Wstęp do badań historycznych.

Historia jest częścią nauk humanistycznych. Jej podstawowe zadanie to badanie przeszłości żyjącego w obrębie społeczeństwa człowieka, inaczej, dziejów człowieka jako społecznej istoty. Przeszłość ludzkości w czasie kiedy jeszcze nie istniało pismo, poznajemy praktycznie wyłącznie za pomocą przedmiotów wytwarzanych w odległych czasach przez ludzi. Takie odrębne sposoby badania dziejów w okresie poprzedzającym powstanie pisma spowodowały, że została utworzona odrębna nauka czyli archeologia. Historyczne prace niezależnie od punktu widzenia, z jakiego wychodzimy, zawsze muszą zahaczać o wiele innych dziedzin wiedzy. Nauki pokrewne dla historii to między innymi: ekonomia, prawo, rolnictwo, demografia, statystyka, geologia, czy też geografia. Rodzaje historii - nie możemy w żadnym wypadku utworzyć dzieła, jakie zajęłoby się tylko jednym rodzajem historii. Jeżeli zaliczamy jakąś pracę do historii politycznej, gospodarczej czy społecznej, znaczy to jedynie, że zagadnienia polityczne, społeczne czy gospodarcze, są wysunięte w niej na pierwszy plan. Rodzajów historii może być ogromna ilość. Im będziemy wszechstronniej analizować dzieje społeczeństwa, to ilość rodzajów historii będzie wzrastać. Na przykład w samej tylko historii wojskowości wyróżnić możemy historię strategii, uzbrojenia, taktyki, zaopatrzenia, umundurowania czy również dzieje rodzajów broni albo służb. Periodyzacja jest to podział historii na okresy. Najpowszechniejszym jest podział na następujące okresy: starożytność, średniowiecze oraz czasy nowożytne. Umowna granica pomiędzy pierwszą i drugą erą to podbicie Rzymu przez germańskie plemiona w roku 476. Natomiast za granicę pomiędzy średniowieczem a czasami nowożytnymi przeważnie uważana była data odkrycia Ameryki w 1492 r. przez Krzysztofa Kolumba. Wszyscy historycy są zgodni, iż powinno się wyodrębnić również historię najnowszą, jednak nie ma zgody, co do jej daty. Jedni wymieniają rok, w którym wybuchła wielka rewolucja francuska - w 1789 r., inni zaś wybuch I wojny światowej - w 1914 r., jeszcze inni rewolucję w Rosji z 1917 r. Historia Polski przedrozbiorowej dzieli się na: epokę Piastów (963-1370), Andegawenów (1370-1386), Jagiellonów (1386-1572) oraz królów elekcyjnych (1573-1795). Zaleta tego podziału są bardzo dokładne chronologiczne granice. Wadą zaś, że był to podział czysto formalistycznym (znaczy to, że zmiana panującego władcy nie przynosiła jakichkolwiek przemian jeżeli chodzi o życie społeczeństwa). Podział marksistowski to periodyzacja, która oparta jest o przemiany w społeczno-gospodarczych układach. Wymieniamy tu: epokę wspólnoty pierwotnej (czyli dzikość oraz barbarzyństwo), epokę niewolnictwa, epokę feudalizmu, epokę kapitalizmu (gdzie imperializm to najwyższe stadium), epokę socjalizmu oraz epokę komunizmu, która nie zaistniała. Wady tej periodyzacji to: społeczny rozwój nie występował równomiernie na obszarze całego świata, nie można określić momentu przejścia z jednej do drugiej epoki za pomocą konkretnej daty. Podział dziejów według Marksa jest w praktyce trudny do zastosowania. Jeżeli chodzi o Polskę to feudalną epokę podzielono na: wczesnofeudalny okres, okres gospodarki czynszowej, okres gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej.

Nauki pomocnicze historii to grupa ściśle związanych z historią nauk, jakich nie da się uprawiać samodzielnie. Paleografia - to nauka dotycząca dawnego pisma, która zajmuje się naturą oraz historycznym rozwojem pisma, jak również jego odczytywaniem. Paleografia teoretycznie winna się więc zajmować pismem w jego historycznym rozwoju. Jednak obecnie pod nazwą tą rozumiemy naukę dotyczącą pisma w epoce średniowiecza.

Neografia - to nauka wywodząca się z paleografii, której jest kontynuacją. Bada ona pismo późniejsze, począwszy od renesansu aż po czasy bezpośrednio poprzedzające współczesne nam pismo.

Brachygrafia - jest to nauka zajmująca się skrótami. W średniowieczu z konieczność oszczędzania bardzo drogiego pergaminu powstał cały system różnego rodzaju skrótów, bez ich znajomości odczytanie tekstów wydaje się wręcz niemożliwe.

Kryptologia - to nauka zajmująca się odczytywaniem różnych szyfrów, to znaczy pisma, jakie ze względu na zachowanie w tajemnicy treści zapisane jest w sposób niezrozumiały dla zwykłego czytelnika.

Papirologia - ta nauka zajmuje się analizowaniem rękopisów pochodzących z hellenistycznego okresu, które spisywane były na papirusach, to typowa nauka pomocnicza historii starożytnej.

Epigrafika - była to dawniej nauka dotycząca pisma na twardym materiale (kamień, drewno, metal). Ostatnio epigrafika zajmuje się także napisami wykonanymi na tkaninach.

Kodykologia - to nauka, która się zajmuje badaniem kodeksów czyli średniowiecznych rękopiśmienniczych ksiąg. W Polsce uprawiana jest w niewielkim tylko stopniu.

Dyplomatyka - to nauka o dokumentach. Bada dokument od strony krytycznej. Dyplomatyka jest tradycyjnie typową nauką pomocniczą historii średniowiecznej, chociaż coraz częściej ostatnio stosowana jest w badaniach dziejów nowożytnych.

Memorialistyka (memuarystyka) - nauka zajmująca się pamiętnikami, więc głównie jest nauką pomocniczą historii nowożytnej, a szczególnie najnowszej, kiedy to powstała bardzo duża ilość wszelkich wspomnień. Chronologia - to nauka dotycząca mierzenia czasu.

Sfragistyka - to nauka zajmująca się pieczęciami. Bada zarówno sam odcisk, a także tłoki oraz materiał, z jakiego wykonano pieczęć.

Heraldyka - to nauka dotycząca herbów szlacheckich, ostatnio też mieszczaństwa, państw, instytucji, miast czy prowincji.

Genealogia - nauka o bardzo szeroko pojętym pokrewieństwie, (Więzy krwi).

Metrologia - nauka o wagach i miarach. Przede wszystkim zajmuje się przeliczaniem jednostek dawnych na dzisiejsze, jest to szczególnie istotne w historii gospodarczej.

Numizmatyka - nauka różnego rodzaju płatniczych środkach ( monety, weksle, banknoty, akcje, asygnaty itp.). Geografia historyczna - nauka zajmująca się odtwarzaniem oraz rekonstrukcją dawnego naturalnego środowiska geograficznego, historyczno-politycznego, kulturalnego i gospodarczego.

Archiwistyka - nauka zajmująca się archiwami, bada metody pracy archiwalnej, zasady przechowywania oraz gromadzenia archiwalnych zbiorów.

Archiwoznawstwo - zajmuje się losami poszczególnych archiwów a także praktycznymi wiadomościami dotyczącymi zasobów przechowywanych w nich.

Prasoznawstwo - nauka pomocnicza historii nowożytnej i najnowszej. Swoimi badaniami obejmuje czasopisma oraz dziennikarskie programy radiowe i telewizyjne a także filmy dokumentalne i kroniki filmowe.

Demografia historyczna - nauka zajmująca się badaniem ludzkich populacji w przeszłości, przede wszystkim z punktu widzenia ilościowego.

Weksykologia - nauka, która zajmuje się flagami, chorągwiami, banderami oraz sztandarami.

Falerystyka - to nauka zajmująca się odznaczeniami (medalami, orderami, odznakami), w ich historycznym rozwoju.

Samodzielne nauki, które posiłkują historię.

Filologia - szczególnie zaś średniowieczna łacińska filologia, bez niej nie można by sobie wyobrazić jakiejkolwiek pracy mediewisty. Bibliologia - nauka o książce, jest ona częścią bibliotekoznawstwa, dlatego przypisujemy jej rolę tylko nauki posiłkującej historię.

Podręcznik - to dzieło, jakie zawiera systematyczny wykład z danego przedmiotu, jest przeznaczone dla osób uczących się, stanowi zasadniczą podstawę oraz pomoc w nauce. Przedstawia tylko takie fakty, jakie zostały udowodnione naukowo. Ze względu na adresata dzielimy podręczniki na szkolne (praca z nauczycielem) oraz akademickie (praca samodzielna). Skrypt - jest to dzieło, które autor sam uważa za jeszcze niedostatecznie dojrzałe aby je nazwać podręcznikiem, zawierające natomiast niezbędną treść dla uczącego się tzw. "prowizoryczny podręcznik". Kompendium - to rodzaj pomocniczego podręcznika, często opracowanego w telegraficznym stylu, podającego daty oraz najważniejsze wydarzenia w chronologicznym układzie. Celem takiego kompendium jest bardzo skrótowe podanie wydarzeń. Repetytorium - to z kolei krótki a także opracowany przystępnie zarys dziejów, przedstawiony w ściśle chronologicznym układzie. Powinno służyć do lepszego utrwalenia poprzednio już przyswojonego materiału. Zarys - to naukowe dzieło, przeważnie dość obszerne, omawiające całokształt jakiegoś zagadnienia, jednak uwzględniające tylko najważniejsze elementy a pomijając mniej istotne szczegóły. Przeznaczony jest dla tych osób, jakie chcą posiąść pewną wiedzę o danym zagadnieniu. Monografia - jest to natomiast dzieło (rozprawa), zadaniem którego jest przedstawienie w sposób wyczerpujący jakiegoś określonego zagadnienia, będące w zgodzie z najnowszymi badaniami naukowymi. Winna ona przedstawiać i krytycznie oceniać dotychczasowy naukowy dorobek w pewnej dziedzinie, a także powinna zawierać wyniki badań własnych autora jak również jego wnioski czy hipotezy. Artykuł monograficzny to artykuł, który zawiera cechy monografii, jedynie różni się objętością. Prolegomena - jest to rozprawa, która zawiera wprowadzenie albo objaśnienie wstępne dla jakiegoś naukowego dzieła lub dla pewnej dziedziny wiedzy. Jest to dzieło nauk o zanikającym charakterze. Przyczynek - to drobna naukowa praca, wnosi tylko określone szczegóły albo sprostowania do pewnego zagadnienia. Ukazuje się zwykle w postaci artykułu, rzadziej raczej w wydawnictwie zwartym. Zwraca często uwagę na jakieś zagadnienie kluczowe, pominięte niesłusznie, lub na niesłuszną jego interpretację. Przeznaczony jest dla pracujących naukowo osób. Doniesienie / komunikat - jest to drobna naukowa praca, umieszczona praktycznie wyłącznie w czasopismach naukowych. Zawiadamia o spostrzeżeniu lub odkryciu o charakterze naukowym dokonanym przez samego autora, czasami wysuwa hipotezy a także zawiera autorskie poglądy na dane zagadnienia. Recenzja - to krytyczna ocena naukowego albo popularnonaukowego dzieła, ale też dzieła literackiego, muzycznego i teatralnego. Spotykamy je najczęściej w czasopismach naukowych lub popularnonaukowych. Zawierać powinny krytyczną ocenę z punktu widzenia naukowego. Muszą być obiektywne, to znaczy podkreślać zalety oraz wady. Polemika - jest to spór na naukowy temat, który prowadzony jest na łamach jakiegoś czasopism, często związany z recenzją. Sprawozdanie - sprawozdanie ze zjazdów, posiedzeń, zebrań, kongresów. Z reguły umieszcza się w czasopismach naukowych. Drobne nie przekraczające kilku stron informacje. Nekrologi - to pośmiertne wspomnienia o zmarłych niedawno wybitniejszych przedstawicielach z określonej gałęzi wiedzy. Popularnonaukowe prace - badacze rzadko odwołują się do nich. Charakteryzuje je barwność stylu i lekkość a także zajmujący oraz wartki tok ich narracji. Nie może odstraszać czytelnika wywodami naukowymi, natomiast powinna zachęcić go do pogłębionej analizy tematu.

Biblioteka - to instytucja, która ma za zadanie gromadzić, porządkować i opracowywać księgozbiór oraz udostępniać go czytelnikom. Ze względu na rodzaj oraz charakter czytelników wyróżniamy następujący podział bibliotek: fachowe, naukowe, szkolne, powszechne. Ze względu na rodzaj ich księgozbiorów: ogólne (znajdują się tam dzieła ze wszystkich dziedzin wiedzy), specjalne (dzieła pochodzące z określonej dziedziny). Pod względem sposobu udostępniania: prezencyjne oraz wypożyczające. Ze względu na dostępność: zamknięte (tylko wybrane grono osób), publiczne (czyli ogólnie udostępniane). Pod względem zasięgu geograficznego: narodowe i regionalne. Jeżeli chodzi o właściciela księgozbioru: państwowe, społeczne, samorządowe, prywatne. Ze względu na dzieje: VII w. p.n.e. króla Assurbanipala w Niniwie - 10000 dzieł. Okres hellenistyczny: III w. p.n.e. rozbudowana przez Ptolemeusza II Filadelfosa Aleksandria - 400-700 tysięcy zwojów, tzw. katalog pinakes, liczył on 120 zwojów, biblioteka ta została spalona w IV w. n.e., również biblioteki w Efezie oraz Antiochii. Rzym: tam pierwsza biblioteka publiczna powstała w 39 r. p.n.e., a w IV w. n.e. istniało już w Rzymie 28 publicznych bibliotek. W IV w. n.e. większość zostało spalone w religijnych zamieszkach. Pionierską rolę od tego czasu na tymże polu przejęły klasztory, to właśnie przy nich powstawały pierwsze biblioteki chrześcijańskie - jak te w Cezarei, Konstantynopolu, Edessie. Vivarium w Kalabrii, założone przez Kasjodora. Biblioteka ta gromadziła dzieła starożytnych pisarzy, które pomóc miały zakonnikom pogłębiać biblijną wiedzę. Poza tym biblioteki w miejscowościach: Monte Cassino, Bobio, Korbea, Cluny, St. Gallen i inne. W średniowieczu istotną rolę odgrywają także uniwersytety - Paryż, Salamanca, Praga, Oxford, Kraków. W epoce renesansu i oświecenia ma miejsce ogromny wzrost oświaty. Na Oxfordzie powstaje pierwsza publiczna biblioteka naukowa (zniszczona została w XVI w. a odbudowana później przez T. Bodleya). W Polsce na początku XI w. istniała już biblioteka kapitulna w Gnieźnie, później nieco powstały też w Krakowie, Poznaniu, Płocku oraz Włocławku. Z bibliotek nowożytnych wspomnieć należy: Akademii Lubrańskiego w Poznaniu (z 1519 r.), króla Zygmunta Augusta, jezuickiego kolegium w Kaliszu, gimnazjalna w Toruniu (z 1594 r.), w Gdańsku miejska (z 1596 r.), Akademii Zamoyskiej (z 1594 r.), Akademii jezuickiej w Wilnie. W Warszawie z 1747 r. braci Załuskich - była to pierwsza biblioteka publiczna, posiadająca ok. 200 tysięcy dzieł w momencie otwarcia a po 50 latach miała już dwa razy więcej. Od 1780 r. egzemplarz obowiązkowy.

Bibliografia- jest to uporządkowany spis wszystkich książek, który sporządza się według ustalonych zasad jak umiejętność właściwego opisywania książek a także sporządzania spisów ( zajmuje się tym metodyka bibliograficznych spisów). Opis rejestracyjny - to dane pochodzące z karty tytułowej podane w określonym porządku: autor, tytuł, podtytuł, miejsce oraz rok wydania, nakładca a także cechy wydawnicze ( czyli format, objętość, technika wydawnicza). Istnieje też skrócony opis rejestracyjny, który zawiera: nazwisko, tytuł, miejsce oraz rok wydania. Opis adnotowany - to samo co wyżej plus jeszcze bliższe dane dotyczące zawartości książki a także wiadomości na temat autora. Układ głównego zrębu bibliografii: układ mechaniczny, może być: alfabetyczny (według nazwisk autorów), jak również tytułowy (według tytułów - najczęściej zastosowany przy bibliografii jednego autora), geograficzny/topograficzny (według miejsca wydania lub druku), typograficzny (według drukarń), językowy (według języka, w jakim się ukazały), chronologiczny (według roku wydania książki). Układy treściowe, wyróżniamy tu: działowy (układ spisów bibliograficznych w piśmienniczych działach, do których przydzielane są dzieła po ich treściowym sklasyfikowaniu); systematyczny (grupuje on opisy w działach oraz poddziałach, które logicznie są podporządkowane nadrzędnym działom. Poddziały tutaj podzielone są na grupy oraz podgrupy, które zawierają coraz węższy zakres treściowy); dziesiętny (grupuje dzieła według dziesiętnego systemu, jaki opracowany został przez M. Deweya. On to podzielił całą wiedzę na dziesięć ponumerowanych, różnych działów. Im bardziej wchodzi się w szczegóły tym bardziej zwiększa się liczba, która określa ten szczegół. Układ ten jest bardziej użyteczny w naukach ścisłych albo humanistycznych. W Polsce zupełnie nie stosowany); przedmiotowy (szereguje on książki w obrębie przedmiotowych haseł ułożonych alfabetycznie. Takim hasłem jest rzeczownik, który określa główne zagadnienie danego dzieła, a także określniki, które bliżej charakteryzują treść); klasowy (układ opisów bibliograficznych według klas piśmienniczych, jakie po sobie następują w alfabetycznym porządku. Klasę piśmienniczą można zdefiniować jako szerzej ujęte hasło zbiorcze. Poszczególne klasy nie są równe sobie zarówno pod względem szerokości zakresu, ani też nie są powiązane logicznie, ani współrzędne.

Rodzaje bibliografii.

1. Podział biorący pod uwagę wydawniczo-formalne kryteria.

1. narodowe:

1. obejmujące piśmienniczy dorobek całego narodu,

2. obejmujące piśmienniczy dorobek całego państwa,

3. obejmujące piśmiennictwo w danym języku bez względu na miejsce wydania druków,

4. obejmujące druki, które zostały wydane tak w granicach określonego państwa, jak też prace rodzimych autorów opublikowane za granicą,

5. regionalne piśmiennictwo dotyczące danego państwa, czy narodu.

2. regionalne oraz lokalne:

• podmiotowe,

• przedmiotowe,

• podmiotowo-przedmiotowe.

3. krajoznawcze (dotyczą zawsze całego kraju nie zaś regionu)

4. osobowe:

• podmiotowe,

• przedmiotowe,

• podmiotowo-przedmiotowe,

• rejestrujące prace jakiegoś zespołu osób

5. publikacje o określonej wydawniczej albo piśmienniczej formie:

• o określonej formie wydawniczej,

• o określonej formie piśmienniczej.

Kryteria treściowe

1. bibliografie ogromnych działów wiedzy

2. bibliografie dziedzin, które stanowią części jakichś wielkich działów

3. bibliografie pewnych zagadnień.

Zakres oraz zasięg bibliografii:

1. podział bibliografii ze względu na zakres:

1. ogólne ( uwzględniają piśmiennictwo wszystkich dziedzin, zaś ich terytorialny zasięg obejmuje najmniej teren jednego państwa), uniwersalne i narodowe

2. bibliografie specjalne ( mają ograniczony zakres do jakiejś dziedziny albo zagadnienia czy też zakres pełny, ale natomiast ograniczony zasięg autorski albo wydawniczo-formalny)

2. ze względu na chronologiczny zasięg:

1. bieżące,

2. retrospektywne (rejestrują publikacje, które zostały wydane w zamkniętym okresie),

3. prospektywne ( rejestrują publikacje, które mają się dopiero ukazać)

Ze względu na zastosowaną metodę opracowania bibliografii:

1. kompletne (często spełnienie tego punktu jest czysto teoretyczne, dążą do wymienionego celu głównie bibliografie osobowe, lokalne i regionalne),

2. selekcyjne (zalecające),

3. prymarne (sporządzone są na podstawie czyjejś autopsji),

4. pochodne (sporządzone na podstawie opisu pochodzącego z innych bibliografii),

5. rejestracyjne,

6. adnotowane.

Ze względu na wydawniczą formę spisów bibliograficznych:

1. wydawniczo samoistne,

2. wydawniczo niesamoistne,

3. kartoteki bibliograficzne.

Dzieła naukowo pomocnicze historii. Słownik - to zestawienie w alfabetycznym porządku wyrazów pochodzących z określonego języka a sporządzone dla językoznawczych albo praktycznych celów. Wyróżniamy słowniki jednojęzyczne oraz wielojęzyczne a także ogólne oraz specjalne (między innymi przedmiotowe). Jednojęzyczne ogólne to grupa najmniej liczna, (słownik Języka Polskiego Karłowicza). Wielojęzyczne ogólne - głównie dwujęzyczne, jak polsko-niemiecki, składa się zwykle z dwóch oddzielnych części: polsko-niemieckiej i niemiecko-polskiej, drukowane w małym formacie są to kieszonkowe. Jednojęzyczne specjalne - np. terminologiczny (podaje on nazwy albo terminy z jakiegoś zakresu zagadnień naukowych lub fachowych, a także wyjaśnia znaczenie ich, słownik wyrazów medycznych). Słowniki przedmiotowe: a) biograficzny (to zbiór życiorysów pewnych osób, które widziane są pod jakimś określonym kątem, "who is who?"- słownik przedstawiający życiorysy osób znaczących i żyjących w czasie wydania, stanowi on połączenie biograficznego słownika z informatorem oraz księgą adresową; b) geograficzny (zawiera geograficzne nazwy miejscowości jakiegoś określonego terenu). Encyklopedia - to wydawnictwo, które zawiera uszeregowane w określonym porządku (najczęściej alfabetycznym) oraz objaśnione hasła, jakie odnoszą się do licznych dziedzin wiedzy jak również umiejętności. Wyróżnia się małe z niewielką liczbą haseł aż po kilkudziesięciotomowe. Nad encyklopediami pracuje zawsze cała rzesza uczonych a także specjalistów. Istotną rolę w encyklopedii odgrywa aktualność, szczególnie haseł z dziedziny nauk ścisłych. Pod względem objętość dzielimy encyklopedie na: małe (1 ewentualnie kilka tomów), średnie (jakieś kilkanaście tomów), duże (więcej niż 20 tomów). Ze względu na treść dzielimy na: ogólne (informacje pochodzące ze wszystkich rodzajów wiedzy), specjalne (informacje z jednej tylko dziedziny wiedzy, ewentualnie z kilku ale blisko spokrewnionych ze sobą). Druki informacyjne - to różnego gatunku wydawnictwa, jakie informują o różnorodnych sprawach, związanych przeważnie z codziennym życiem, jednak nie tylko. Dla zwykłego odbiorcy mają wartość tylko te druki aktualne. Natomiast historyka interesują również te nieaktualne (jak książki adresowe różnych instytucji oraz firm, rozkłady jazdy, książki telefoniczne, programy kulturalnych imprez, cenniki celnych opłat, notowania walutowe, giełdowe itp.

Definicja źródła:

Bernheim - to materiał, z jakiego czerpie się historyczne poznanie. Materiał ów nie jest, tak jak w większości nauk, zarazem bezpośrednim przedmiotem poznania, gdyż bezpośrednim przedmiotem są ludzkie czynności, które znów są osiągalne dla naszej bezpośredniej obserwacji jedynie w małej cząstce, jaką sami przeżywamy. Langlois - są to ślady myśli oraz czynów, które pozostawiły po sobie dawne pokolenie.

Kościałkowski - źródła to każdy ślad istnienia czy też ludzkiego działania w przeszłości, inaczej: wszelki ślad pozostały po określonym fakcie dziejowym, mający służyć do poznania i do rekonstrukcji tegoż faktu. Handelsman - to utrwalony a także zachowany ślad myśli, działania albo najogólniej ludzkiego życia.

Labuda - są to wszystkie psychofizyczne oraz społeczne pozostałości, jakie będąc wytworem ludzkiej pracy, a równocześnie uczestnicząc w społecznym rozwoju, nabierają przez to pewnych zdolności do odbijania tego właśnie rozwoju. Na skutek tychże właściwości źródło staję się środkiem poznawczym, jaki umożliwia odtworzenie naukowe rozwoju danego społeczeństwa w jego wszystkich przejawach.

Moszczeńska - źródłem historycznym może być każda rzecz, wszystko. Mówiąc ściślej, źródłem historycznym jest każda rzecz w momencie, gdy poddamy tą rzecz obserwacji pod względem historycznym, to znaczy w celu uzyskania empirycznych danych dla poznania historycznego faktu, jaki wzięliśmy za przedmiot do badania. Topolski - to wszystkie źródła do historycznego poznawania (bezpośredniego i pośredniego) tzn. jakiekolwiek informacje (w teorio-informacyjnym rozumieniu) na temat społecznej przeszłości, gdziekolwiek one się znajdują, razem z tym, co te informacje przekazują. Przeszłość społeczną rozumie się tutaj bardzo szeroko, również obejmując naturalne warunki, w których człowiek żyje.

Serczyk - to każdy przedmiot (zarówno materialny jak i niematerialny), jaki związany jest z działalnością człowieka.

Świerzawski - źródło to każda pozostałość z przeszłości, która poinformować nas może o wcześniejszych wydarzeniach, jakie dotyczą ludzkich dziejów, czyli mieszczą się w nazwie historia.

Podział źródeł.

J. Serczyk dzieli źródła pisane na: dokumentowe i aktowe oraz na opisowe. W tych ostatnich wyróżnia: źródła historiograficzne - są tu prace historyczne pochodzące z przednaukowego okresu historii, to znaczy powstałe przed drugą połową XVII w., przed "Historyą narodu polskiego." A. Naruszewicza (z 1780 r.). Wśród nich wyróżniamy: Roczniki - to krótkie zapiski, często złożone tylko z jednego krótkiego zdania, początkowo umieszczane na marginesach paschalnych tablic. Zapiskę taką zwykle poprzedza data, najczęściej jedynie roczna. Roczniki powstawały na książęcych oraz biskupich dworach, jak również w klasztorach. Kalendarze - przypominają one roczniki, ale zapiski robiono tu na marginesach jakichś kalendarzy, posiadają one daty miesięczne a także dzienne. Spominki - są to rocznikarskie zapiski, przeważnie krótkie, zwykle umieszczane były na wolnych kartkach pewnego dzieła o zupełnie innej treści (na przykład teologicznej). Księgi zmarłych - to wykazy, jakie spisywano na marginesach w kalendarzach, przy odpowiedniej dacie zapisywano imię, czasem też dokładniejsze dane, na temat osoby zmarłej tego dnia a w jakiś sposób powiązanej z kościelną instytucją (najczęściej Klasztorem), która prowadziła te księgi. Występuje tam najczęściej tylko data miesięczna i dzień. Katalogi - są to krótkie spisy sporządzone w chronologicznym porządku panujących, opatów, biskupów. Zawierają one imiona i ewentualnie datę panowania. Może czasem pojawić się jakiś szczegół albo pochwała. Dzieła hagiograficzne: to inaczej żywoty świętych (z łac. vitae sanctorum), zawierają opisy męczeństwa (z łac. pasioness), również opisy cudów (z łac. miracula). Biografie - dotyczą one przede wszystkim osób świeckich. Bibliografie są dużo rzadsze a także późniejsze niżeli hagiograficzne dzieła. Kroniki - to najwartościowsza forma średniowiecznego dziejopisarstwa. Jest to ciągły oraz zwarty opis dziejów narodu lub państwa, najczęściej rozpoczynając od dziejów baśniowych, jednak czasem dotyczy wyznaczonego ściśle okresu chronologicznego. W kronikach starszych dużo rzadziej spotykać można daty, dlatego kroniki w powiązaniu dopiero z rocznikami mogą dać pełny wizerunek przeszłości. Latopisy - to odmiana kronik, które powstały na Rusi. W odróżnieniu do kronik latopisy dzielą się na rozdziały, które odpowiadają poszczególnym latom. Stanowią jakby powiązanie kronik oraz roczników. Taką formę na przykład zastosował Jan Długosz. Źródła pamiętnikarskie - to wspomnienia dotyczące własnego życia i działalności, często na szerokim tle wydarzeń współczesnych. Relacje - dotyczą one jakiegoś jednego epizodu pochodzącego z życia danego autora, (na przykład z misji dyplomatycznych, z podróży). W relacjach tych osoba autora schodzi często na plan dalszy, zaś na plan pierwszy wysuwany jest opis wszystkiego tego co słyszał i widział. Pamiętniki - to wspomnienia pochodzące z własnego życia, zwykle pisane w wieku starszym. Najczęściej autor zaczyna opowiadanie o swoim życiu od najwcześniejszego dzieciństwa, lub też od opisania domu oraz miejscowości, gdzie się urodził czy też gdzie spędził swe wczesne lata dzieciństwa. Dzienniki (diariusze) - to są spisywane codziennie (ewentualnie co parę dni) wydarzenia, w jakich brał udział autor, lub które zaobserwował, albo też o których coś usłyszał. Dzienniki mogą zawierać również autorskie komentarze na różne tematy, także opinie dotyczące ludzi i wydarzeń, osobiste refleksje itp. Źródła publicystyczne - to źródła, które w założeniu swoim, w momencie powstawania przeznaczone były dla szerszej liczby osób. Zaliczymy więc tutaj: manifesty, ulotki, odezwy, prasę. Źródła publicystyczne były już znane w starożytności i średniowieczu, ale prawdziwy rozkwit ich dopiero nastąpił z chwilą wynalezienia druku. Korespondencja - to wszystkie listy posiadające prywatny a także półprywatny charakter (listy urzędowe należą do źródeł dokumentowych). Obecnie granica pomiędzy prywatnym listem i urzędowym jest bardzo wyraźna. Natomiast dawniej urzędowe listy zawierały też prywatne wiadomości. Zaś niekiedy dzisiaj urzędowe pisma szyfrowane są jako prywatne listy.

Podział źródeł wg Handelsmana. Pierwszy (sam zrezygnował z niego): źródła pośrednie - zalicza tu dokumenty, które przeznaczone były do przechowywania pamięci o minionych czasach. Występująca w ustnej postaci tradycja (tu: legendy, pieśni, bajki, powieść ludowa, anegdoty), w postaci obrazowej (tu: obrazy, mapy, rzeźby, plany), a także w postaci pisanej (tu: inskrypcje starożytne, roczniki, genealogie, kroniki średniowieczne, pamiętniki i dzienniki). Źródła bezpośrednie - to zachowane ślady bezpośredniego istnienia w przeszłości człowieka. Dzielimy je na: zabytki (tu: wykopaliska, obrazy, kurhany, pomniki, grobowce, napisy), pozostałości moralne to znaczy przeżytki (tu: wspomnienia ubiegłych czasów, jakie żyją w zbiorowej świadomości, w zwyczajach, w języku, w religijnych wierzeniach, w prasie, w sztuce).

Podział źródeł wg Handelsmana. Drugi: źródła pisane i źródła niepisane. Historyk powinien zajmować się jedynie pisanymi. Te ostatnie podzielił na: 1. opisowe - dziejopisarskie opisy (kroniki, roczniki, historie), opisy pamiętnikarskie (dzienniki, noty, biografie, pamiętniki właściwe, wspomnienia), zbiory wiadomości a także czasopisma (dzienniki oraz tygodniki i miesięczniki). 2. dokumentowe albo aktowe, są to: korespondencja prywatna i publicystyczna, materiały, noty, wywody, prawne wykładnie, zapiski kancelaryjne, protokoły.

Kościałkowski oparł swój podział źródeł na wyróżnieniu 2 epok: 1. to epoka niepisanych źródeł, której fakty poznajemy tylko na podstawie rzeczowych, niepisanych źródeł, gdyż jedynie takie źródła pozostawiła nam ta epoka. 2. to epoka źródeł pisanych, której fakty poznajemy za pomocą źródeł pisanych, ale też i niepisanych. Kościałkowski dzieli więc źródła na: a) niepisane, pozostałościowe i rzeczowe, oraz b) pisane wszelkiego rodzaju. Te drugie z kolei podzielił na: A. dokumentalne (bezpośrednie) - to dokumenty o prawnym bądź urzędowym charakterze, jednocześnie stanowiące bezpośrednią składową część pewnych urzędowych czynności albo faktów o jakich mówi nam ich treść. Obejmują one dyplomy (immunitetowe, nadawcze, traktatowe) oraz akta (sądowe, sejmowe, szkolne, kościelne, skarbowe, administracyjne, wojskowe, instytucji przemysłowych, bankowych, handlowych, zrzeszeń kulturalnych, dobroczynnych, społecznych oraz dobra ogólnego). B. narracyjne (historiograficzne albo pośrednie) - to źródła, które nam mówią o jakichś faktach, zawierają pośrednie relacje o tychże faktach, ale nie są częścią składową ani też bezpośrednią takich faktów. Należą tu: roczniki, latopisy, kroniki, żywoty świętych, wspomnienia, pamiętniki, autobiografie, dzienniki, czasopisma, mowy okolicznościowe, dedykacje, pisma polemiczne. C. epistoralne (czyli listowe) - obejmują one wszelkiego gatunku listy, które zajmują pośrednie miejsce pomiędzy źródłami dokumentalnymi i narracyjnymi.

Podział źródeł wg Labudy (za Miśkiewiczem): 1. ergotechniczne - odbijają bezpośrednio gospodarczą, a pośrednio społeczną a także psychiczną formę ludzkiego życia. Zaliczamy tutaj wszelkie zabytki materialnej kultury, jak również źródła demograficzne to znaczy wszelkie kostne szczątki oraz pisane źródła, jakie odzwierciedlają przyrost a także naturalny ubytek ludności. 2. socjotechniczne- odbijają bezpośrednio wszelkie oddziaływanie człowieka na człowieka zarówno na płaszczyźnie rodzinnego życia, jak też politycznego, narodowego czy także stosunków produkcji, rejestrując pośrednio stronę psychiczną oraz fizyczną ludzkiego życia. Wyróżniamy źródła: socjograficzne (odzwierciedlają bezpośrednio stosunki produkcji pomiędzy ludźmi oraz formy współżycia wzajemnego w czasie kształtowania się wspólnot społecznych, ekonomicznych, ideologicznych, narodowych); instytucjonalne: a) familijne, które umożliwiają odtwarzanie rodzinnych dziejów; b) etnograficzne, przedstawiające dzieje danego narodu; c) urzędowe, polityczne, są wyrazem działalności prowadzonej przez władze w społeczeństwie a także państwie; 3. psychotechniczne - są to wszelkiego rodzaju pozostałości powstałe w wyniku materializowania się ludzkiej świadomości.

Cerepnin dzieli źródła na: 1. rzeczowe (przede wszystkim archeologiczne); 2. etnograficzne (przeżytki z dawnych obyczajów czy też technik produkcyjnych); 3. lingwistyczne (czyli zabytki językowe); 4. ustne (pieśni, legendy, przysłowia); 5. pisane. Podział ten dla historyka nie ma większego znaczenia, ponieważ uwzględnia jedynie zewnętrzną formę.

Manteuffel w roku 1957 podzielił źródła średniowieczne ze względu na ich autora: 1. te, które wytwarzane były przez panującą klasę w powiązaniu z jej gospodarczą działalnością; 2. wytwarzane przez mieszczan, miasta a także przez chłopską ludność; 3. źródła wytwarzane w powiązaniu z wewnętrzną działalnością państwa; 4. w związku z zewnętrzną działalnością państwa; 5. źródła wytworzone przez Kościół; 6. historiografia; 7. literatura naukowa oraz piękna; 8. źródła materialne.

Krytyka zewnętrzna źródła (niższa, erudycyjna) - polega ona na zbadaniu w jakich okolicznościach powstało źródło, a także jaka jest jego oryginalność i autentyczność. W obrębie krytyki zewnętrznej mieści się: ustalanie jaka jest data powstania źródła, miejsca jego powstania, osoby autora jak również zbadanie autentyczności tego źródła. Krytyka pochodzenia źródła to pierwsza czynność krytyczna, która umożliwia przeprowadzenie dalszych czynności. Dotyczy ona ustalenia miejsca a także czasu powstania i autorstwa. Ustalenia czasu powstania źródła ma istotne znacznie wobec oceny zawartych tam wiadomości. Jeżeli chodzi o ustalania daty to najpierw rozpatruje się tak zwane kryteria zewnętrzne (wygląd zewnętrzny źródła, wygląd pisma, materiał, dodatkowe zewnętrzne cechy mające pomóc w ustaleniu właściwego czasu powstania źródła) a następnie wewnętrzne kryteria, które są zawarte w treści źródła.

Wewnętrzna krytyka - polega na zbadaniu treści źródła i poddaniu go następnie ocenie pod względem jego przydatności co do wyświetlenia badanego problemu. Wyróżniamy tu: 1. Interpretacja - czyli poznanie treści źródła oraz wydobycie z niego wszystkich wiadomości, które może ono przekazać. Warunki są tu: dobra znajomość danego języka, znajomość pojęciowego aparatu epoki oraz środowiska i obiektywizm. 2. Krytyka wiarygodności źródła - prowadzi ona do wykrycia nieprawdziwych informacji, jakie posiadał i przekazywał autor, a także informacji zawartych w tym źródle, czy też świadomie przez autora umieszczonych zniekształceń prawdy. A) ocena obiektywnych (chodzi tu o ocenę czy autor brał pośredni czy też bezpośredni udział w zdarzeniu, które opisuje; a także ustalenie jaki minął czas od faktu aż do momentu spisania go) oraz subiektywnych (to znaczy osobiste cechy autora jak: dociekliwość, inteligencja, wykształcenie, umiejętność narracji) warunków dla poznania autora. B) następnie trzeba ustalić czy w tym badanym źródle nie występują zamierzone zniekształcenia prawdy, mogące występować z wielu przyczyn a zadaniem historyka ma być ich ustalenie.

Kościałkowski wymienia następujące czynniki, które mogą wywołać świadome zniekształcenie prawdy w źródłowym przekazie: 1. - osobiste uczucia: niechęć albo nienawiść, przyjaźń czy też sympatia w kierunku opisywanej osoby lub zdarzenia. 2. - reklama oraz propaganda wszelakiego rodzaju, która występuje w źródłach publicystycznego typu. 3. - zewnętrzny nacisk, jawny bądź ukryty (było to typowe zjawisko dla tak zwanej dworskiej historiografii, którą tworzyli autorzy zależni pod względem tak materialnym jak też innym od swoich protektorów, pragnęli oni odwdzięczyć się w taki właśnie sposób za poparcie i opiekę.

Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.

---