Polityka monetarna

1. Opis polityki monetarnej

Część ekonomicznej polityki państwa obejmująca decyzje dotyczące kształtowania podaży pieniądza, w celu dostosowania jej do potrzeb gospodarki nazywana jest polityką monetarną zwana inaczej polityką pieniężną.

Ponieważ podaż pieniądza uzależniona jest od jego emisji oraz od wartości udzielonych przez banki komercyjne kredytów, sterowanie nią polega na utrzymywaniu określonego, możliwie stabilnego tempa emisji pieniądza oraz regulowaniu aktywności kredytowej banków komercyjnych.

1. Instrumenty polityki pieniężnej

Narodowy Bank Polski może realizować politykę monetarną poprzez tzw. narzędzia polityki monetarnej :

1.1.1 stopa procentowa kredytu refinansowego, tj. kredytu zaciąganego przez banki komercyjne w banku centralnym. Jej podwyższenie powoduje wzrost stóp oprocentowania kredytów w bankach komercyjnych, ograniczenie wartości udzielanych przez nie kredytów i zmniejszenie podaży pieniądza. Obniżenie stopy kredytu refinansowego powoduje skutki odwrotne.

1.1.2 stopa rezerw obowiązkowych wyrażająca minimalną relację wartości rezerw gotówkowych banków komercyjnych do wartości depozytów. Jej podwyższenie przez bank centralny zmniejsza możliwości udzielania kredytów przez banki komercyjne, a zatem ogranicza podaż pieniądza, obniżenie tej stopy powiększa podaż pieniądza.

1.1.3 stopa rezerw specjalnych, określająca procentowo część depozytów, którą banki komercyjne obowiązkowo muszą przekazać do banku centralnego jako rezerwę specjalną. Skutki jej zmian są identyczne jak w przypadku stopy rezerw obowiązkowych.

1.1.4 operacje otwartego rynku

Polityka pieniężna może mieć charakter ekspansywny -
- państwo, wykorzystując wymienione instrumenty, zwiększa podaż pieniądza w celu pobudzenia popytu globalnego, wzrostu dochodu narodowego i zatrudnienia (powstaje tu jednak realna groźba inflacji), albo restrykcyjny (twardy) - państwo ogranicza podaż pieniądza, dążąc do zmniejszenia nadmiernego popytu i związanego z tym wzrostu cen (ten typ polityki pieniężnej wykorzystywany jest w walce z inflacją). Realizując określone cele polityki ekonomicznej, państwo posługuje się zazwyczaj odpowiednią kombinacją polityki pieniężnej i polityki fiskalnej.

Operacje otwartego rynku działania banku centralnego, polegają na kupowaniu lub sprzedawaniu rządowych papierów wartościowych, głównie weksli skarbowych, w celu regulowania podaży pieniądza kredytowego w gospodarce, poprzez ograniczanie lub rozszerzanie zdolności kredytowej banków komercyjnych.

Jeśli w ocenie Banku Centralnego wartość udzielonych przez banki komercyjne kredytów jest nadmierna, co może wywołać (lub wywołuje) tendencje inflacyjne, podejmuje on decyzję o sprzedaży bankom komercyjnym rządowych papierów wartościowych.

Zachętą do ich zakupu jest obniżona w stosunku do wartości rynkowej cena, co zwiększa zyski banków. Zakup tych papierów zmusza banki komercyjne do ograniczenia działalności kredytowej na rzecz innych podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw i gospodarstw domowych), a to wpływa na zmniejszenie podaży pieniądza i zmniejszenie presji inflacyjnej.

Natomiast w sytuacji niedostatecznej podaży pieniądza, w celu pobudzenia gospodarki bank centralny skupuje od banków komercyjnych rządowe papiery wartościowe, oferując cenę wyższą od wartości rynkowej. Zwiększa to dopływ pieniądza gotówkowego do banków komercyjnych i tym samym rozszerza ich zdolność kredytową.

Operacje otwartego rynku są jednym z instrumentów polityki pieniężnej państwa, zmierzającej do stabilizacji gospodarki, przeciwdziałania inflacji i pobudzania wzrostu gospodarki, charakteryzującym się relatywnie wysokim stopniem skuteczności.

2. Strategie polityki monetarnej

2.1 Przesłanki wyboru celów pośrednich polityki pieniężnej

W praktyce banków centralnych możemy wyróżnić dwa zasadnicze do zagadnienia stosowania i wyboru celów pośrednich w polityce pieniężnej.

Pierwszy z nich opiera się na założeniu, że bank centralny, wyznaczając jako cel nadrzędny stabilność cen, powinien bieżącej działalności dysponować celami pośrednimi i operacyjnymi. Podstawowym rodzajem strategii wyróżnianych
w ramach tego podejścia jest strategia inflacyjna, a także strategia eklektyczna, w której nie formułuje się żadnych zewnętrznej ogłaszanych zobowiązań banku centralnego jest to tzw. just do it strategy.

Wyróżniamy trzy podstawowe strategie realizacji celu finalnego tj. strategie oparte na celach pośrednich polityki pieniężnej:

1. kontrolę kursu walutowego

2. kontrolę agregatów pieniężnych

3. kontrolę stóp procentowych).

Wybór jednego z trzech wymienionych rodzajów celu pośredniego wyklucza realizację pozostałych. Bank centralny nie może ustanowić celu w postaci kursu walutowego przy jednoczesnym prowadzeniu polityki pieniężnej nakierowanej na utrzymanie określonego poziomu stóp procentowych lub określonego tempa wzrostu podaży pieniądza. W sytuacji, gdy bank chciałby ustanowić cel
w postaci stóp procentowych, to musi zaakceptować narzucony przez rynek kurs walutowy.

W wyborze celów polityki pieniężnej możemy wyróżnić dwa podstawowe etapy:

-władze monetarne wybierają cel pośredni tj. parametr, który ściśle powiązany jest z inflacją,

-wybór celu operacyjnego poddany bieżącej kontroli władz monetarnych,

Zadaniem banku centralnego jest utrzymanie wybranego celu operacyjnego na pożądanym poziomie, tak by cel pośredni znajdował się również pod kontrolą, aby zapewnić osiągnięcie celu finalnego.

2.2 Kontrola kursu walutowego

Ten rodzaj strategii przybiera postać powiązania ceny waluty krajowej z walutą dużego kraju lub walutami grupy krajów, charakteryzującymi się niska inflacją.

Może to oznaczać wprowadzenie kursu stałego lub innych form administrowanego reżimu kursowego, jak crawling peg lub crawling band, tj. mechanizmu stopniowej dewaluacji nominalnego kursu walutowego lub pasma, w którym kurs ten może się poruszać.

Podstawowe zalety kursu walutowego:

• możliwość eliminacji problemu niespójności w czasie

• prostota, klarowność

• cel łatwo identyfikowalny

Warunkiem koniecznym wystąpienia opisanych pozytywnych efektów jest wiarygodność prowadzonej polityki, gdyż kruche podstawy ustalonego kursu prowadzą do zagrożenia kryzysem walutowym.

Załamanie systemu kursu stałego grozi trwałą utratą wiarygodności polityki pieniężnej. Udany atak spekulacyjny może prowadzić do wyższej inflacji przy niższym poziomie PKB, a jednocześnie poziom kursu ustalony przez rynek może odbiegać od optymalnego poziomu długoterminowej równowagi, co wynika z mechanizmu nadwartościowej reakcji kursu walutowego.

Podstawową słabością systemu stałego kursu walutowego jest utrata niezależności polityki pieniężnej. Stabilizowanie kursu walutowego oznacza bowiem konieczność zaakceptowania poziomu rynkowych stóp procentowych
i przyrostu agregatów pieniężnych.

2.3 Kontrola agregatów pieniężnych

Prowadzenie polityki pieniężnej opartej na wyżej wymienionej teorii sprowadza się do założenia monetarystycznego o pieniężnym charakterze inflacji w długim okresie. Jest to teoria ilościowa oparta na zależności między masą pieniądza
a poziomem cen. Można zatem zakładać, ze tempo przyrostu cen zależy od dynamiki podaży pieniądza w wyniku czego następuje utrzymanie się niskiej inflacji w długim okresie poprzez kontrolę podaży pieniądza.

Podstawą oszacowania celu monetarnego może być koncepcja tzw. Luki cenowej, oparta na klasycznym równaniu ilościowej teorii pieniądza:

MV=PY

gdzie:

M- masa pieniądza,

V- szybkość obiegu pieniądza,

P- poziom cen,

Y- PKB jako miernik wolumenu transakcji.

Z tożsamości tej, poprzez podstawienie za Y potencjalnego PKB, a za
V szacowanej długookresowej szybkości obiegu pieniądza, wyprowadza się tzw. Potencjalny poziom cen P, tj. poziom cen dla stanu długookresowej równowagi makroekonomicznej.

Odchylenie potencjalnego poziomu cen P od aktualnego poziomu cen P stanowi tzw. inflacyjną (dodatnią) lub deflacyjną (ujemną) lukę cenową.

W praktyce zazwyczaj szacuje się potencjalny PKB oraz szybkość obiegu pieniądza, co przy założonym celu inflacyjnym pozwala na ustalenie pożądanego przyrostu podaży pieniądza na dany, zazwyczaj na ustalenie pożądanego przyrostu podaży pieniądza na dany, zazwyczaj roczny okres.

Tego typu procedura ustalania celu pośredniego postaci pożądanego przyrostu podaży pieniądza na dany rok stosowana była m.in .przez Niemiecki Bank Federalny. Na przykład Bundesbank ustalił docelowy przyrost podaży pieniądza M3 na 1994 r. w przedziale procentowym 4-6%. Przyrost ten wyznaczono, ustalając zwiększenie potencjału produkcyjnego na 2,5%, choć sam przyrost PKB w 1994 r. był prognozowany na niższym poziomie.

Bundesbank jest najchętniej przywoływanym przykładem banku centralnego prowadzącego konsekwentnie politykę pieniężną przy zastosowaniu agregatowego celu pośredniego w postaci utrzymywania przyrostu pieniądza ogółem (M3) w granicach założonego każdorazowo na dany rok korytarza procentowego.

Proces decyzyjny Bundesbanku nosił charakter wewnętrzny, a jednocześnie podejmowane decyzje musiały być nie tylko w racjonalnie interpretowane przez uczestników rynku, ale także w oficjalnych wystąpieniach, zgodnie ze strategią nakierowaną na kontrolę przyrostu pieniądza ogółem.

Efektywność prowadzonej przez Bundestbank polityki pieniężnej bazowała przede wszystkim na jej wiarygodności.

2.4 Kontrola stóp procentowych

Kolejnym celem polityki pieniężnej jest kontrola stóp procentowych, która wykorzystywana jest zarówno jako narzędzie kontroli przyrostu pieniądza jak
i osiągania bezpośrednich celów inflacyjnych opartych na prognozach inflacyjnych. W przypadku przyjęcia celu pośredniego w postaci kontroli stóp procentowych podstawowym problemem stałaby się relacja pomiędzy poziomem stóp procentowych a stopniem realizacji celu finalnego.

Podstawowym instrumentem banku centralnego postaci
stopy overnight rynku międzybankowego (federal funds rate) powinien być dostosowywany w zależności od oceny rozbieżności pomiędzy aktualnym
a docelowym stanem koniunktury i poziomem cen.

Tak zwana reguła Taylora nakazuje ustalenie stopy federal funds rate na poziomie wynikającym z rozbieżności pomiędzy aktualnym dochodem i inflacją a ich pożądanymi poziomami.

Z badań wynika, że reguła Taylora (dla gospodarki zamkniętej) oraz wskaźnik restrykcyjności mogą być optymalnymi regułami prowadzenia polityki pieniężnej.

Alternatywnym celem pośrednim polityki pieniężnej zwanej również monetarnej, związanym z krótkoterminową stopą procentową, mógłby być kształt krzywej dochodowości. Jest ona związana z celem finalnym, gdyż jej kształt odzwierciedla oczekiwania inflacyjne.

Żaden bank nie stosował jednak tego celu pośredniego, gdyż krzywa dochodowości nie poddaje się bezpośredniej kontroli.

2.5 Strategia bezpośredniego celu inflacyjnego

Ta strategia zwana po angielsku direct inflation targeting polega na rezygnacji z kontroli specyficznej wielkości, pełniącej w tradycyjnych strategiach funkcję celów pośrednich polityki pieniężnej.

Bank centralny stosuje instrumenty bezpośrednio nakierowane na osiągnięcie zaplanowanego poziomu inflacji, przy czym podstawowym elementem decyzyjnym jest z reguły ocena zagrożeń odchylenia od pożądanej ścieżki inflacyjnej, polegającej na ewaluacji prognoz inflacyjnych.

Bezpośrednia strategia została wprowadzona dotychczas dotychczas m.in.
w Nowej Zelandii, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Finlandii, Szwecji, Australii
i Hiszpanii. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych nastąpiło dalsze upowszechnienie tej samej strategii czyli inflacyjnej przyjęły również niektóre kraje z grupy rynków wschodzących, w tym Polska i Czechy.

3. Analiza obecnej polityki monetarnej

3.1 Rodzaje polityki monetarnej

Bank centralny w zależności od obecnej sytuacji w gospodarczej może prowadzić politykę monetarną dostosowaną do warunków i sam decydować,
w którym z kierunków ma ona podążać. W Polsce decyduje o tym nie tylko sam Narodowy Bank Polski, ale także Rada Polityki Pieniężnej. Decyduje ona między innymi o kierunkach polityki monetarnej i o wysokości stóp procentowych. Bieżącymi sprawami zajmuje się sam NBP. Wspomniane wcześniej kierunki polityki pieniężnej to :

3.1.1 ekspansywna polityka monetarna - jest takim wykorzystaniem narzędzi polityki monetarnej, które doprowadzą do zwiększenia podaży pieniądza
w gospodarce (M1). Jest kilka sposobów na osiągnięcie takiego efektu:
- dokonując zakupu papierów wartościowych w ramach "operacji otwartego rynku",

3.1.2 obniżając stopy procentowe lub rezerwy obowiązkowe - Polityka ta jest prowadzona gdy gospodarka znajduje się w trudnej sytuacji lub ma problemy
z wzrostem gospodarczym i bank centralny dąży do poprawy sytuacji. Korzysta się z niej zwłaszcza w czasie recesji.

3.1.3 restrykcyjna polityka monetarna - wykorzystywana podczas "schładzania" gospodarki, kiedy to zbyt duży zagregowany popyt grozi wzrostem inflacji i pośrednio bezrobocia. Polega ona na podwyższeniu przez bank centralny stóp procentowych i rezerw obowiązkowych oraz na sprzedawaniu papierów wartościowych bankom. Jak możemy zauważyć
w poniżej zamieszczonej tabeli NBP i RPP od początku zeszłego roku konsekwentnie prowadzili politykę schładzania gospodarki. Nie jest to wcale fenomenem podobnie działo się, w tym okresie, w wielu innych krajach w tym w USA. Na przełomie tego roku z funkcji Prezesa NBP po latach pracy zrezygnowała Hanna Gronkiewicz - Waltz dziesięć dni później funkcję tę objął prof. Leszek Balcerowicz. Nie należy jednak w zmianie prezesa doszukiwać się zwiastunów drastycznych zmian w polityce NBP. Jednakże już 28 lutego 2001 podczas posiedzenia RPP dokonano pewnych zmian polityki monetarnej:

W dniach 27-28 lutego 2001 roku odbyło się posiedzenie Rady Polityki Pieniężnej, na którym podjęto następujące decyzje:

1. Oprocentowanie kredytu lombardowego zostaje obniżone z 23 do 22 proc.
w skali rocznej,

2. Stopa redyskonta weksli zostaje obniżona z 21,5 proc. do 20,5 proc. w skali rocznej

3. Narodowy Bank Polski będzie prowadził 28-dniowe operacje otwartego rynku o stopie rentowności nie niższej niż 18 proc. w skali rocznej.
Uchwały RPP wchodzą w życie 1.03.2001 r.

Uchwała ta jednak nie jest jak można by mniemać przejściem z restrykcyjnej do ekspansywnej polityki monetarnej. Rada, podejmując decyzję, wzięła pod uwagę następujące zjawiska, które według niej mogą wystąpić w kolejnych miesiącach roku 2001 i negatywnie wpływać na realizację celu inflacyjnego szczególnie w średnim okresie. W ocenie Rady wśród tych zjawisk należy wymienić:
- niepewność co do przyszłego rozwoju sytuacji w sektorze finansów publicznych,
- niepewność co do osiągnięcia zaplanowanych przychodów z prywatyzacji, które poza wzrostem kosztów obsługi długu publicznego zmniejszą finansowanie deficytu obrotów bieżących przez inwestycje bezpośrednie,
- ryzyko przyspieszonego wzrostu cen na rynku żywności spowodowanego niedoborem podaży,
- ryzyko zwiększenia nadpłynności na rynku pieniężnym w wyniku działań rządu,
- możliwość skokowego wzrostu wydatków w związku ze skumulowaniem
w krótkim okresie podwyżek w sferze budżetowej, wypłat dodatkowych środków z tytułu waloryzacji emerytur i rent, rekompensat oraz odszkodowań za przymusową pracę podczas II wojny światowej. Dodam jeszcze, iż kolejnymi przesłankami za obniżką stóp procentowych których nie wymienia RPP były:

- obniżenie stóp procentowych przez FED - Bessa na międzynarodowych giełdach w tym na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych Krótko okresowo decyzja RPP nie wpłynęła na nastroje inwestorów i już po styczniowej wizycie Prezesa Leszka Balcerowicza w Londynie, podczas której spotkał się z Prezesem Banku Anglii, Sir Edwardem Georgem pojawiły się pierwsze sygnały o złagodzeniu polityki restrykcyjnej. Inwestorzy byli na to przygotowani więc efekt był niewielki.

Instrumenty polityki pieniężnej
(stan na koniec miesiąca)	2000												2001
Wyszczególnienie	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	I	II	III
STOPA KREDYTU REFINANSOWEGO
(w rachunku kredytu)	21,5	23	23	23	23	22,5	22,5	24	24	24	24	24	24	24	23
(na finansowanie inwestycji centralnych)	20,5	22	22	22	22	21,5	21,5	23	23	23	23	23	23	23	22
STOPA REDYSKONTOWA WEKSLI	19	20	20	20	20	20	20	22	21,5	21,5	21,5	21,5	21,5	21,5	20,5
STOPA KREDYTU LOMBARDOWEGO	20,5	22	22	22	22	21,5	21,5	23	23	23	23	23	23	23	22
STOPA REZERWY OBOWIĄZKOWEJ
- OD WKŁADÓW ZŁOTOWYCH
- PŁATNYCH NA ŻĄDANIE	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0
- TERMINOWYCH	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0
-OD WKŁADÓW WALUTOWYCH
- PŁATNYCH NA ŻĄDANIE	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0
- TERMINOWYCH	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0	5,0
STOPA DEWALUACJI (miesięczna)	0,3	0,3	0,3	(**)
Minimalna stopa rentowności 28-dniowych	16,5	17,5	17,5	17,5	17,5	17,5	17,5	19,0	19,0	19,0	19,0	19,0	19,0	19,0	18,0
operacji otwartego rynku
Stopy procentowe (a także stopa rentowności) prezentowane są w ujęciu rocznym.
*Powyższe zmiany weszły w życie odpowiednio: 24 lutego, 31 sierpnia.
(**) Pełne upłynnienie kursu złotego wobec walut obcych nastąpiło z dniem 12 kwietnia.

4. Aktualne wyzwania polityki pieniężnej

4.1. Polityka pieniężna w gospodarce otwartej

Międzynarodowa integracja gospodarcza obejmuje współpracę między krajami w sferze produkcji, wymiany towarów i usług oraz rynków finansowych. Następuje liberalizacja krajowych rynków pieniężno-kapitałowych. Rozszerza się stopień wymienialności walut narodowych. Wzrastające przepływy funduszy pieniężnych między krajami, reali­zowane
w poszukiwaniu bardziej rentownej lokaty sprawiają, że nasila się wpływ zewnętrznych czynników ekonomicznych na wewnętrzną sytuację gospodarczą poszczególnych krajów.

Udział eksportu i importu w tworzeniu PKB w niektórych małych, wysoko uprzemysłowionych krajach zachodnich sięga 80%. Kraje te muszą szczególnie zwracać uwagę na wahania kursu walutowego. Zmiany kursu mają bowiem istotny wpływ na wewnętrzne procesy produkcji, wymiany
i równowagi finansowej.

W obecnie obowiązującym międzynarodowym porządku waluto­wym, poszczególne kraje mają prawo wyboru do­wolnego rodzaju kursu walutowego. Istotne jest tylko, aby nie posługiwały się nim w celu stymulowania eksportu poprzez konkurencyjne deprecjacje i aby prowadziły stabilną politykę kursową.

Generalnie, rozróżniamy dwa modelowe, skrajnie przeciwstawne rodzaje rynkowego kursu walutowego:

• kurs stały

• kurs płynny

W praktyce większości krajów, najczęściej stosowane są rozwiązania pośrednie, łączące zalety obu rodzajów kursów i uwzględniające konkretne uwa­runkowania ekonomiczne.

Stosowanie kursu stałego wymaga prowadzenia in­terwencji na rynku walutowym przez bank centralny.

Jeżeli kurs waluty krajowej podlega niepożądanej deprecjacji, to bank centralny dokonuje interwencji sprzedając waluty zagraniczne za walutę krajową. Chodzi o sztuczne zwiększenie popytu na walutę krajową i równoległe zwiększenie podaży walut zagranicznych. Zmniej­szeniu rezerw dewizowych banku centralnego towarzyszy skurczenie się krajowej podaży pieniądza. Jego powrót do centralnej instytucji monetarnej oznacza wycofanie pieniądza
z obiegu.

Interwencja na rynku walutowym w celu utrzymania kursu na stałym poziomie powoduje wahania ilości krążącego pieniądza, szko­dząc stabilności finansowej w państwie. Bank centralny ma trudności z kontrolą podaży pieniądza.

Stały kurs walutowy ma swoje zalety. Jego stabilizacja jest ważna z punktu widzenia poprawności rachunku ekonomicznego i decyzji podejmowanych przez eksporterów i importerów. Dotyczy to szcze­gólnie przedsiębiorstw handlu zagranicznego krajów o gospodarce otwartej. Ten rodzaj kursu naraża jednak gospodarkę wewnętrzną na znaczny wpływ zewnętrznych warunków gospodarowania.

Zupełnie odmienny wpływ na wewnętrzną równowagę finansową ma płynny kurs walutowy. Istotą tego rodzaju kursu są jego swobodne wahania na rynku walutowym będące wypadkową gry podaży i popytu.
Ponieważ bank centralny nie interweniuje, to nie wywołuje ani wzrostów, ani spadków podaży pieniądza. Jest w stanie ją kontrolować. Płynny kurs walutowy izoluje w dużej mierze gospodarkę kraju od wpływu czynników zewnętrznych (po­mijamy w tym miejscu analizowanie wpływu zmian kursu na cenową).

Polityka pieniężna może mieć charakter autonomiczny. Ceną są większe wahania kursu rynkowego i wzrost ryzyka realizowanych transakcji importowych i eksportowych. Pamiętać jednak trzeba, że współcześnie upowszechniły się już walutowe transakcje zabezpieczające typu forward
i futures skutecznie eliminujące ryzyko kursowe.

Z punktu widzenia niezależności krajowej polityki pieniężnej, kurs płynny jest rozwiązaniem korzystniejszym. Generalnie istnieje sprzecz­ność między celem wewnętrznym polityki pieniężnej, jakim jest kontrola podaży pieniądza, a celem zewnętrznym, jakim jest stabilizacja kursu waluty. W gospodarce otwartej nie da się obu celów zrealizować równocześnie. Trzeba się zdecydować na realizację jednego z nich. Gdy bank centralny chce kontrolować podaż pieniądza, to musi pogodzić się z wahaniami kursu walutowego. I odwrotnie, gdy chce stabilizować kurs waluty, to musi pogodzić się z wahaniami podaży pieniądza. W tym ostatnim przypadku bank centralny do pewnego stopnia ma możliwość sterylizacji niekorzystnych zmian wielkości obiegu pieniężnego. Może regulować płynność systemu bankowego poprzez sprzedaż bądź kupno rządowych papierów wartościowych.

Zastanawiające jest, dlaczego wiele krajów małych o gospodarce otwartej nie wybiera systemu płynnych kursów walutowych? Przeciw­nie, dąży do integracji walutowej, właśnie w celu zapewnienia jego stabilności. Trzeba mieć jeszcze na uwadze związek zmian kursu z wewnętrznym poziomem cen, z inflacją wewnętrzną. Zmiany kursu walutowego powodują zmiany cen krajowych. Deprecjacja wywołuje wzrost cen towarów importowanych, a to z kolei pociąga za sobą zwyżkę cen wewnętrznych. Głównym kanałem transmisji są ceny importowanych dóbr zaopatrzeniowych i inwestycyjnych.

4.2 Rola pieniądza w gospodarce — współczesne kontrowersje

Jeżeli przyjąć, że teoria klasyczna, czy też neoklasyczna prawidłowo odzwierciedla rzeczywistość ekonomiczną w gospodarce rynkowej, to trzeba by przyjąć za słuszne, że nominalne zmiany PKB w krótkim okresie mają pełne odzwierciedlenie jedynie w zmianach cen.
Produkcja w ujęciu realnym, zdaniem klasyków, nie podlega zmianom. Wahania podaży pieniądza nie oddziałują na rozmiary produkcji i zatrudnienia.

Zdaniem liberałów, sektor prywatny sam racjonalnie określa optymalny poziom wykorzystania czynników produkcji w gos­podarce. Zmiany popytu globalnego wywołane aktywną polityką pie­niężną banku centralnego prowadzą jedynie do szkodliwych wahań cen. Szkoła klasyczna (liberalna) uważa, że manipulowanie emisją pieniądza zmienia wielkość produkcji jedynie w ujęciu nominalnym, natomiast w ujęciu realnym nic się nie zmienia.

Ekonomiści wywodzący się z nurtu keynesowsiego uważają z kolei, że ceny
i globalny dochód nominalny w gospodarce nie podlegają jednakowym zmianom. Zmiany tych wielkości nie są wzajemnie zdeterminowane. Twierdzą, że w gospodarce istnieje zjawisko pewnej sztywności cen i płac. Jego istnienie można wykorzystać do oddziaływania na poziom aktywności gospodarczej
w drodze kształtowania ilości pieniądza w obiegu. Pieniądz nie jest całkowicie neutralny w oddziaływaniu na produkcję, a aktywna poli­tyka pieniężna ma sens.

Każda ze szkół przedstawia nowe argumenty, które w zasadzie zasługują na miano odrębnych teorii. Generalnie jednak wszystkie
z nich stawiają sobie za cel albo udowodnienie istnienia konkurencji doskonałej, albo udowodnienie istnienia braku elastyczności cen i płac
w gospodarce. Wszystkie współczesne teorie polityki pieniężnej miesz­czą się zatem bądź w nurcie myśli keynesowskiej (tradycyjnej), bądź w nurcie myśli monetarystycznej, liberalnej (klasycznej).

4.2.1. Teoria kosztów zmiany ceny

W latach osiemdziesiątych, keynesowska szkoła ekonomii przedstawiła nowe argumenty uzasadniające istnienie sztywności cen w gospodarce. Ujęto je w „teorii zmiany ceny" (smali menu costs). Nawet w sytuacji, gdy popyt na produkty przedsiębiorstwa zmienia się, to z pewnych powodów może ono nie być skłonne do zmiany ceny sprzedaży.

Przedsiębiorstwo może wciąż powiększać zysk i utrzymać dobrą pozycję
w danej branży nawet wówczas, gdy nie przystosuje ceny danego produktu do zmienionej sytuacji na rynku.

Firma znajdująca się w takiej sytuacji może mieć stałą grupę klientów, którzy nie zmienią dostawcy nawet wówczas, gdy jej polityka cenowa jest mało elastyczna w sytuacji zmiany warunków konkurencji. Chociaż ceny produktów podobnych, wytwarzanych przez innych producentów mogą być bardziej konkurencyjne, to właśnie względy przyzwyczajeń i element przywiązania sprawiają, że możliwe jest prowadzenie niezależnej polityki cenowej przez daną firmę. Może okazać się wręcz racjonalne utrzymanie ceny na dotychczasowym poziomie, nawet gdy popyt na dany produkt obniżył się. Postępowanie takie jest uzasadnione, gdy dodatkowy zysk ze zmiany ceny, w związku z nową sytuacją firmy na danym rynku, jest niższy od kosztów wynikających z całego kompleksu działań, niezbędnych by cenę pro­duktu zmienić. Okazuje się, że jest to spora liczba drobnych kosztów, których jednak ogólna suma może być ważąca (stąd właśnie określenie smali menu costs).

Gdy popyt na dany towar zmniejszy się, to firma raczej obniży wolumen produkcji, a nie cenę sprzedaży. Tak właśnie według omawianej teorii powstaje zjawisko sztywnych cen w gospodarce.

Prezentowana teoria ma jednak słabe punkty. Koszty zmian cen rzeczywiście mają miejsce, ale występują przecież jednorazowo, tym­czasem straty wywołane obniżką wolumenu produkcji mają charakter ciągły. Teoria ta zakłada, że firma dąży do jednorazowej maksyma­lizacji zysku. W rzeczywistości przedsiębiorstwa zainteresowane są długookresowym zyskiem. Koszty przystosowania produkcji do zmian popytu są często wyższe od kosztów zmiany ceny. Poza tym nie opłaca się ponosić kosztów przystosowania produkcji, gdy wahania popytu mają charakter przejściowy. Powyższe zarzuty
w dość istotnym stopniu podważają słuszność omawianej teorii.

4.2.2. Teoria płac motywacyjnych

Podczas gdy teoria kosztów zmiany ceny koncentruje się na badaniu zjawiska sztywności cen, to teoria płac motywacyjnych (efficiency vage theory) zwraca uwagę na zjawisko sztywności płac w gospodarce.

Szkoła keynesowska twierdzi, że wysokie płace realne zachęcają pracowników do wydajnej pracy i do zachowania lojalności wobec pracodawców. Biorąc właśnie pod uwagę powyższą współzależność, można zauważyć, że pracodawcy skłonni są do utrzymywania realnych płac pracowniczych na wysokim poziomie, nawet w sytuacji nadmiaru rąk do pracy na rynku siły roboczej i w warunkach pełnej elastyczności płac w stosunku do zmian
w zatrudnieniu. W określonej sytuacji na rynku zatrudnienia, płace będą na poziomie optymalnym, to znaczy na takim poziomie, poniżej którego ewentualne korzyści z obniżania kosztów płac będą niższe od strat spowodowanych obniżeniem się wydajności pracy. Z kolei, płace wyższe od poziomu optymalnego wprawdzie zwiększą wydajność pracy, ale wzrost będzie niższy od dodatkowych kosztów podwyższenia płac. Zyski przedsiębiorstw osią­gają maksimum wówczas, gdy płace realne osiągną ów poziom op­tymalny. Płace będą sztywne nawet wówczas, gdy sytuacja na rynku pracy zmieni się
i powstaną warunki do zmiany wynagrodzeń.

Jeżeli płace realne nie podlegają wahaniom wraz ze zmianami sytuacji na rynku pracy, to zatrudnienie w gospodarce niekoniecznie będzie odpowiadać stanowi pełnego zatrudnienia, jak głosi teoria klasyczna. Wzrost płac
w gospodarce wcale nie musi pociągać za sobą spadku zatrudnienia, a spadek płac wzrostu zatrudnienia. Gospodarka może znajdować się w stanie niepełnego zatrudnienia właśnie ze względu na sztywność wynagrodzeń. Teoria płac motywacyjnych stara się wyjaśnić przyczyny bezrobocia w gospodarce rynkowej.

4.2.3. Teoria doświadczenia zawodowego

Inną teorią, która koncentruje się na analizie rynku pracy, jest teoria doświadczenia zawodowego (insider-outsider theory). Pod­stawową jej tezą jest stwierdzenie, że pracownicy już zatrudnieni znajdują się w korzystniejszej sytuacji w swych staraniach o utrzymanie stanowiska pracy, aniżeli potencjalni kandydaci na pracowników. Jest tak dlatego, że przedsiębiorstwo musiałoby ponieść dodatkowe koszty, gdyby zdecydowało się zastąpić dotychczasowych pracowników no­wymi. Pracownicy już zatrudnieni w pewnym stopniu mogą nawet kontrolować warunki przyjmowania nowych ludzi do firmy. Poten­cjalni pracownicy napotykają bariery w staraniach o zatrudnienie nawet w sytuacji, gdy godzą się na płace niższe od już obowiązujących. Czują się bezrobotnymi nie z własnej woli.

Powyższa sytuacja ma najczęściej miejsce w tych sektorach go­spodarki,
w których związki zawodowe są silne. Ale zdaniem neo-keynesistów odnosi się to również i do pozostałych sektorów gospo­darki, w których rynek pracy nie jest kontrolowany przez związki zawodowe. Jest tak dlatego, że koszty zatrudnienia nowych pracowni­ków i zwolnienia dotychczasowych są dla przedsiębiorstw zbyt wysokie.

Teoria ta pomaga wyjaśnić zjawisko permanentnego, struktural­nego bezrobocia. Rzuca też światło na kwestię zróżnicowania płac w różnych sektorach gospodarki i zjawisko segmentacji rynków pracy. Ale i ona ma istotne wady. Nie wyjaśnia na przykład, dlaczego doświadczeni i już pracujący ludzie dostali się do przedsiębiorstwa wypierając swych poprzedników. Nie wyjaśnia też, dlaczego potencjalni konkurenci do miejsc pracy nie są w stanie obniżyć swych żądań płacowych na tyle, aby skutecznie wyeliminować obecnie zatrudnio­nych. Również i problem trwałego bezrobocia nie jest do końca wyjaśniony. Zawiedziony kandydat na pracownika zamiast pozostawać na bezrobociu może
z innymi bezrobotnymi założyć firmę i prowadząc politykę niskich, konkurencyjnych płac skutecznie wejść na rynek.

4.2.4. Teoria sztywnej struktury nakładów i wyników

Wszystkie powyższe teorie koncentrują uwagę albo na kwestii sztyw­ności płac, albo na sztywności cen. Z kolei teoria sztywnej struktury nakładów
i wyników (the input-output aproach) podkreśla znaczenie braku elastyczności zarówno poziomu cen, jak i relacji cen czynników produkcji. Bierze pod uwagę wszystkie elementy wpływające na decyzje produkcyjne i cenowe przedsiębiorców oraz pracowników.

Wyjściową tezą teorii jest twierdzenie Artura Okuna, że decyzja przedsiębiorcy czy klienta indywidualnego o zmianie źródła zakupu towaru pociąga za sobą dodatkowe koszty. Wzrost kosztów sprawia, że klienci firmy są raczej skłonni kontynuować zakupy dóbr i usług u dotychczasowych partnerów handlowych, nawet gdy cena jest wyższa niż u innych dostawców. Postępowanie takie może być uzasadnione nawet w długim okresie i to nawet gdy wiąże się to ze wzrostem kosztów zakupów. W rezultacie, dostawcy towarów i usług mogą uznać za dopuszczalne utrzymywanie cen na relatywnie wysokim poziomie, w porównaniu z innymi dostawcami porównywalnych pro­duktów. Jeżeli wiele firm cechuje podobne postępowanie, to zarówno poziom cen, jak i relacje cenowe będzie cechować pewna sztywność.

Najnowsza wersja tej teorii podkreśla, że we współczesnej gospodarce rynkowej powiązania między przedsiębiorstwami są bardzo rozbudowane poprzez wzajemne dostawy czynników produkcji i wy­robów gotowych. Powstaje pewna struktura, matryca relacji cenowych zdeterminowanych przez warunki rynkowe wielu gałęzi gospodarki. Każda z branż produkcji dysponuje niedoskonałymi informacjami o warunkach panujących w pozostałych branżach. Biorąc pod uwagę złożoność wzajemnych współzależności między przedsiębiorstwami i ich klientami we wszystkich sektorach gospodarki, oraz biorąc pod uwagę brak pełnej informacji o charakterze wzajemnych uwarunkowań, przedsiębiorstwa dość opornie zmieniają ceny, gdy popyt rośnie lub spada. Struktura cen wykazuje cechy sztywności. Teoria sztywnej struktury nakładów i wyników łączy elementy sztywności cen z teorią niedoskonałej informacji i jest wykorzystywana
w rozważaniach o racjonalnych oczekiwaniach gospodarczych.

4.2.5. Wspólne cechy neokeynesowskiej myśli ekonomicznej

Mimo wielu różnic teorie postkeynesowskie łączy wiele cech wspólnych. Jedną z nich jest zastosowanie modeli gospodarczych, w których odrzuca się założenie ekonomii klasycznej o pełnej konkurencyjności uczestników gry rynkowej. Zakłada się występowanie pewnych elementów monopolu po strome pracodawców i pracobiorców. Ze strony klasyków padają kontrargumenty, że niemożliwe jest istnienie monopoli w długim okresie, ale ta właśnie cecha współczesnego rynku jest fundamentem postkeynesowskiej polityki pieniężnej. Inną wspólną cechą postkeynesizmu jest teza o istnieniu „trudności podejmowania racjonalnych decyzji". W realnym życiu gospodarczym przedsiębiorstwa nie są w stanie podjąć w pełni racjonalnych decyzji odnośnie rozmiarów produkcji i wysokości cen. Świat pracy z kolei, nie jest w stanie
w pełni racjonalnie określić słusznego, pożądanego poziomu płac, gdyż trudno jest precyzyjnie określić zmiany tak istotnych parametrów, jak inflacja, zmiany wydajności pracy czy zmiany global­nych dochodów realnych.
Te nieprzewidywalne zmiany makroekono­micznych warunków gospodarowania mają rozprzestrzeniający się wpływ na decyzje jednostek gospodarczych we wszystkich gałęziach wytwórczości. Przykładowo, jeżeli recesja zmniejsza realne dochody ludności, to zmniejsza również wartość sprzedaży przedsiębiorstw łącznie z tymi najbardziej dochodowymi. W rezultacie, zmieniają one swe decyzje odnośnie wolumenu produkcji, poziomu cen i zatrudnienia To z kolei ma wpływ na inflację, bezrobocie i produkcję globalną. Jest to efekt kolejnych następstw (spillover effec)}. Efekt kolejnych następstw jest odmianą koncepcji „niekontrolowa­nego przenoszenia zdarzeń i skutków ekonomi­cznych" (externalities). Ta ostatnia sprowadza się do twierdzenia, że zdarzenia gospodarcze w jednym sektorze gospodarki nieoczeki­wanie determinują zachowanie podmiotów gospodarczych i jednostek w innych sektorach gospodarki.

Według współczesnej szkoły keynesowskiej, istnienie rynków o nie w pełni doskonałej konkurencji oraz trudności w dostosowaniu się przedsiębiorstw
i jednostek do nieoczekiwanych zmian ekonomicznych warunków ich funkcjonowania, uzasadniają celowość prowadzenia aktywnej polityki gospodarczej. Dla keynesistów, gospodarka jest systemem niestabilnym, dlatego musi podlegać sterowaniu za pomocą polityki pieniężnej i budżetowej.

4.2.6. Teoria realnych cykli gospodarczych

Współczesna szkoła klasyczna nie chce uznać tezy o niedoskonałości konkurencji i rynku w długim okresie. Jej najnowszą odpowiedzią na argumenty neokeynesizmu jest teoria realnych cykli gospodarczych. Przyjmuje ona założenie o istnieniu pełnej konkurencji na rynku oraz założenie pełnej elastyczności cen i płac w gospodarce. Pieniądz ma charakter neutralny i to zarówno w krótkim, jak i w długim okresie. Tylko czynniki realne, podażowe oddziałują na aktywność gospodarczą i na zatrudnienie.

Teoria realnych cykli gospodarczych przyjmuje jednak dwie nowe, dotychczas nie eksponowane przez klasyków tezy. Po pierwsze, zakłada istnienie niepełnej, niedoskonałej informacji w życiu gospodarczym. Po drugie, przyjmuje założenie o istnieniu racjonalnych oczekiwań przedsiębiorstw i jednostek.
Produkcja w gospodarce nie podlega wahaniom, gdyż ceny i płace nieustannie dostosowują się do zmian popytu globalnego. Amortyzują tym samym wpływ zmian tego ostatniego czynnika na produkcję. Podaż siły roboczej zawsze dostosowuje się do zapotrzebowania przedsiębiorstw na ten czynnik produkcji, tak , że bezrobocie w gospodarce jest niemożliwe.

Jednak optymalny poziom produkcji i zatrudnienia może ulec zachwianiu
w wyniku jakiegoś nieprzewidzianego szoku, np. wzrostu cen energii, wojen, katastrof klimatycznych.

Bibliografia

1. Domaszewicz R., Finanse krajów kapitalistycznych, PWE, Warszawa 1985.

2. Gotz-Kozierkiewicz D., Wymienialność pieniądza po II wojnie światowej, PWN, Warszawa 1990.

3. Hosek W., Zahn F., Monetary Jheory, Policy and Financial Markets, McGraw-HiU Book Company, New York 1977.

4. Kaźmierczak A., Płynność międzynarodowa w kapitalizmie, SGPIS, Warszawa 1985.

5. Kaźmierczak A., Podstawy polityki pieniężnej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.

6. Kucharski M. i inni. Finanse w gospodarce kapitalistycznej, PWN, Warszawa 1986.

7. Piotr Szpunar Polityka pieniężna PWE, Warszawa 2000 r

8. Andrzej Kaźmierczak Polityka pieniężna w gospodarce rynkowej PWN, Warszawa 2000 r.

9. Zdzisław Fedorowicz Polityka pieniężna , Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1992 r.

F.S Mishkin, Strategies S.28-31.

„Założenia polityki pieniężnej na 1996 r(projekt), NBP, Warszawa…, jw., s. 22.

M. Obstfeld, P.R. Krugman, „Międzynarodowe stosunki gospodarcze”, tom 2, Warszawa 1994, s. 90-93

4 M. Friedman, A. J. Schwartz, A monetarny…, jw. Zależność ta próbowano potwierdzić empirycznie. Np. Friedman podaje wiele argumentów, zwanych przez niego dowodami empirycznymi, na uzasadnienie tezy
o dominującym i niezależnym wpływie pieniądza na sferę realną.

J. L. Hellen, Monetarny policy: golas and strategy, Washington, March 13, 1996, s. 4-5.

L. Ball, Policy rulet for open economies, „ NBER Working Paper”, Cambridge , 1998, No 6760

---