System prawa i normy prawne
Norma prawna i przepis prawny
Język prawny - język norm (dyrektyw) lub przepisów prawnych, inaczej język aktów normatywnych
Język prawniczy - język doktryny czyli nauki prawa
Norma prawna - wypowiedź powinnościowa o określonej strukturze, która jest konstruktem myślowym, rezultatem procesu interpretacji
Przepis prawny jest czymś realnie istniejącym w tekście prawnym. Pojęcie to ma charakter raczej techniczny i systematyzujący. Jest to jednostka systematyzująca tekstu prawnego, samodzielnie jego zredagowany fragment. Samodzielne zdanie lub nawet stanowiący całość gramatyczną zwrot językowy to przepis prawny - np. artykuł, paragraf, punkt, podpunkt, litera
Przepisy dzielimy na:
nakazujące, zakazujące oraz dozwalające (podział uwzględnia rodzaj „operatora dyrektywalnego”
samodzielne, odsyłające i blankietowe (podział uwzględnia sposób formułowania i stopień samodzielności przepisu)
- bezwzględnie obowiązujące i względnie obowiązujące
Przepisy ogólne i indywidualne
Ze względu na adresata normy dzielimy na generalne oraz indywidualne. Generalne to takie, w których adresat jest określony przez wskazanie jego cech, a więc nazwą generalną (np., każdy człowiek), a normy indywidualne to takie, których adresat jest oznaczony nazwą indywidualną (np. Jan Kowalski).
Normy abstrakcyjne to takie, które odnoszą się do zachowań powtarzalnych, a konkretne to takie, które odnoszą się do zachowań jednorazowych.
Przepisy odsyłające i blankietowe
Niektóre przepisy prawne nie odsyłają bezpośrednio do naszych uprawnień oraz obowiązków, lecz odsyłają do innych przepisów lub reguł. Jeśli dany przepis odsyła do innych przepisów prawnych, to mówimy o odesłaniu systemowym. Jeśli przepis odsyła do reguł pozaprawnych, mówimy wtedy o odesłaniu pozasystemowym (np. do norm współżycia społecznego).
Przepisy blankietowe to takie, które odsyłają do aktów normatywnych, które dopiero mają zostać wydane.
Przepisy dyspozytywne i imperatywne
Przepisy imperatywne, czyli bezwzględnie obowiązujące to takie, których działanie nie może zostać ograniczone ani wyłączone przez strony.
Przepisy dyspozytywne to przepisy względnie obowiązujące i stosuje się je tylko wtedy, gdy strony nie uregulowały swoich wzajemnych stosunków w odmienny sposób, niż przewiduje dany przepis, a więc gdy strony nie podjęły innych postanowień albo nic nie postanowiły w danej kwestii.
Przepisy kompetencyjne
Przepisy, które upoważniają organy publiczne do stanowienia określonych norm, wydania decyzji lub dokonywania określonych czynności. Określają właściwe podmioty, procedurę postępowania oraz zakres przedmiotowy ich kompetencji.
Normy programowe
Rozrost norm programowych następuje wraz ze wzrostem roli państwa. Osobliwość ich polega na tym, że nie wskazują one, jak powinien zachowań się adresat normy, a jedynie wskazują, jaki cel powinien osiągnąć pozostawiając kwestie wyboru środków realizacji tego celu do jego dyspozycji.
Normy programowe należy rozróżnić od dyrektyw technicznych, wskazujących jakich środków należy użyć, by osiągnąć dany cel.
Zasady prawa a normy prawne
Zasady uniwersalne całego systemu to zasady konstytucyjne (np. zasada państwa prawnego, zasada podziału władzy)
Zasady części systemu to zasady np. prawa karnego (np. zasada domniemania niewinności)
Norma prawna i zasady prawa
Odróżnienie zasad od norm
1. Miejsce normy prawnej w hierarchii
Zasady są formułowane przede wszystkim w konstytucjach oraz ustawach, a lokuje się je w przepisach ogólnych
2. Ocena danej normy jako zasadniczej
Zasady formalnie maja taką samą moc jak normy prawne, jednak odgrywają szczególną rolę w procesach wykładni i stosowania prawa.
3. Funkcja normy w procesie wykładni
Normy należy interpretować mając na myśli zasady konstytucyjne
Język prawny a język prawniczy
Z punktu widzenia semantycznego (semantyka = część semiotyki, czyli ogólnej teorii znaków językowych i dotyczy znaczenia - wartości logicznej tych znaków) język prawny zawiera wyrażenia (dyrektywy i normy), któremu nie jesteśmy w stanie, bez przyjęcia szeregu założeń filozoficznych, przypisać wartości logicznej prawdy lub fałszu. Dyrektywy i normy nie są prawdziwe lub fałszywe jak zdania. Nie można mówić, że norma jest prawdziwa, ale że obowiązuje, że jest ważna lub miarodajna i słuszna.
Z punktu widzenia syntaktycznego (syntaktyka = część semiotyki, związana z teorią składni oraz zasad transformacji wyrażeń) odmienność języka prawnego wynika z innej budowy dyrektyw lub norm.
Z punktu widzenia pragmatycznego (pragmatyka = część semiotyki, dotycząca zagadnienia kontekstu użycia języka, czyli relacji między językiem a jego użytkownikiem) język prawny ma funkcje, które nie występują w takim silnym stopniu w języku prawniczym ani w języku potocznym. Jest to funkcja ekspresywno-wpływająca oraz performatywna. Normy wpływają na zachowania tych, do których są skierowane. Funkcja performatywna polega na tym, że za pomocą języka prawnego „czynimy rzeczy”, na przykład poprzez złożenie oświadczenia dokonują się zmiany w świecie empirycznym.
Norma a dyrektywa
Każda norma jest dyrektywą, ale nie każda dyrektywa jest normą.
Dyrektywami są również rozkazy, reguły, namowy, życzenia, prośby, rady, zalecenia, rekomendacje, wskazówki, napomnienia.
Norma jest kwalifikowanym typem dyrektywy, którą nazywamy dyrektywą stanowczą.
Budowa normy prawnej
Norma to ostateczny rezultat procesu interpretacji, konstrukcja językowa, która wyraża powinność, przyjmującą postać obowiązku lub uprawnienia.
Norma prawna to najmniejsza jednostka struktury określanej mianem prawa, musi być tak zbudowana, żeby odzwierciedlać najważniejsze elementy samego prawa.
Norma składa się z trzech elementów:
Hipotezy
Dyspozycji
Sankcji
Hipoteza - pozwala na określenie adresata normy prawnej, odpowiada na pytanie do kogo i w jakich warunkach znajduje zastosowanie sformułowana norma. W zależności od sposobu sformułowania możemy podzielić rodzaje hipotez, jak i norm w ogóle na indywidualne (mają imiennie wskazanego adresata np. osobę fizyczną lub prawną) oraz generalne (posługują się nazwami rodzajowymi - np. „wszyscy uprawnieni”).
Dyspozycja - określa sposób powinnego zachowania dla określonych w hipotezie adresatów. Powinność ta konstytuująca obowiązek lub uprawnienie wyrażona jest poprzez nakaz, zakaz lub dozwolenie. Z punktu widzenia dyspozycji dzielimy normy prawne na konkretne (powinne zachowanie może w określonej sytuacji zostać spełnione tylko raz) i abstrakcyjne.
Sankcja - określa następstwa prawne w przypadku zachowania sprzecznego z dyspozycją normy, czyli sytuację naruszenia prawa. Można wyróżnić trzy rodzaje sankcji:
represyjną (polegającą na wymierzeniu faktycznej kary)
egzekucyjną (polegającą na wymuszeniu wykonania pewnego obowiązku)
nieważności (polegającą na uznaniu za nieważne pewnych działań jako sprzecznych z prawem)
Inny pogląd: norma składa się w rzeczywistości z dwóch norm, połączonych ze sobą:
- Normy sankcjonowanej i
Normy sankcjonującej
Norma sankcjonowana to norma określająca adresata i wzór powinnego zachowania
Norma sankcjonująca to wcześniej omawiana sankcja.
Normom nie można nadawać wartości logicznej, to znaczy nie można mówić, czy są prawdziwe czy fałszywe, natomiast można mówić, czy są słuszne czy też nie. (pogląd nonkognitywistyczny)
System prawa
System prawa to autonomiczny i uporządkowany zbiór norm lub przepisów prawnych
Hans Kelsen - system prawa jest tworem samowystarczalnym, sam reguluje proces swojego wytwarzania
Nils Luhmann - system prawa i jego podsystemy to struktura w pełni autonomiczna, racjonalna, zdolna do wymiany i przetwarzania informacji, a w konsekwencji struktura samodzielna, samoodtwarzająca oraz samoprzekształcająca się.
Autonomia systemu prawa - wobec innych systemów normatywnych - kryteria odróżnienia odwołują się do kwestii pochodzenia (sposobu ustanawiania) tych norm, ich legitymacji, lub rodzaju sankcji, w jakie te normy są wyposażone (system prawny operuje zinstytucjonalizowanym przymusem państwowym)
Pojęcie zbioru
- Merologiczne (kolektywne) - zbiór jest agregatem przedmiotów, jest całością złożoną z części składowych, których nie da się analizować w oderwaniu do tej całości
Teoriomnogościowe (dystrybutywne) - zbiór obejmuje wyróżnialne i wyraźnie odrębne elementy, które mogą być przedmiotem samodzielnej analizy.
System prawa
System prawa jest zbiorem uporządkowanym
Porządek merytoryczny (poziomy)
porządek hierarchiczny (pionowy)
System prawa rozumiany jest jako zbiór norm, bo to właśnie norma jest idealną strukturą prawa, zawierającą jego wszystkie istotne elementy. Rzadziej system jest pojmowany jako zbiór przepisów, bo nie jest ono jednoznaczne i ma znaczenie techniczne.
Porządek merytoryczny (poziomy)
Systematyzujący podział prawa - ma ułatwić prawnikowi orientację w systemie prawa, rozstrzygnięcie, do jakiej dziedziny prawa należy interpretowana norma.
Systematyzacja dziedzin prawa leży u podstaw kompetencji (właściwości) sądów
Sądownictwo powszechne (sądy rejonowe, okręgowe, apelacyjne) - zajmuje się sprawami cywilnymi, rodzinnymi, ze stosunku prawy, gospodarczymi, karnymi
Sądownictwo administracyjne (Wojewódzkie Sądy Administracyjne oraz Naczelny Sąd Administracyjny)
Sądownictwo konstytucyjne (Trybunał Konstytucyjny)
Sądownictwo polityczne (Trybunał Stanu)
Porządek merytoryczny (poziomy)
Doktrynalne podziały dziedzin prawa:
Prawo cywilne oraz dyscypliny pokrewne (prawo rolne, handlowe, bankowe)
Prawo administracyjne łącznie z finansowym
Prawo karne i dyscypliny penalne
Prawo konstytucyjne
Systematyka historyczna
Prawo publiczne i prawo prywatne
„Prawem publicznym jest prawo chroniące byt państwa rzymskiego, prywatnym zaś prawo służące korzyści jednostki: pewne bowiem sprawy dotyczą pożytków publicznych, inne prywatnych” - Ulpian
Są pewne obszary regulacji, o których trudno rozstrzygnąć, czy należą do porządku prywatnego czy publicznego (np. z zakresu prawa cywilnego oraz administracyjnego)
Prawo materialne i prawo proceduralne
Prawo międzynarodowe publiczne - kontrowersyjne:
Pogląd dualistyczny - oddzielenie prawa międzynarodowego publicznego od prawa krajowego, w danym porządku istnieją dwa niezależne od siebie systemy prawne
pogląd monistyczny - jeden system prawa krajowego, którego integralnym składnikiem byłoby prawo umów międzynarodowych, przyjętych przez kraj. Pogląd przeważający.
Porządek hierarchiczny
W systemie prawa stanowionego istnieje porządek hierarchiczny, na jego szczycie znajduje się konstytucja, potem ustawy okołokostytucyjne oraz ustawy zwykłe, a potem akty wykonawcze i prawo miejscowe.
Jakie są relacje między normami w systemie?
Pytanie o normę najwyższą
System statyczny - normy niższe wyprowadza się bezpośrednio z normy wyższej. Hierarchia tworzona jest przez interferencję - wyprowadzanie kolejnych norm z treści norm wyższych, już wcześniej wydedukowanych i istniejących w systemie
System dynamiczny - powiązania między normami mają charakter formalny, norma niższa obowiązuje tylko wówczas, gdy norma bezpośrednio wyższa zawiera kompetencję (upoważnienie dla określonego organu) do wydania tej normy. Mamy tu do czynienia z łańcuchem relacji czysto formalnych - kompetencyjnych
System mieszany - norma jest wydawana na podstawie kompetencji zawartej w normie wyższej, ponadto wyprowadzana jest z jej treści
W systemie statycznym norma najwyższa ma charakter merytoryczny - obowiązuje dlatego, że ma najwyższą wartość i jest uznana za bezsporną - oczywistą.
W systemie dynamicznym jest to najwyższa norma kompetencyjna, której H. Kelsen poszukuje w akcie ustanowienia jej przez uprawniony organ. Uzasadnieniem tej normotwórczej kompetencji jest „czysto pomyślana lub sfingowana norma podstawowa (Grundnorm)”. - jest ona „logicznie konieczna do uzasadnienia obiektywnego obowiązywania pozytywnych norm prawnych, pomyślana jako założenie po to ,by zasadniczo skuteczny porządek przymusowy zinterpretować w postaci systemu obowiązujących norm prawa.”
Zakres systemu prawa
System prawa sam definiuje swój zakres do pewnego stopnia, określając, co może być uznane za źródło prawa w tym systemie. W kontynentalnej tradycji określenie takie nierzadko znajduje się w Konstytucji.
Art. 87 konstytucji RP: ust. 1 „Źródłami powszechnie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia” ust. 2 „Źródłami powszechnie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej są ponadto, na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego”
Tradycja anglosaska - do źródeł prawa należą także orzeczenia sądowe, zwyczaje oraz standardy prawne.
Konstytucja reguluje podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego oraz społecznego. Tworzy ją parlament w specjalnym trybie. Zawiera ona katalog praw obywatelskich.
Ustawy okołokonstytucyjne - konkretyzują zasady zawarte w konstytucji
Ustawa - podstawowy instrument legislacyjny, materia szczególnie ważna z punktu widzenia obywateli może być uregulowana tylko w ustawie
Akty podustawowe pochodzące od organów administracji publicznej - nie mogą normować praw oraz wolności obywatelskich, służą wykonaniu ustaw, które zawierają kompetencje do ich wydania
Inne akty podustawowe - samoistne, wydawane przez organy publiczne w celu realizacji swoich zadań bez upoważnienia ustawowego. Wśród nich należy wyróżnić „interna administracji” - akty prawa wewnętrznego, które zobowiązują jednostki hierarchicznie podporządkowane danemu organowi administracji
Cztery warianty
W skład systemu wchodzą normy generalne - zawarte w przepisach prawa stanowionego - ustawach i aktach wydanych na podstawie ustawy i w celu jej wykonania.
W skład systemu prawa wchodzą normy generalne oraz indywidualne - w szczególności orzeczenia sądowe. Takie znaczenie systemu jest znacznie pojemniejsze i zakłada ścisły związek pomiędzy procesami tworzenia i stosowania prawa
W skład systemu wchodzą jedynie normy indywidualne - tylko na gruncie prawa precedensowego i to w wersji skrajnej amerykańskiego realizmu prawniczego.
Istnieją dwa równoległe systemy prawa - w skład jednego wchodzą normy generalne, w a skład drugiego normy indywidualne - tylko system precedensowy, odróżnienie prawa w księgach od prawa w działaniu
Moc prawna i obowiązująca
Moc prawna - cecha stopniowalna, może być większa albo mniejsza:
Norma wyższego stopnia może uchylić lub zmienić normę niższego stopnia, ale nie odwrotnie.
Norma niższego stopnia powinna być zgodna (niesprzeczna) z normą wyższego stopnia
Norma wyższego stopnia może stanowić podstawę obowiązywania normy niższego stopnia, ale nie odwrotnie.
Norma wyższego stopnia zwykle dotyczy spraw większej wagi niż norma niższego stopnia
Norma wyższego stopnia może upoważniać do utworzenia normy niższego stopnia, ale nie odwrotnie.
Moc obowiązująca - cecha niestopniowalna, akt prawny obowiązuje albo nie
Postulat niesprzeczności systemu
System prawa powinien być w wysokim stopniu niesprzeczny.
Zastąpienie pojęcia „sprzeczność” pojęciem „niezgodność”.
Niezgodność formalna - występuje w 2 postaciach: sprzeczności i przeciwności norm.
Sprzeczność - gdy w systemie prawa istnieje taka para norm, które w tych samych okolicznościach nakazują jednocześnie coś i zakazują czegoś. Spełniając jedną z tych norm musimy naruszyć drugą i odwrotnie.
Przeciwność - gdy w systemie prawą są dwie lub więcej norm, których nie można zarazem spełnić, ale można wszystkich nie spełnić.
Niezgodność prakseologiczna - gdy spełnienie dwóch lub więcej norm jest wprawdzie możliwe, lecz spełnienie jednej z nich prowadzi do częściowego lub całkowitego zniweczenia skutków innej normy.
Usuwanie niezgodności
Reguły derogacyjne I i II stopnia
I stopnia:
Dyrektywa chronologiczna: prawo późniejsze uchyla prawo wcześniejsze
Dyrektywa hierarchiczna: prawo hierarchicznie wyższe jest zawsze przed prawem hierarchicznie niższym
Dyrektywa merytoryczna: prawo szczegółowe jest przed prawem ogólniejszym
II stopnia:
Prawo ogólne późniejsze nie uchyla prawa szczegółowego wcześniejszego
Postulat zupełności systemu
System prawa jest zupełny, gdy o dowolnej normie można orzec, że należy albo nie należy do systemu - zupełność obowiązywania - zakłada istnienie normy zamykającej system, pozwalającej na określenie granic systemu
System jest zupełny wówczas, jeśli o każdym zachowaniu można na podstawie norm tego systemu orzec, czy jest ono nakazane, zakazane, dozwolone, czy też indyferentne prawnie - czyli czy można każdemu zachowaniu przypisać kwalifikację prawną. Ten rodzaj zupełności nazywany zupełnością kwalifikacyjną lub materialną i wiążemy z koncepcją ogólnej normy wyłączającej - ustalającej kryterium indyferentności.
System jest zupełny, jeśli kompetentny organ jest w stanie rozstrzygnąć każde należycie wniesione zagadnienie prawne. Jest to zupełność decyzyjna, czyli proceduralna, nakazująca rozstrzygnąć to zagadnienie zgodnie z obowiązującym prawem.
Luki aksjologiczne - luki pozorne, są wyrazem subiektywnej oceny osób dokonujących wykładni prawa.
Luki extra legem - negatywna ocena braku pewnej pozytywnej regulacji prawnej
Luki intra legem - negatywna ocena sposobu sformułowania przepisu prawnego
Luki contra legem - negatywna ocena istniejącej regulacji prawnej
Luki konstrukcyjne - dany system prawa zawiera informację o określonych czynnościach konwencjonalnych, a równocześnie nie ma przepisów regulujących sposób dokonywania tych czynności.