA PRAWNA

RÓŻNICE WALIDACYJNE - dotyczące podstawy ich obowiązywania:

1) NORMY PRAWNE - mają obowiązywać ze względu na określony autorytet prawodawczy, posiadający kompetencję do ich ustanawiania; obowiązywanie prawne wymaga zatem spełnienia szeregu warunków formalnych (właściwość organu prawodawczego, od którego pochodzą określone normy, zachowanie odpowiedniego trybu, niesprzeczność z innymi normami prawnymi itp.); przypisuje się im charakter heteronomiczny - obowiązują one ze względu na autorytet zewnętrzny; mają względnie określone granice obowiązywania (terytorialne, personalne, czasowe); tworzą system o charakterze dynamicznym, w którym rozstrzygające znaczenie dla przynależności normy do systemu mają powiązania o charakterze kompetencyjnym; o obowiązywaniu dowiadujemy się poprzez sprawdzenie czy została ona wyrażona w przyjmowanych w danym systemie źródeł prawa (przede wszystkim w tekstach prawnych)

2) NORMY MORALNE - obowiązują ze względu na ich akceptację przez podmiot dokonujący ocen moralnych; przypisuje się im charakter autonomiczny - nie mogą zostać narzucone z zewnątrz, bez wewnętrznej akceptacji przez osobę, której mają dotyczyć; wskazania zakresów obowiązywania jest znacznie trudniejsze; (o ile w ogóle przybierają postać systemu) tworzą system statyczny, w którym na pierwszy plan wysuwają się powiązania treściowe; ustalenie ich obowiązywania następuje w drodze tak czy inaczej charakteryzowanej introspekcji

RÓŻNICA W PRZEDMIOCIE ICH NORMOWANIA:

1) NORMY PRAWNE - dotyczą zachowań zewnętrznych (zaś intencji, pobudek czy stanów psychicznych jedynie wówczas, i o tyle, o ile znalazły one odzwierciedlenie w jakimś zewnętrznym, prawnie nieobojętnym, zachowaniu)

2) NORMY MORALNE - same odczucia czy przeżycia wewnętrzne (np.. życzliwość wobec innych, współczucie, zawiść, pogarda itp.)

RÓŻNICA W RODZAJU SANKCJI, JAKIE WIĄŻĄ SIĘ Z ICH NARUSZENIEM:

1) NORMY PRAWNE - ich przestrzeganie zagwarantowane jest (przynajmniej na ogół) zorganizowanymi sankcjami wymierzanymi przez aparat państwa

2) NORMY MORALNE - sankcje mają charakter przede wszystkim wewnętrzny, indywidualny (wyrzuty sumienia, poczucie wewnętrznego dyskomfortu), a ewentualnie zewnętrzne, wtórne sankcje społeczne, sprowadzają się zwykle do niezorganizowanego, spontanicznego wyrazu dezaprobaty czy odrzucenia społecznego (izolowanie itp.)

PERSPEKTYWA PSYCHOLOGICZNEJ TEORII PRAWA:

1) NORMY PRAWNE - charakter dwustronny (imperatywno-atrybutywny); obowiązek jednej strony pociąga za sobą istnienie uprawnienia po stronie, na czyją rzecz obowiązek ów powinien być zrealizowany

2) NORMY MORALNE - charakter jednostronny (wyłącznie imperatywny), a więc charakter bezroszczeniowy; obowiązek moralny wobec kogoś ma charakter bezroszczeniowy, gdy nie towarzyszy mu po drugiej stronie uprawnienie moralne do domagania się takiego zachowania

2. RELACJE POJĘCIOWE POMIĘDZY PRAWEM A MORALNOŚCIĄ

POZYTYWIZM PRAWNICZY - istnienie prawa stanowi problem odrębny od jego moralnej wartości, a prawo może mieć - w zależności od decyzji prawodawcy - dowolną treść, nie przestając być „prawem”; nawet najbardziej niemoralne prawo nadal jest prawem, choć może zasługiwać na negatywną ocenę moralną

TEORIE PRAWA NATURY - prawo pozytywne pozostaje „prawem” jedynie w takim stopniu, w jakim da się ono pogodzić z podstawowymi wymogami moralnymi; z chwilą, gdy prawo zamiast realizować sprawiedliwość, staje się jej zaprzeczeniem, utracić może przymiot prawa, a tym samym jakąkolwiek moc obowiązującą

Tendencja do poszukiwania rozwiązań pośrednich.

NIEPOZYTYWISTYCZNE KONCEPCJE PRAWA - ich zwolennicy dystansują się od formułowania twierdzeń typowych dla tradycyjnych teorii prawnonaturalnych; stawiają jednak szereg poważnych zarzutów pod adresem pozytywistycznego pojmowania prawa; dwa argumenty wysunięte przeciwko pozytywistycznej wizji prawa:

1) ARGUMENT Z ZASAD PRAWNYCH - sformułowany przez R. Dworkina; branie pod uwagę zasad, norm i standardów moralnych traktowane jest przez sędziów jako nieodzowny element „stosowania prawa” i rozstrzygania sporów prawnych; zasady takie odgrywają mniejszą lub większą rolę zarówno w ustaleniach walidacyjnych (związanych z ustaleniem, jakie przepisy obowiązują), jak i interpretacyjnych (wpływając na ustalenie ich znaczenia i wynikających z nich skutków prawnych); zasady takie brane są pod uwagę niezależnie od tego czy odsyłają do nich same przepisy; falsyfikacja pozytywizmu prawniczego => stanowi on ujęcie prawa nieadekwatne do opisu praktyki funkcjonowania porządku prawnego i jego rzeczywistego rozumienia przez osoby, zaangażowane w ową praktykę

2) ARGUMENT Z SŁUSZNOŚCI - podnoszony przez R. Alexego; opiera się na twierdzeniu, że zarówno każdy system prawny, jak i każde postanowienie prawa zawiera w sobie „roszczenie do słuszności”; związek pomiędzy prawem a moralnością nie polega jedynie na arbitralnej inkorporacji zasad moralnych do systemu prawnego; chodzi bowiem o definicyjny, analityczny związek pojęcia „prawa” z pojęciem „słuszności” polegający na tym, że składnikiem samego pojęcia „prawa” jest owo roszczenie do tego, aby było ono prawem „słusznym”

3. RELACJE TREŚCIOWE POMIĘDZY PRAWEM A MORALNOŚCIĄ

PŁASZCZYZNA OPISOWA - pytanie => czy i na ile treść norm obowiązującego prawa pokrywa się (jest zbieżna) z normami moralnymi?; opisowe ujęcie relacji treściowych prawa i moralności możliwe jest jedynie w sposób bardzo mocno zrelatywizowany, a wszelkie twierdzenia generalne stanowić mogą jedynie przybliżenie czy uogólnienie ustaleń dokonywanych na podstawie wyróżnienia pewnych cech najbardziej typowych

PŁASZCZYZNA NORMATYWNA - problem treściowych relacji pomiędzy prawem i moralnością sprowadza się natomiast do pytania, czy i na ile treść prawa powinna wyrażać takie czy inne normy moralne; sprowadza się więc on do sporu o dopuszczalność i granice tzw. narzucania moralności przez prawo

4. MORALIZM PRAWA - tego rodzaju postanowienia prawa, których uzasadnienie stanowią wyłącznie przekonania i oceny co do „niemoralności” pewnych zachowań, nawet jeśli są to czyny dokonywane niepublicznie, niewyrządzające nikomu szkody, a biorą w nich udział świadome osoby dorosłe, wyrażające na nie zgodę; o moralistycznym charakterze danych uregulowań prawnych decyduje więc przede wszystkim uzasadnienie (usprawiedliwienie) ich wprowadzenia czy utrzymywania; moralizm prawny to pogląd, w myśl którego obowiązywanie takich obciążonych moralnie („moralistycznych”) regulacji prawnych jest etycznie usprawiedliwione; J. Feinberg => moralizmem prawnym jest przekonanie, zgodnie z którym prawo powinno zapobiegać zachowaniom niemoralnym i karać je niezależnie od tego czy wyrządzają one komukolwiek szkodę

5. PATERNALIZM PRAWA - pogląd, w myśl którego wystarczającym uzasadnieniem regulacji prawnej jest dobro osoby, której zachowania są przedmiotem regulacji; paternalizm dotyczy wszelkich sytuacji, których narzuca się danej osobie określone zachowanie z tego względu, że jest to dla nich „dobre"; w węższym znaczeniu paternalizm oznacza używanie prawa do zmuszania innych do postępowania mającego służyć ich własnemu dobru lub zapobieżeniu wyrządzeniu sobie krzywdy; istotne znaczenie dla identyfikacji działań o charakterze paternalistycznym ma więc sposób ich uzasadnienia (usprawiedliwienia); będą to mianowicie te działania, w których chodzić ma przede wszystkim o realizację dobra, interesu czy korzyści osoby, wobec której są one podejmowane; o ile więc w przypadku moralizmu prawnego uzasadnieniem określonych obowiązków prawnych jest ocena (zasadnicza) samego zachowania, będącego przedmiotem normowania, o tyle regulacje paternalistyczne uzasadniane są za pomocą ocen instrumentalnych, w których celem jest osiągnięcie jakiegoś „dobra” lub uniknięcie „zła”, leżącego w sferze interesów osoby, której regulacje te dotyczą

5

---