Rozdział 1. Aktywność fizyczna w świetle literatury

1.1 Charakterystyka pojęć związanych z aktywnością fizyczną

Zdrowie człowieka, rozwój fizyczny oraz sprawność fizyczna są ściśle połączone z jego aktywnością fizyczną oraz czynnikami biologicznymi. Współcześnie, w konsekwencji przeniesienia akcentu edukacji zdrowotnej z zapobiega­nia chorobom na promowanie zdrowego stylu życia, sprawność fizyczna stanowi jedno z zachowań zdrowotnych, definiowanych, jako zachowania służące utrzymaniu i doskonaleniu zdrowia przez wykorzystanie wszelkich dostępnych środków. Rozwój fizyczny jest, więc postrzegany obecnie nie tylko, jako sposób na kształtowanie sprawności fizycznej organizmu, ale także, jako jeden z komponentów zdrowego stylu życia i czynnik podnoszący jego, jakość.

Ujmowanie zagadnienia sprawności fizycznej w kontekście całożyciowego rozwoju jednostki wpisuje je w płaszczyznę zjawisk społeczno-kulturowych. Powoduje to zmianę podejścia do uprawiania sportu, które coraz rzadziej bywa traktowane, jako przywilej zarezerwowany dla wybranej grupy młodzieży o pewnych predyspozycjach, częściej natomiast jest postrzegane, jako element codziennego życia.

Współcześnie aktywność ruchowa jest konsekwencją rozbudzania pewnych postaw, a nie tylko posiadanych predyspozycji. Stosu­nek do osobistej aktywności ruchowej zależy, więc nie tylko od predyspozycji - „jest przede wszystkim wynikiem mechanizmów socjalizacyjnych, pojmowanych, jako ogół działań ze strony społeczeństwa, zwłaszcza rodziny, szkoły i środowiska społecznego, zmierzających do uczynienia z jednostki istoty społecznej”.

Postawa wobec aktywności ruchowej to rezultat nie tylko bezpośrednich zabiegów kształcących, lecz także jednoczesnego oddziaływania, m.in. środowiska rodzinnego, szkoły, rówieśników, organizacji młodzieżowych i środków masowego przekazu. Dopiero na tej bazie tworzą się własne zainteresowania i potrzeby określające miejsce aktywności ruchowej w osobowym wzorcu zachowań.

W obrębie kultury bytu związanej z zaspokojeniem elementarnych potrzeb człowieka, ta­kich jak prokreacja, czynności technologiczno-produkcyjne, profilaktyczne i obronne w sto­sunku do świata przyrody, zwierząt i ludzi, rekreacja i aktywność ruchowa mają bodaj miejsca najbardziej ugruntowane. Wszystkie te czynności wymagają, bowiem odpowiedniej fizycznej kondycji, a cywilizacyjny poziom życia ludzi zależy w dużym stopniu od stanu zdrowia indywidualnego i społecznego oraz umiejętności motorycznych człowieka.

Toteż określona baza cywilizacyj­no-technologiczna wpływa zasadniczo na stan fizyczny ludzi i rodzaj ich sprawności. Najbar­dziej ewidentnie zależności te występują w procesie dojrzewania młodej osoby, który wymaga siły i zręczności oraz wydatkowania przez organizm odpowiedniej sumy energii. Dlatego to teoretycy wychowania fizycznego i rekreacji ruchowej słusznie powiadają, że dbałość o sprawność somatyczną młodzieży szkolnej oraz stwarzanie warunków dla jej pomnażania jest elementarnym obowiązkiem zarówno jednost­ki, jak i zbiorowości.

Przesłanką wyjściową dla nowoczesnego aspektu rekreacji fizycznej, rozpatrywanej pod kątem pedagogiki, jest koncepcja człowieka, który postrzegany jest, jako istota biospołeczna. Biologiczny roz­wój człowieka jest możliwy dzięki zdolności organizmu do reagowania na bodźce fizyczne i odbywa się zgodnie z prawami przyrody.

Rozwój jednostki rozumianej, jako istota społeczna, dokonuje się dzięki zdolności jego psychiki do reagowania na bodźce społeczne, zgodnie z prawidłowościami, które wyjaśniane są przez nauki humanistyczne. Efekt oddziaływania środków fizyczny­ch na organizm wyraża się w zmianach morfo funkcjonalnych, takich jak przyrost masy, siły, wydolności i odporności ciała. Założony cel oddziaływania poprzez środ­ki pedagogiczne na jednostkę wyraża się w rozbudzeniu skłonności do danych zachowań, co możliwe jest dzięki uświadomieniu ich znaczenia i ukształtowaniu emocjonalnego stosunku do nich.

Fakty są takie, iż zaniedbań w rozwoju biologicznym, które spowodowane są deficytami w aktywności ruchowej w okresie młodości, w wieku późniejszym odrobić nie można. Doniosłej roli aktywności fizycznej, rozumianej, jako czynnik doraźnej stymulacji i regulacji biologicznego rozwoju, nie da się niczym zastąpić ani zakwestionować.

W świetle powyższego można zauważyć, iż aktywność fizyczna powinna zaspokajać zarówno doraźne potrzeby dzieci i młodzieży w zakresie somatyczno-motorycznego rozwoju, jak i przygoto­wywać do podtrzymywania i pomnażania tych właściwości w życiu póź­niejszym.

Pierwszy z tych aspektów wchodzi w zakres kształcenia fizycznego, drugi zaś oznacza proces fi­zycznego wychowania w ścisłym znaczeniu. Harmonijne realizowanie zadań kształcenia i wychowania fizycznego jest trudne ze względu na odmienny charakter mechanizmów oddziaływania na ciało i osobowość. Skutki takich oddziaływań mogą się nawet niekiedy cechować wzajemną redukcją.

Organizacja życia szkolnego i pozaszkolnego dzieci i młodzieży zmie­rza coraz bardziej w kierunku nadmiernego obciążania psychiki kosztem aktywności fizycznej. Dzieje się to ze szkodą dla zdrowia oraz rozwoju fizycznego i ruchowego.

W takiej sytuacji wzrasta rola wychowania fizycznego oraz sportu szkol­nego i pozaszkolnego, dzięki którym to możliwe jest przywrócenie niezbędnej dla psychofizycznego rozwoju równo­wagi bilansu bodźców. Szczególnie istotne jest tu organizowanie zajęć lekcyjnych, przerw rekreacyjno-sportowych, ćwiczeń porannych, spacerów i wycieczek, ćwi­czeń śródlekcyjnych, zajęć pozalekcyjnych oraz różnego rodzaju akcji uwzględniających ruch^.

Z aktywnością ruchową wiąże się pojecie sprawności fizycznej. Pod pojęciem sprawności fizycznej rozumie się zazwyczaj aktualną możliwość do wykonywania poszczególnych, określonych czynności ruchowych wymagających z reguły maksymalnego zaangażowania siły, szybkości oraz również wytrzymałości, z koordynacją ruchową, inaczej zwinnością i gibkością włącznie. Do przeprowadzenia oceny jej ogólnego poziomu, niezależnie od stosowanych testów ruchowych, także przeprowadza się bardzo często ocenę poszczególnych właściwości psychofizycznych cech budowy organizmu.

Sprawność fizyczna jest to szczególny wyznacznik wszelkich biologicznych wartości każdego człowieka, jak również jest to ogólny poziom zaawansowania oraz rozwoju podstawowych, najważniejszych zdolności motorycznych sportowców oraz osób nie trenujących. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do tematu i problematyki badań.

Sprawność fizyczna jest to, więc w pełni zintegrowany, specyficzny zespół trzech zasadniczych właściwości osobniczych, a więc:

• Wydolności fizycznej oraz ogólnego poziomu posiadanych zdolności motorycznych,

• Posiadanych umiejętności ruchowych, kształtowanych zazwyczaj podczas systematycznych treningów,

• Motywacji oraz subiektywnego zaangażowania się w poszczególnych, wykonywanych działaniach zarówno w trakcie ćwiczeń, jak i poza treningiem.

Sprawność ruchowa jest to umiejętność właściwego, rozsądnego władania swoim aparatem ruchu, co następuje głównie dzięki opanowaniu podstawowych, najważniejszych nawyków ruchowych. Wzrost poziomu sprawności ruchowej uzależniony przede wszystkim jest od wcześniej nabytych umiejętności oraz również doświadczeń osobistych, zdobytych chociażby w trakcie wykonywanych ćwiczeń.

Na szczególną uwagę zasługuje także pojecie rekreacji ruchowej. Wywodzi się ona z gier i zabaw ludowych. Jest to najpowszechniejsza pod względem oddziaływania wartości jednostka formy wypoczynku. Jej walor określany jest na podstawie dwóch czynników - wartości społeczno-wychowawczej oraz znaczenia higieniczno-profilaktycznego.

W literaturze można odnaleźć wiele definicji rekreacji. Najpopularniejszą definicją jest definicja zakładająca, że są to różnorakie formy aktywności, podejmowane poza obowiązkami zawodowymi, społecznymi i domowymi, ukierunkowanymi na odpoczynek, rozrywkę i samodoskonalenie.

Różni autorzy podkreślają różne aspekty rekreacji - jedni kładą nacisk na jej dobrowolność, inni na brak motywów ekonomicznych, jeszcze inni na jej bezinteresowność czy przyjemność z jej uprawiania. Różni autorzy również w odmienny sposób klasyfikują rekreację, tworząc jej różne podziały i ich kryteria. Niemniej jednak wszystkie te czynniki sprowadzają się do specyficznego zespołu czynności, dotyczącego głównie sprawności fizycznej i ruchu, - czyli rekreacji fizycznej.

Rekreacją ruchową nazywa się rekreację skierowaną na aktywność ruchową, podejmowaną w czasie wolnym dla wypoczynku, przyjemności i rozwoju własnej osobowości. Rekreacja ruchowa jest również nazywana „rekreacją fizyczną, czynnym (aktywnym) wypoczynkiem, sportem dla wszystkich, sportem masowym, masową kulturą fizyczną bądź też sportowaniem się”.

Warto zauważyć, iż choć rekreacja ruchowa jest jednym z elementów szeroko rozumianej rekreacji, to najczęściej pojęcie rekreacji utożsamiane jest tylko z rekreacją ruchową i najprawdopodobniej do niej tylko zawęzi się w przyszłości.

Celem rekreacji ruchowej jest zaspokajanie potrzeb ruchu niezbędnych dla zdrowia, równoważenie dobowych bilansów energetycznych ustroju, które zasadne są dla sprawności i kondycji fizycznej, a także dla osiągnięcia przyjemności oraz zadowolenia z wysiłku fizycznego. Treścią rekreacji zaś są dowolne zajęcia, które podejmuje się w czasie wolnym, a które są wynikiem zróżnicowanych potrzeb i zainteresowań ludzkich.

Można stwierdzić, iż rekreacja ruchowa ma na celu odzwierciedlenie dobrostanu psychofizycznego ustroju, jako całości. W tym aspekcie jest ona czymś więcej, niż prostym bieganiem czy pływaniem - stanowi ona jednocześnie określone przeżycia, doznania psychofizyczne, akt kulturowy wpływający na osobowość człowieka. Ma to istotne znaczenie zwłaszcza w przypadku rekreacji ruchowej wśród młodzieży i dzieci.

Rekreacja ruchowa posiada pewne charakterystyczne cechy, stanowiące o jej istocie i odróżniające ich od form działalności człowieka:

• Rekreacja ruchowa odbywa się wyłącznie w czasie wolnym;

• Jest formą zajęć dobrowolnych, które nie są przymusowe, tak ze strony administracyjnej, jak i z żadnej innej strony;

• Wypływa z zainteresowań i potrzeb człowieka;

• Jest podejmowana w celach wypoczynkowych, rozrywkowych, kulturalnych, a także dla rozwoju własnej osobowości;

• Jest formą czynnego wypoczynku po nauce i pracy, nie może kolidować z pracą w jakikolwiek sposób;

• Jest działalnością społecznie aprobowaną, powinna, zatem przyczyniać się do rozwoju osobowości.

Na proces rekreacji ruchowej składają się najczęściej następujące elementy:

• Aktywność ruchowa,

• Relaks psychiczny,

• Doskonalenie i rozwój sfery merytorycznej, intelektualnej, fizycznej, społecznej i wolicjonalnej,

• Kreacja (autokreacja, autoekspresja).

Widać, więc wyraźnie, iż problematyka rekreacji ruchowej jest ściśle powiązana z kulturą fizyczną z jednej strony, a problematyką wolnego czasu z drugiej. Dlatego też powinna być ona rozpatrywana w aspektach zdrowotno-biologicznych, wychowawczych i kulturowych. Czas wolny, rekreacja i rekreacja ruchowa pozostają, więc ze sobą w ścisłych relacjach.

Ponadto rekreacja ruchowa jest integralną częścią systemu kultury fizycznej i chociaż posiada własny system organizacyjny, specyfikę programową oraz specjalnie przygotowane kadry zawodowe i społeczne, to nieraz trudno jest wyznaczyć ścisłe granice między rekreacją, wychowaniem fizycznym, sportem, rehabilitacją ruchową czy turystyką.

Ruch to zdrowie - ta maksyma jest powszechnie znana. Ruch służy poprawie zdrowia nie tylko jednostki, ale całego społeczeństwa. Aktywność ruchowa wpływa korzystnie na zdrowie i poczucie psychospołeczne człowieka. Nie tylko modeluje w sposób bardzo korzystny stan funkcjonowania organizmu, ale sprzyja również powstawaniu nowych więzi społecznych, a także samodoskonaleniu jednostki w wielu dziedzinach. Zagospodarowanie czasu wolnego aktywnością ruchową wydaje się być, więc jak najbardziej zasadne.

Pisząc o aktywności fizycznej i rekreacji, ruchu, głównie w kontekście wychowania fizycznego, nie sposób nie wspomnieć o tym, czym jest kultura fizyczna. Kulturę fizyczną można rozważać oraz rozumieć w dwóch zasadniczych aspektach, a mianowicie statystycznym, czyli jako coś, co istniej obiektywnie pod postacią dorobku materialnego czy duchowego wielu wcześniejszych pokoleń, a także dynamicznym, czyli jako coś, co stać się powinno w osobowościach ludzi, dokładniej mówiąc, w ich psychice, żeby cały ten dorobek dynamicznie oraz jednocześnie twórczo mógł się dalej rozwijać.

Obydwa powyższe stanowiska są jednak potrzebne oraz niezbędne w prowadzonych rozważaniach nad kulturą fizyczna. Dla metodyki kształcenia oraz wychowania istotny jest przede wszystkim dynamiczny aspekt kultury fizycznej. Rozchodzi się, bowiem tutaj o coraz lepsze sposób zachowania się, i o to właśnie, na jakiej z dróg można sobie tego typu ulepszenia wypracować.

Kultura fizyczna, jako zjawisko społeczne, wyróżnia się głównie tym spośród innych tym, iż jej wpływy dotyczą w całości człowieka, jako całości, bowiem dotyczą one bezpośrednio zarówno ciała, jego potrzeb, a także jego osobowości.

1.2 Znaczenie aktywności ruchowej w rozwoju dzieci w wieku szkolnym

Etap szkolny jest jednym z najważniejszych i najbardziej znaczących etapów w życiu człowieka. W tym okresie kształtują się przyszłe postawy życiowe człowieka. Jest to okres edukacji, czas, w którym zmienia się diametralnie sytuacja życiowa dziecka. W tym, bowiem okresie dziecko przebywa drogę rozwoju od dzieciństwa po początek dorastania.

Od tego, jaki poziom sprawności i umiejętności osiągnie, zależy w dużym stopniu jego dalszy „bezkolizyjny” rozwój. Stąd też ranga pracy pedagogicznej z uczniem nabiera coraz większego znaczenia w systemie edukacyjnym. Wymaga tego interes ucznia.

W tym etapie charakterystyczne jest to, iż zakończeniu ulega okres beztroskiego dzieciństwa wyrażający się w zabawie, a rozpoczyna „czas obowiązków”, które wynikają z podjęcia przez dziecko roli ucznia i członka społeczności szkolnej. Okres szkolny jest więc ostatnim eta­pem dzieciństwa w rozwoju człowieka - wejście w wiek szkolny wiąże się przecież z „opuszcze­niem” przez dziecko domu rodzinnego, większym uniezależnieniem się od rodziców, znacznie większą samodzielnością i dominacją aktywności od­miennej od beztroskich zabaw przedszkolaków, którą jest nauka. Dziecko podejmuje najważniejszą dla tego wieku, zupełnie nową dla siebie rolę ucznia.

Postawa wobec aktywności ruchowej to rezultat nie tylko bezpośrednich zabiegów kształcących, lecz także jednoczesnego oddziaływania, m.in. środowiska rodzinnego, szkoły, rówieśników, organizacji młodzieżowych i środków masowego przekazu. Dopiero na tej bazie tworzą się własne zainteresowania i potrzeby określające miejsce aktywności ruchowej w osobowym wzorcu zachowań.

Reasumując, można stwierdzić, iż pedagogiczny aspekt rekreacji ruchowej wyraża się w populary­zowaniu przez nią wzorów, tworzeniu różnorakich modeli organizowania czasu wolnego, kształtowanie nawyków, przyzwyczajeń i postaw, istotnych dla zdrowia fizyczno - psychicznego uczniów.

Tak pojęta rekreacja fizyczna jest działaniem kompleksowym, obejmującym wszystkie trzy sfery aktywności człowieka, tzn.:

• Sferą poznawczą (intelektualną) - poprzez uświadomienie zna­czenia zaspokajania potrzeb rekreacyjnych dla całokształtu aktywności człowieka,

• Sferą emocjonalną (afektywną) - poprzez kształtowanie pozy­tywnego stosunku do rekreacji ruchowej oraz jej wysokiego miejsca w systemie wartości i postaw jednostki,

• Sferą motoryczną (ruchową) - poprzez wyrobienie umiejętności ruchowych i nawyków aktywnego spędzania wolnego czasu.

Zadania wychowania pedagogicznego poprzez rekreację ruchową wyrażają się przede wszystkim w:

• Rozbudzaniu zainteresowań i potrzeb rekreacyjnych,

• Wzmacnianiu motywacji oraz kształtowaniu systemu wartości i postaw do rekreacji,

• Wyrabianiu nawyków i umiejętności ruchowych,

• Zapoznaniu z nowymi formami rekreacji oraz wyrabianie umieję­tności wyboru właściwej formy rekreacji.

Aktywność ruchowa ma do spełnienia szereg funkcji. Dotyczą one zwłaszcza osób młodych, u których dopiero kształtują się postawy życiowe, a także, których ciało się rozwija i dojrzewa. Poniżej omówione zostaną najważniejsze funkcje aktywności ruchowej w tym aspekcie.

Główną funkcją aktywności ruchowej jest harmonijny rozwój organizmu. Funkcja ta wyraża się we wspomaganiu funkcjonowania układu ruchowego, krążenia oddy­chania i systemu nerwowego. Młodzież poprzez ruch uczy się zasad higieny pracy i wypoczynku, wytworzenia umiejętności korzy­stania z takich czynników, jak: woda, powietrze, światło, itp., a także przystosowania organizmu do warunków życia w środowisku zurbanizowanym i przemysło­wym.

Ruch jest głównym stymulatorem biologicznym rozwoju organizmu, ponieważ aktywność ruchowa pociąga za sobą doskonalenie budowy i funk­cji pracujących narządów. Dla młodego organizmu jest regulatorem proce­sów organicznych. Ruch, ćwiczenia fizyczne wzmacniają organizm dziec­ka, kształtują i usprawniają wszystkie jego układy, głównie układ ruchowy, krążenia, oddechowy, nerwowy, wegetatywny i dokrewny.

Zgodnie jednak z zasadą niepodzielnej jedności ustroju ruch pobudza do rozwoju nie tylko morfologiczne cechy osobnicze, układy wewnętrzne i motoryczność czło­wieka, lecz jest także stymulatorem życia psychicznego. Staje się też ważnym środkiem wychowania moralnego, estetycznego i społecznego.

Pod wpływem pracy fizycznej zachodzą w układzie ruchu następujące zmiany:

• Powiększa się przekrój i objętość włókien mięśniowych,

• Wzrasta napięcie, siła i sprężystość mięśni,

• Następuje wzmocnienie i zgrubienie ścięgien i więzadeł,

• Przyśpiesza się proces mineralizacji tkanki kostnej.

Równie ważną funkcja jest kształtowanie psychomotoryki. Psychomotoryka wyraża się w rozwoju ogólnej sprawności człowieka, ekspono­waniu indywidualnych możliwości, upodobań, zainteresowań i umiejętności ruchowych uczniów, przez uwzględnienie w procesie kształcenia i wychowania indywidualnych cech osobowości oraz właściwą korelację między rozwojem fizycznym, umysłowym i emocjonalnym.

Aktywność ruchowa kształtuje ponadto umiejętności, jakie są niezbędne w różnych przejawach działalności ludzkiej - utylitarnej, rekreacyjnej, sporto­wej, obronnej, artystycznej oraz służącej zdrowiu. Ruch sprzyja młodym ludziom w podejmowaniu samodzielnych działań służących zdrowiu, prawidłowemu rozwo­jowi organizmu i aktywności oraz rozbudzaniu potrzeb uczestnictwa w różnych formach kultury fizycznej przez całe życie.

Aktywność ruchowa stanowi doskonałą okazję adaptacji do środowiska społecznego, które w obecnych czasach bardzo się skompli­kowało. Postawa społeczna dziecka kształtuje się, bowiem najlepiej poprzez działanie w zespole, poprzez ćwiczenia z partnerem, współzawodnictwo i współdziałanie w walce sportowej. W zabawach i grach ruchowych niwe­luje się jego egocentryzm. Te formy aktywności ruchowej, które wymagają współdziałania i współpracy oraz przestrzegania ustalonych reguł, najle­piej przysposabiają do życia społecznego.

Poprzez zabawy i gry oraz inne formy działania w małych grupach dzieciom można dać okazję do współpracy, ukierunkowanej na wykonanie wspólnych zadań oraz stworzyć sytuacje wymagające podporządkowania własnych celów i ambicji dobru wspólne­mu. Podczas ruchu dzieci i młodzież uczą się samodzielności, mają okazję do umacniania więzi przyjaźni, do integrowania się przez wspólne przeżycia i do ponosze­nia odpowiedzialności za zdrowie i bezpieczeństwo drugiego człowieka.

Kolejną funkcją aktywności ruchowej jest funkcja kompensacyjno-korekcyjna (wyrównawczo-naprawcza). Wyraża się ona w wpływie na prawidłową budowę i postawę ciała, odpowiednim kształtowaniu układu ruchowego, korygowaniu za­istniałych wad postawy ciała czy zapobieganiu dalszemu ich nasila­niu się. Pierwszy człon tej funkcji oznacza działania profilaktyczne, drugi zaś - terapeutyczne.

Młody człowiek, bowiem, przebywający w szkole, w zamkniętym pomieszczeniu, wymaga zabiegów kompensacyjnych w po­staci ruchu na świeżym powietrzu, w kontakcie z naturą. Wymaga również zmiany rodzaju przeżyć i wrażeń. Spełnienie funkcji kompensacyjnej pole­ga, więc na wyrównywaniu bilansu ruchowego.

1.3 Metody aktywności fizycznej

Istotą ruchowej działalności rekreacyjnej jest przede wszystkim uprawianie ćwiczeń fizycznych, nauczanie bądź uczenie się nowych form oraz kształtowanie pewnych motorycznych cech, które decydują, o jakości tych działań. Wszystkie te czynności wymagają zastosowania pewnych metod.

Termin metoda odnosi się do oznaczenia zespołów czynności oraz środków, jakie stosuje się powtarzalnie w celu osiągnięcia zamierzonych celów. Terminem metod rekreacji ruchowej zaś określa się „zespoły czynności oraz środków, jakie stosowane są w odpowiedni sposób, w celu osiągnięcia założonych celów ruchowej działalności rekreacyjnej”.

Metodyka rekreacji ruchowej wyznaczana jest przez funkcję oraz rolę, jaką spełnia ona w stosunku do jednostki i społeczeństwa ogółem. Wykorzystuje ona doświadczenia metodyki wychowania fizycznego oraz sportowego, niemniej jednak posiada szeregi odrębnych właściwości, które wynikają ze specyfiki celów oraz form stosowanych w rekreacji ruchowej.

Metodykę rekreacji ruchowej wyznaczają dwa główne aspekty, którymi są aspekt społeczno-wychowawczy oraz zdrowotno-higieniczny. Metody rekreacji ruchowej obejmują zagadnienia takie jak organizacja i formy pracy, systematyka i metodyka ćwiczeń, natężenie wysiłku, zjednywanie do aktywności fizycznej, itp.

Przyjęte metody rekreacji ruchowej muszą sprzyjać wszechstronnemu oraz harmonijnemu rozwojowi uczestników zajęć, kształtować nawyki ruchowe, które są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania. Proces rekreacji ruchowej, zależnie od celów, form zajęć, wieku uczestników, itp., wymaga zastosowania różnych, wzajemnie uzupełniających się metod. Najczęściej stosowanymi metodami w rekreacji ruchowej są metody oparte na wychowaniu fizycznym i sporcie, które wynikają z założeń dydaktyki ogólnej.

Metody rekreacji ruchowej można sklasyfikować według następujących podziałów: metody realizacji czynności ruchowych oraz metody nauczania lub uczenia się tych czynności.

Do metod nauczania lub uczenia się czynności ruchowych należą (zależnie od stopnia złożoności czynności ruchowej oraz od możliwości percepcyjnych ucznia):

1. Metody słowne, które służyć mają przekazaniu ustnej informacji o danych formach aktywności czy danych czynnościach ruchowych, jakich podstawą są systematyczne ćwiczenia i sposoby wykonania, które polegają na opisywaniu ruchu i jego wykorzystaniu;

2. Metody oglądowe, które polegają na pokazie żywego ruchu lub jego obrazu, które angażuje wzrok, a które opierają się na bezpośredniej i pośredniej obserwacji;

3. Metody zajęć praktycznych, które polegają na praktycznym wykonywaniu czynności ruchowych, dzięki czemu możliwe jest szybkie oraz prawidłowe ich opanowanie;

Bardzo istotne jest również sklasyfikowanie metod z uwagi na aspekt pedagogiczny. Pomagają one, bowiem kształtować postawy indywidualne oraz zbiorowe, które maja znaczenie tak dla czasu wolnego, jak i różnych aktywności, podejmowanych w celach rozrywki, samorealizacji, itp., dostarczając określonych wzorców postępowania. Zwane są one potocznie metodami wychowawczymi i dzielą się na:

1. Metodę wpływu osobistego - na podstawie np. perswazji, aprobaty, przykładu osobistego,

2. Metodę wpływu sytuacyjnego - określone działania zmieniają układy stosunków zachodzących między uczestnikami rekreacji oraz modyfikują obiektywne warunki ich rekreacyjnej działalności,

3. Metodę kierowania samowychowaniem - wykorzystuje ona poziom wiedzy i umiejętności uczestnika do świadomego kierowania własnym działaniem rekreacyjnym.

1.4 Formy spędzania wolnego czasu przez uczniów

Współczesny człowiek żyje w świecie, który jest stechnicyzowany, zaplanowany i wyznaczony. Dynamika procesów, które zachodzą w dzisiejszym świecie, czyni problem kształcenia istotnym czynnikiem rozwoju społeczeństwa i jednostek. Zmiany zachodzące w sferze technologii, w technikach masowej komunikacji, przeobrażenia na rynku pracy, międzynarodowe zmiany składu demograficznego siły roboczej, potrzeba stałego dostosowywania się - wszystkie czynniki prowadzą do konieczności ciągłego dokształcania.

Jednocześnie są one swoistego rodzaju wyzwaniami, stawianymi wobec edukacji, rozumianej, jako wymóg cywilizacyjny. Współczesna edukacja znacznie różni się od edukacji tradycyjnej, sprzed lat. W dobie postępującej cywilizacji i przeobrażeń społecznych rola szkoły jako instytucji wychowującej zmieniła całkiem swe oblicze.

Dzisiejsza pedagogika wyróżnia przede wszystkim kierunek myśli określający proces kształcenia, jako kontakt jednostki ludzkiej z obiektywnymi wartościami i dobrami kultury, ich interioryzację, a tym samym wzbogacenie sił duchowych człowieka i tworzenie nowych wartości.

Wizja przyszłości tworzy obraz czasów minionych, podobnie jak trwały nurt tradycji wyznacza charakter zamierzeń i swoisty, własny styl ich realizowania. W obliczu choćby tylko tych przesłanek coraz większego znaczenia nabiera kształcenie i wychowanie „w stronę czasu wolnego.

Aktywne zagospodarowanie czasu wolnego młodzieży szkolnej nazywane jest dwoma pojęciami - wychowaniem pozalekcyjnym i pozaszkolnym. Obie te formy planowanej działalności wychowawczej mają za zadanie te same cele: zorganizowanie czasu wolnego dzieci i młodzieży po lekcjach w szkole. W teorii dotyczącej szkoły dawnej nie spotyka się raczej tych dwóch pojęć. Co prawda organizowanie czasu wolnego było przedmiotem rozważań już w czasach starożytnych, jednak wychowanie pozaszkolne i pozalekcyjne, jako zorganizowany system planowej działalności wychowawczej pojawiło się stosunkowo niedawno.

Instytucje wychowania pozaszkolnego i zajęcia pozalekcyjne nabierają coraz szerszego znaczenia. Szczególną uwagę zwraca się na fakt, iż nie może wziąć na siebie całkowitej odpowiedzialności za rozwój i wychowanie młodej generacji. Wychowanie młodego pokolenia jest, bowiem w coraz większym stopniu warunkowane wpływami pozaszkolnymi. Dlatego tez sposób i forma spędzania czasu wolnego powinny opierać się na wartościowych działaniach, pobudzających zarówno fizyczny, jak i psychiczny rozwój dzieci oraz młodzieży.

O prawzorach wychowania pozaszkolnego i pozalekcyjnego możemy mówić od dawna. Szczególnie nowsze czasy, począwszy od wieku XIX, śmielej traktowały kwestie formułowania określonych zadań, które dotyczyły organizowania życia młodzieży szkolnej poza budynkiem szkoły. W tym okresie rozpoczął się rozwój wychowania pozaszkolnego i pozalekcyjnego w dzisiejszym rozumieniu tych pojęć. Znamienne jest, iż rozwój ów trwa nieprzerwanie do dziś.

Zajęcia pozalekcyjne są to zajęcia odbywające się w danej szkole bądź poza jej terenem. Cecha charakterystyczna tych zajęć jest fakt, iż nie stanowią one części obowiązkowego programu szkolnego i posiadają charakter fakultatywny. Wyróżnia się różnego rodzaje zajęć pozalekcyjnych, jak mające przygotować do egzaminów, zdobywana dodatkowej wiedz w interesujących ucznia zagadnieniach czy naukę języków obcych. Celem organizowania zajęć pozalekcyjnych jest rozbudzenie i rozwijanie zainteresowań uczniów.

Są to nieobowiązkowe formy działalności uczniów, wykonywane w czasie wolnym w obrębie szkoły. Zajęcia te obejmują zajęcia prowadzone w organizacjach młodzieżowych, kołach zainteresowań, świetlicy, sali gimnastycznej czy tez na boisku bądź w ogrodzie szkolnym. Zajęcia pozaszkolne zaś są to zajęcia organizowane przez dana szkołę, tylko poza granicami i terenem szkoły. Przejawem tego rodzaju zajęć są wycieczki organizowane przez szkołę, wyjścia do muzeum, na spacer czy też do kina.

Proces kształtowania się wychowania pozaszkolnego i pozalekcyjnego jest w bardzo ścisły sposób powiązany z coraz bardziej ekspansywnymi przemianami dotyczącymi rozwoju społeczeństwa i kultury. Szkoła jest w tym rozumieniu instytucją, która ma nie tylko uczyć, ale również przygotowywać młodzież do coraz to bardziej złożonych zadań. W tym aspekcie bardzo ważnym zadaniem staje się wczesne wprowadzanie młodzieży szkolnej w różne dziedziny życia poza szkołą. Trzeba przy tym pamiętać o ogromnym wpływie na młodzież różnych dziedzin kultury, udostępnianej również poprzez środki masowej komunikacji.

Tradycyjne rozumienie szkoły zakładało, iż proces wychowawczy realizowany był w toku lekcji szkolnej, a zainteresowania dzieci i młodzieży były ściśle powiązane z prowadzonym tokiem nauczania oraz uczonymi przedmiotami. Dyscyplina intelektualna zaś, w myśl twórcy tradycyjnego wzorca szkoły, Herbarta, stanowiła główny drogowskaz tego wychowania.

Taki pogląd był wyznawany jeszcze do niedawna. „Nowa szkoła” skruszyła tę obręcz intelektualizmu. Dowiodła też, iż w dziecku tkwią ogromne pokłady sił, które odpowiednio pokierowane, mogą wielokrotnie zwiększyć wydajność intelektualną ucznia. W tym ujęciu szkoła, która ograniczała się jedynie do sal szkolnych, stawała się instytucją, która zamiast rozwijać, hamowała rozwój dzieci i młodzieży.

W świetle powyższego można zauważyć, iż szkoła nie jest w stanie zaspokoić pełni potrzeb, oczekiwań, zainteresowań i marzeń swoich uczniów w ramach zajęć lekcyjnych. Z racji tego, że w edukacji szkolnej kształtowany jest światopogląd późniejszego człowieka dorosłego, niezwykle istotnym aspektem staje się niezbędność zajęć pozaszkolnych i pozalekcyjnych. Wyzwania stawiane dzieciom i młodzieży przez współczesny świat, wymagają odpowiedniego zrozumienia, zrozumienia i działań.

Znajomość istoty, funkcji, zasad, metod i form organizacyjnych zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych stanowi jeden z istotnych elementów struktury wiedzy pedagogicznej. Walory poznawczo-wychowawcze tych zajęć przemawiają za włączeniem ich do dyskusji nad reformą systemu edukacji, jako ważnym elementem postępu pedagogicznego.

Wiele form pracy wychowawczej związanych jest bezpośrednio z organizowaniem czasu wolnego dzieci i młodzieży, czyli czasu pozostającego do ich dyspozycji poza pracą i zadaniami, jakie mają do wykonania w rodzinie, szkole czy innej instytucji społecznej, której są członkami. Formy organizowania czasu wolnego służą przede wszystkim umożliwianiu wychowankom wypoczynku i rozrywki. Dotyczy to czynności wykonywanych zgodnie z osobistymi upodobaniami dzieci i młodzieży. Są to z reguły czynności podejmowane dobrowolnie, sprawiające prawdziwą przyjemność i nie pociągające za sobą żadnych sankcji.

Pojęcie czasu wolnego jest mocno osadzone w strukturze nauk pedagogicznych. Zainteresowanie pedagogiki problematyką czasu wolnego ma swoje korzenie w konieczności oddziaływania na tę właśnie sferę życia człowieka. Żaden bowiem człowiek nie jest w posiadaniu wrodzonej umiejętności właściwego spędzania czasu wolnego. Współcześnie istnieje więc większa niż kiedykolwiek potrzeba wychowania i kształcenia do realizowania zadań wolnoczasowych, stających się integralnym składnikiem życia i rozwoju ludzkiego.

W dzisiejszych czasach istotna staje się edukacja do wolnego czasu, wyrastająca bezpośrednio z coraz to nowszych zmian zachodzących na tle społecznym. Pojęcie czasu wolnego odnosi się do wielu różnych dziedzin życia, stanowi cenną, znaczącą kategorię społeczną oraz edukacyjną.

W szkołach czas wolny stanowi formę spędzania przerw między kolejnymi lekcjami czy zajęciami, której przebieg zależy od inicjatywy nie tylko samych uczniów, ich zainteresowań, ale i ich nauczycieli, wychowawców. W trakcie czasu wolnego nauczycieli, przy pomocy zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych, są w stanie wyposażyć swych uczniów w nowe kompetencje i umiejętności, wzbogacić w nowe pokłady wiedzy.

Jak widać, właściwe przeprowadzenie i zaprojektowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych wypełniających wolny czas uczniów, służą wychowaniu uczniów, uświadamianiu ich w tym, co dobre a co złe, wpajaniu im pewnych wartości oraz zasad. Dużą role spełniają tutaj nauczyciele, którzy swoim podejściem, innowacyjną postawą oraz pomysłami, kreatywnością, są w stanie zainteresować wychowanków, zmobilizować ich do aktywności.

Czas wolny w szkole można zaprojektować w taki sposób, by uczniowie z chęcią uczęszczali do szkoły, by nie nudzili się nich na godzinach wychowawczych, przerwach czy też tak zwanych okienkach. Nauczyciel, aby wypełnić czas spędzany w szkole, może zaplanować wycieczkę do miejscowego muzeum czy teatrzyku, może zabrać swych uczniów na zwykły spacer do parku. Spędzając zaś czas w szkole, zajęciami pozalekcyjnymi może uczynić kółko teatralne, plastyczne bądź muzyczne.

Literatura pedagogiczna podaje różne definicje czasu wolnego i jego znaczenia dla wychowania młodego człowieka. I tak Z. Krzysztofek podaje, iż „czas wolny to te godziny w ciągu dnia, w których można się swobodnie poświęcić zajęciom dobrowolnie wybranym”.

Inna definicja mówi, że czas wolny to „zajęcia i zachowanie się w czasie wolnym od pracy zarobkowej - normalnej i dodatkowej - od zaspokajania potrzeb organizmu, od obowiązków domowych i kształcenia się uczelnianego - podejmowane dobrowolnie dla odpoczynku, zabawy i własnego rozwoju umysłowego, społecznego, artystycznego, technicznego i fizycznego”.

Autor powyższego w swym innym dziele podaje kolejną definicję czasu wolnego: czas wolny jest to ta część budżetu czasu, która nie jest zajęta przez pracę zarobkową normalną i dodatkową, ani przez systematyczne kształcenie się uczelniane, ani przez zaspokajanie elementarnych potrzeb fizjologicznych, ani przez stałe obowiązki domowe - i może być spożytkowana bądź na swobodne wczasowanie, bądź na życie rodzinne, obowiązki społeczne i aktywność przynoszącą doraźne korzyści.

W świetle powyższego można stwierdzić, iż czas wolny jest ważną kategorią społeczną i edukacyjną, ponieważ wiąże się z wieloma dziedzinami życia, wyznaczając człowiekowi miejsce w społeczeństwie. Zorganizowanie czasu wolnego dzieci i młodzieży szkolnej po zajęciach lekcyjnych można, jak już wspomniano, nazwać dwoma pojęciami: wychowaniem pozalekcyjnym lub pozaszkolnym. Istotne jest tu wyraźne zakreślenie różnic między tymi pojęciami, które to zawierają się w sferze organizacyjnej.

Wychowanie pozalekcyjne, bowiem organizowane jest przez personel pedagogiczny szkół, a jego główną, chociaż nie jedyną formą, są koła przedmiotowe, dające dzieciom możliwość rozszerzenia i pogłębienia wiadomości objętych programem nauczania. Wychowanie pozaszkolne zaś opiera się na zajęciach przeprowadzanych w instytucjach posiadających własne budynki oraz własny personel, a także szeroką zazwyczaj ofertę zajęć.

Wychowanie pozaszkolne jest niejako jednym z czynników rozszerzonych zadań szkoły. Przez takowe rozumie się te dziedziny aktywności, które leżą poza tokiem czynności dydaktyczno-wychowawczych, jakie związane są z realizacją programu nauczania. Szkoła w tym ujęciu jest nie tylko zorganizowanym systemem zajmującym się zajęciami klasowo-lekcyjnymi, lecz traktowana jest jako zbiorowość szersza, która zasięgiem swym obejmuje całą społeczność uczniowską.

Aktywność pozalekcyjna szkolnej społeczności może przybrać różne formy. Są to przede wszystkim:

• Koła zainteresowań - powiązane są one z nauczaniem określonych przedmiotów, a ich działalność jest kontrolowana bezpośrednio przez nauczycieli tychże przedmiotów. Ich celem jest umożliwienie uczniom zainteresowanym daną dziedziną i w tej dziedzinie uzdolnionym, podejmowania dobrowolnej pracy w tym właśnie zakresie. Dzięki temu możliwe jest zwiększenie zasobu ich wiedzy w sposób znacznie szerszy i bardziej samodzielny niż w trybie lekcyjnym, a także wypróbowanie zdobytych informacji w praktyce. Dobrze prowadzone koło zainteresowań może odegrać dużą rolę w życiu ucznia, wyzwala ono bowiem ciekawość, pasję poznawczą, poszerza horyzonty, rozwija zainteresowania w określonym kierunku.

• Świetlice szkolne - przeznaczone są one dla dzieci dwojga pracujących rodziców i czynne są w godzinach ich pracy. Ich celem jest zapewnienie dziecku gorącego posiłku w ciągu dnia, organizowanie pomocy przy odrabianiu zadanych lekcji oraz zapewnienie dzieciom ciekawych zajęć i zabaw.

• Półinternaty - stały się w Polsce formą stosowaną zaledwie od kilku lat. Wzory ich zaczerpnięto ze Związku Radzieckiego. Często nazywa się tę formę szkołą przedłużonego dnia. Uczniowie mogą przebywać w półinternacie aż do godzin wieczornych, zależnie od potrzeb i życzeń rodziców. Organizacja pracy w półinternacie jest podobna do organizacji pracy w świetlicy. Dłuższy niż w świetlicy pobyt ucznia w półinternacie wymaga położenia jeszcze silniejszego akcentu na stworzenie warunków swobodnego działania i odpoczynku (łącznie z pobytem na świeżym powietrzu).

Aktywność pozalekcyjna dzieci i młodzieży jest dominującym elementem w funkcjonowaniu społeczności uczniowskiej na terenie szkoły. Jest ona warunkiem i rezultatem zorganizowanego życia młodzieży w czasie wolnym od zajęć lekcyjnych.

Jeśli chodzi o wychowanie pozaszkolne, to stanowi ono obecnie jedną z podstawowych dziedzin planowanej pracy wychowawczej. Ujmuje się go w zorganizowany system działalności wychowawczej, którą realizuje się przez specjalnie w tym celu powołane instytucje i ośrodki wychowania pozaszkolnego. Można powiedzieć, że wychowanie pozaszkolne ma na celu budzenie i zaspokojenie zainteresowań dzieci i młodzieży, jak także organizowanie ich aktywności w czasie wolnym od zajęć.

Do placówek wychowania pozaszkolnego zalicza się między innymi pałace młodzieży, domy kultury, ogrody jordanowskie, kluby, świetlice pozaszkolne. Placówki opierają swą działalność na zasadzie dobrowolnego uczestnictwa dzieci i młodzieży w organizowanych przez siebie zajęciach.

Placówki wychowania pozaszkolnego wyposażone są na ogół w lepsze niż szkoła warunki rozwoju wszechstronnej działalności, zgodnej z zainteresowaniami dzieci. Odpowiednie lokale, place gier, boiska i urządzenia sportowe, bogato wyposażone warsztaty techniczne, przybory do zajęć plastycznych, instrumenty muzyczne oraz fachowi instruktorzy kierujący poczynaniami młodzieży — to wszystko sprzyja wzrastającej atrakcyjności placówek wychowania pozaszkolnego.

Instytucje wychowania pozaszkolnego skupiają, więc szersze grono młodego społeczeństwa, obejmując swym działaniem nie tylko rejon szkoły, ale także dzielnicy czy nawet całego miasta. W placówkach takich spotykają się na zajęciach dzieci i młodzież z różnych szkół i rejonów terytorialnych.

Wydaje się, iż pozaszkolna aktywność młodzieży, w świetle warunków, jakie stawia przed człowiekiem współczesna cywilizacja oraz rozwijająca się kultura, istnienie placówek wychowania pozaszkolnego ma swoje uzasadnienie, a główny model prowadzonych w nich zajęć powinien polegać na różnych formach ich bezpośredniego zaangażowania.

Literatura pedagogiczna wymienia również podstawowe zajęcia pozaszkolne, jakie są wykonywane przez uczące się dzieci młodzież. Należy jednak nadmienić, iż są one traktowane, jako zajęcia o charakterze pozalekcyjnym. W takim założeniu zajęcia pozaszkolne są, obok zajęć typowo szkolnych, kolejną istotną formą organizacyjną procesu nauczania, która to uzupełnia działalność dydaktyczno-wychowawczą, jaką prowadzi się na lekcjach.

W takim ujęciu zajęcia pozaszkolne można podzielić przede wszystkim na:

• Prace domowe - są one integralną częścią procesu nauczania. Dzięki pracy domowej uczeń ma możliwość samodzielnego opanowania niektórych informacji, utrwalenia materiałów omawianych na lekcjach, wykształcenia określonych umiejętności i nawyków czy też rozwijania samodzielnego myślenia.

• Koła zainteresowań - prowadzi się je na terenie szkoły lub w placówkach wychowania pozaszkolnego; skupiają one uczniów, których pragnieniem jest ponadprzeciętne zapoznanie się w czasie wolnym od szkoły z wybraną dziedziną wiedzy. Koła zainteresowań podzielić można na naukowe, artystyczne, techniczne i sportowe. Coraz bardziej popularne też stają się tzw. obozy wakacyjne, które łączą zajęcia naukowe z wypoczynkiem (np. obozy językowe).

• Wycieczkę - jej istotą jest bezpośrednie zaznajamianie uczniów z określonymi rzeczami, ze zjawiskami i procesami przyrodniczymi, technicznymi, społecznymi i kulturowymi, pod kątem wcześniej ustalonych celów pedagogicznych. Dzięki wycieczce realizuje się cele nie tylko dydaktyczne, ale i wychowawczych, zwłaszcza w zakresie umocnienia więzi między uczniami czy lepszemu poznaniu podopiecznych przez nauczyciela.

Walory zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych przejawiają się w ich licznych funkcjach. Opierając się na analizie literatury można stwierdzić najogólniej, że zajęcia poza ławką szkolną pełnią są pomocne w:

• Dostarczaniu wrażeń, wyobrażeń, spostrzeżeń o otaczającym świecie, na których to podstawie możliwe jest ukształtowanie obrazu przyrody, społeczeństwa, techniki oraz kultury,

• Rozbudzaniu potrzeb poznawczych świata oraz działaniu w nim,

• Wzbogacaniu poczucia sensu życia poprzez ukazanie ogromu i złożoności otaczającego świata,

• Ukazaniu urody życia.

Literatura pedagogiczna w różny sposób definiuje i dzieli funkcje, jakie pełnią zajęcia pozaszkolne i pozalekcyjne w życiu społecznym dzieci i młodzieży. A. Kamiński wymienia w swym opracowaniu następujące funkcje:

• Instrumentalną - prezentowana jest ona w czynnościach rzeczowych danego stowarzyszenia, pracowni, koła, zespołu amatorskiego, itp.; przejawia się w przynależności do danego zespołu, jest rzeczowym pretekstem do zrzeszenia się,

• Towarzyską - funkcja ta inaczej nazywana jest funkcją współżycia rówieśniczego; jest ona fundamentalną funkcją psychospołeczną wszelkich dziecięcych i młodzieżowych zgrupowań. Podstawą tej funkcji jest potrzeba przebywania we własnym gronie. Ważne jest w tym aspekcie odpowiednie podejście osób sprawujących kontrolę nad zajęciami pozaszkolnymi i pozalekcyjnymi - umiejętna, taktowna i dopuszczająca wiele samodzielności kontrola dorosłych oraz podejmowanie wartościowych zadań instrumentalnych pozwala na osiągnięcie doskonałych wyników wychowawczych,

• Wychowawczą - przejawia się w edukacyjnym charakterze zajęć pozaszkolnych i pozalekcyjnych,

• Preorientacji zawodowej i społecznej - ta funkcja czyni aktywność pozalekcyjną i pozaszkolną aparatem niezastąpionym dla wyborów życiowych młodzieży. Dzieci i młodzież mają do wyboru szeroki wachlarz wariantów wyboru zrzeszeń, kół, zespołów, itp., co pozwala im odkryć silne strony swej osobowości oraz rozwijać je pełniąc określone role i wykonując określone czynności.

B. Suchodolski podkreśla w zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych funkcję wychowawczą w modelu dydaktycznym.

Według autora szkoła sama w sobie nie jest w stanie zapewnić dzieciom i młodzieży wszystkich zadań, kształtujących prawidłowe postawy osobowościowe. Dlatego też w procesie dydaktyczno-wychowawczym uważa za niezbędne prowadzenie zajęć pozaszkolnych i pozalekcyjnych, które byłyby gwarantem odpowiedniego wychowania podopiecznych.

Suchodolski dowodzi, iż funkcja wychowawcza poniekąd sprowadza się do wychowania poprzez integrację i organizację. Zajęcia pozaszkolne i pozalekcyjne skupiają, bowiem dzieci i młodzież, przekształcając je niejako w jeden organizm. Pozwalają im na dokonanie ważnych życiowych wyborów, określają zakres ich zainteresowań, pozwalają na uzewnętrznienie samego siebie.

Funkcja wychowawcza rzutuje na model dydaktyczny omawianych zajęć. Młodzież szkolna sama dokonuje wyboru zajęć i zgłasza chęć uczestniczenia w nich. Dlatego też w takich zajęciach powinny dominować metody oparte na samodzielnej aktywności młodzieży.

K. Denek z kolei sprowadza funkcje zajęć pozaszkolnych i pozalekcyjnych do dwóch zasadniczych pojęć - funkcji poznawczych i funkcji wychowawczych. Autor podaje, iż realizacja tych funkcji, ze względu na atrakcyjność aktywności dydaktyczno - wychowawczej i krajoznawczo - turystycznej prowadzonej poza ławką szkolną, może odegrać istotną rolę w przywracaniu zachwianej równowagi, jaka obserwowana jest w edukacji szkolnej.

1.5 Krajoznawstwo, jako alternatywa dla aktywności fizycznej gimnazjalistów

Istotą krajoznawstwa, podstawową cechą jest aktywne uczestnictwo w najważniejszych patriotycznych nurtach życia narodu i państwa. Zadaniami tego zjawiska jest przede wszystkim przeciwdziałanie widocznemu, pogłębiającemu się kryzysowi wartości społecznych, moralnych, a przy tym odbudowywanie regionalnych tożsamości kulturowych. Zadaniami tymi są także ochrona przyrody i krajobrazu kulturowego, postrzeganych i pojmowanych, jako wartości naczelne oraz krajoznawcze przygotowanie do harmonijnego życia w nowym ładzie polskim i europejskim.

Krajoznawstwo i turystyka są postrzegane, jako pewnego rodzaju podróż odbytą w dorosłe życie, często podnosi się ich znaczenie, ich wydźwięk do wartości i ich najważniejszych nośników. Są one również przygodą intelektualną, pewnym wydarzeniem, dzięki jakiemu można odkrywać, poznawać wymiar istoty i sens poznawania własnego kraju, jego walorów przyrodniczych, historycznych, kulturowych.

Krajoznawstwo jest źródłem holistycznej, zintegrowanej, pogłębionej a zarazem popularnonaukowej wiedzy o kraju. Rozwija aktywne postawy w służbie społecznej i pracy dla ojczyzny. Wiąże ono turystykę z kulturą. Ponadto sprawia, że turystyka staje się ważnym instrumentem wychowania młodego pokolenia dla idei pracy i brony ojczyzny.

Podstawowym motywem skłaniającym dzieci i młodzież do udziału w krajoznawstwie i turystyce jest dążenie do poznana kraju i zweryfikowania swojej wiedzy teoretycznej z tego zakresu. Biorąc pod uwag fakt, iż wiedza podręcznikowa o kraju jest najczęściej schematyczna i uboga, wówczas dążenie do wypełnienia luki na tym odcinku w formie zajęć krajoznawczo turystycznych staje się w pełni zrozumiale.

Krajoznawstwo i turystka nie są identycznymi w swym rozumieniu pojęciami. Mają bardzo podobne, aczkolwiek różniące się znaczenie, występują miedzy nimi pewne rozbieżności, co często podkreślane jest w literaturze przedmiotu i jednocześnie stanowi temat dyskusji, wysuwania sprzecznych opinii.

Nie zmienia to jednak faktu, iż zazwyczaj się je utożsamia ze sobą i stosuje zamiennie. Z tego też względu, posługując się tymi zwrotami nie rozróżniamy każdego z osobna, a raczej łączymy ze sobą, przypisujemy im te same wartości. Dotyczy to przede wszystkim środowiska szkolnego, jak i zwykłego, powszechnego, z którym mamy styczność, na co dzień. Postrzega się tutaj turystykę i krajoznawstwo, jako pewną formę poznawania kraju, różnych jego zakątków, ciekawych miejsc, szlaków, a także formę odpoczynku i rekreacji.

Znajomość istoty, funkcji, zasad, metod i form działalności krajoznawczo - turystycznej stanowi jeden z istotnych elementów struktury wiedzy pedagogicznej nauczycieli. Walory poznawcze, wychowawcze krajoznawstwa i turystyki przemawiają za włączeniem obu sfer aktywności do dyskusji nad reformą systemu edukacji narodowej, jako ważnym elementem postępu pedagogicznego. Walory działalności krajoznawczo - turystycznej przejawiają się w jej licznych funkcjach.

Do najważniejszych funkcji omawianych dziedzin należą przede wszystkim: dostarczanie wrażeń, wyobrażeń, spostrzeżeń o otaczającym świecie, na podstawie których możliwe staje się ukształtowanie obrazu przyrody, społeczeństwa, techniki i kultury, rozbudzanie potrzeby poznawania świata i racjonalnego nim działania; wzbogacanie poczucia sensu życia dzięki temu, że ukazują ogrom i złożoność otaczającego świata, ukazywanie urody życia, co jest jednoznaczne z wywoływaniem doznań estetycznych.

Wymienione powyżej funkcje można zaliczyć do zakresu funkcji zarówno wychowawczych, jak i poznawczych. Spełnianie ich daje możliwość przywrócenia w pewnym stopniu równowagi na tle szkolnej edukacji, wzbogacenie jej, uatrakcyjnienie, co zawdzięczać można walorom oraz wszelkiego rodzaju zaletom posiadanym przez działalność krajoznawczo - turystyczną.

Edukacja z wykorzystaniem omawianej dziedziny sprzyja kształtowaniu wśród uczniów wartości estetycznych, zrozumienie i wyczucie sztuki w każdej jej postaci. Ten rodzaj nauki kładzie nacisk na rozbudzanie u dzieci i młodzieży intuicji, kształtuje w nich potrzebę postrzegania świata w sposób bardziej uczuciowy, nieracjonalny. W toku nauki z wyszczególnioną rolą krajoznawstwa i turystki, można nauczyć się, a przede wszystkim doświadczyć obcowania z naturą oraz historią, tym, co nas otacza, a czego nie zawsze dostrzegamy i doceniamy.

Zwykła, tradycyjna edukacja skierowana jest głównie na rozwijanie lewej półkuli mózgu uczniów poprzez nauczanie czytania, pisania i liczenia oraz na rozwój działalności analitycznej, logicznej i racjonalnej. Zaniedbuje się rozwój półkuli prawej, odpowiedzialnej za procesy o charakterze intuicyjnym, syntetycznym i wolistycznym. Oznacza to, że z dwóch kultur uprzywilejuje się naukę, a zaniedbuje sztukę.

Prowadzi to do doceniania słowa, rozumu, przy zdecydowanym lekceważeniu kultury uczuć i pracy oraz stwarza sztuczną barierę między oddziaływaniem na umysł uczących się oraz ich uczucia i wolę. Brak równowagi i harmonii rozwoju osobowości uczniów nie wytrzymuje krytyki w świetle współczesnej fizjologii, psychologii i pedagogiki. Dowodzą one, że harmonijna interakcja obu półkul mózgowych jest warunkiem pełnego rozwoju człowieka.

O działalności krajoznawczo -turystycznej w szkole mówimy, że jest efektywna, jeśli nawiązuje do wspomnianych wcześniej funkcji, a równocześnie staje się procesem celowym, aktywnym i świadomym. Chociaż wymienione cechy są zbliżone pod względem treści, to każda z nich posiada ściśle określony charakter. Celowość oznacza, e uczestnicy zajęć krajoznawczo - turystycznych jasno rozumieją cele podejmowanych przez siebie zadań. Nie można mówić o aktywności wtedy, gdy wykonują oni jedynie polecenia swoich opiekunów.

Mamy z nią do czynienia wtedy, gdy sami uczniowie są pełnymi inicjatywy, świadomymi uczestnikami różnych form zajęć odbywających się w szkole i poza nią. Działalność krajoznawczo - turystyczna ma wiec znacznie więcej szans na to, by stać się skuteczną, jeżeli jej cele zostaną jednoznacznie i precyzyjnie określone. Cele są powziętymi z góry wyobrażeniami efektów działalności, wytwarzają korzystny i posiadany stan wiedzy o kraju, będący skutkiem działalności krajoznawczo - turystycznej.

Sumując można stwierdzić, że aktywności charakterystycznej dla ruchu krajoznawczo - turystycznego wśród dzieci oraz młodzieży, przyświecają następujące cele ogólne:

• Poszerzanie wiedzy zdobytej w czasie zajęć lekcyjnych,

• Rozwijanie aktywności poznawczej oraz zainteresowań różnymi dziedzinami życia praktycznego,

• Poznawanie kraju ojczystego i pogłębianie więzi uczuciowych,

• Kształtowanie szacunku dla osiągnięć gospodarczych i kulturalnych oraz rozbudzanie zainteresowania tradycją narodową, współczesnością i przyszłością,

• Kształtowanie zasad świadomej dyscypliny i harmonijnego współżycia w zespole,

• Życzliwości, uprzejmości i innych wartościowych cech charakteru,

• Upowszechnianie form aktywnego wypoczynku,

• Kształtowanie kultury turystyki,

• Wyrabianie sprawności oraz wzmacniania zdrowia.

W trakcie realizowania celów na podłożu turystycznym i krajoznawczym, istotnym aspektem staje się dobranie właściwych, odpowiednich, trafiających do uczniów treści owych celów. Treści te powinno się wybrać w taki sposób, by ich istota zachęciła, zmotywowała uczestników zajęć na omawianym tle do aktywności, chęci poznania walorów przyrody, by przekonała ich, co do ważności oraz doniosłości zjawiska turystyki i krajoznawstwa. Treści powinny same w sobie budzić zapał oraz wiarę w słuszność przekazu nauczania poprzez wykorzystane wartości związanych z omawianymi zjawiskami.

Bowiem treści suche, obojętne, nie ciekawe, nie są w stanie zmobilizować do rzetelnej działalności. Można je nabywać, zapamiętywać i odtwarzać w praktyce, ale rzadko stanowi one Źródło wewnętrznej i zewnętrznej aktywności uczniów. Niewyczerpalnym zaś źródłem treści krajoznawczo - turystycznych są potrzeby społeczeństwa, młodzieży i poszczególnych przedmiotów szkolnych.

Treści dla działalności krajoznawczo - turystyczne w szkole wynikają z istoty krajoznawstwa i turystyki oraz ich roli we współczesnej szkole. Inspiracje do treści pracy dydaktyczno - wychowawczej prowadzonej w formie krajoznawstwa i turystyki należy czerpać przede wszystkim z ogólnego programu szkolnego, charakterystycznego i przeznaczonego bezpośrednio dla opisywanego ruchu.

Tuż obok celów oraz treści krajoznawstwa i turystyki wyróżnia się również zasady. Są one przydatne i pomocne jednocześnie w trakcie ustalania zarówno zakresu treści, jak i metod oraz sposobów ucznia wszelkich uczestników danej działalności na omawianym tle. Zasady te zazwyczaj odwołujące się do procesu krajoznawczo - turystycznego, warunkują w dużym stopniu jego efektywność oraz ogólną wartość.

Najbardziej powszechnymi zasadami są normy postępowania, których przestrzeganie zapewnia opiekunom zaznajomienie się uczestników z podstawami usystematyzowanej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, nauce, technice i kulturze kraju ojczystego; rozwijanie zainteresowań i zdolności poznawczych; wdrażanie do ustawicznego samokształcenia.

Do systemu norm racjonalnej realizacji celów, treści krajoznawstwa turystyki w szkole należą zasady działalności, czyli powiązania czynności wykonywanych przez uczestników z ich doświadczeniami, wiązania wykonywanych przez uczestników z ich doświadczeniami, wiązania zadań z zainteresowaniami młodzieży i uznawanymi przez nią wartościami, spełnienia niezbędnych warunków wstępnych, wzorca, dostępności, nowości, aktywnego wiązania teorii z praktyką, rozkładania ćwiczeń w czasie, wygaszania, przyjemność.

Organizatorów, opiekunów i uczestników różnych form zajęć krajoznawczo - turystycznych obowiązują takie zasady:

• Jak świadomego, dobrowolnego i aktywnego udziału w działalności,

• Respektowania zainteresowań, aspiracji i uzdolnień indywidualnych uczniów,

• Tworzenia warunków do zaspokojenia potrzeb rekreacyjnych, zdrowotnych, emocjonalnych, estetycznych i poznawczych,

• Integracji zadań indywidualnych,

• Samorządności,

• Ścisłego współdziałania ze środowiskiem,

• Jednolitego frontu wychowawczego,

• Podejmowania w pracy celów osiąganych,

• Tworzenia w zespole dobrych stosunków międzyludzkich,

• Ochrony spontaniczności aktywnego wypoczynku,

• Integracji uczuciowej i kulturowej,

• Kompleksowego oddziaływania na osobowość młodzieży,

• Zaufania do młodych turystów i kontroli uch zachowania,

• Partnerstwa w rozwiązywaniu problemów,

• Jakości życia grup oraz demokratycznego i humanistycznego traktowania ich członków,

• Terytorialności, kontaktu ze środowiskiem przyrodniczym,

• Uogólniania doświadczeń poznawczo - emocjonalnych zdobywanych w czasie wycieczek i obozów.

Biernacji J., Handzewniak D., Motywy podejmowania aktywności ruchowej przez dzieci i młodzież szkolną, [w:]Denek K., Zatoń K., Kwaśna A. (red.), Edukacja jutra. Tom 2, XIV Tatrzańskie Seminarium Naukowe, Wrocław 2008, s. 155

Krawczyk Z. (red.), Socjologia kultury fizycznej. Podręcznik dla studentów wychowania fizycznego, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie, AWF, Warszawa 2005, s. 54

Krawczyk Z. (red.), Kultura fizyczna : sport, AWF, Warszawa 1997, s. 50

Perkowski K., Śledziewski D., Metodyczne podstawy treningu sportowego. Centralny Ośrodek Sportu, Warszawa 1998, s 54

Napierała M., Muszkieta R., Żukow W., Sikorska A., Wybrane zagadnienia z podstaw rekreacji i turystyki, Bydgoszcz 2009, s. 66

Śmietana U. (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Tom V, Warszawa 2006, s. 175

Demel M, Humen W., Wprowadzenie do rekreacji fizycznej, AWF, Warszawa 1990, s. 7

Wolańska T. (red.), Rekreacja ruchowa i turystyka, , WSiP, Warszawa 1984, s. 9

Ibidem, s. 9

Krawczyk Z. (red.), Encyklopedi kultury XXI wieku. Kultura fizyczno-sportowa, , PWN, Warszawa 1997, s. 85

Wolańska T. (red.), op.cit., s. 9

Ibidem, s. 10

Ibidem, s. 10

Napierała M., Muszkieta R., Żukow W., Człowiek - rekreacja - zdrowie, PWN, Bydgoszcz 2009, s. 25

Strzyzewski S., Proces kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej, WSiP, Warszawa 2004, s. 5

Więckowski R., Pedagogika wczesnoszkolna, , WSiP, Warszawa 2003, s. 30

Brzezińska A.E. (red.), Psychologiczne portrety człowieka, , WSiP, Sopot 2004, s. 260

Winiarski R. W., op.cit., s. 122

Winiarski R. W., op.cit., s. 122

Górna K, Garbaciak W., Kultura fizyczna w szkole, AWF, Katowice 1994, s. 9

Bielski J., Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego, , WSiP, Warszawa 2005, s. 64

Górna K, Garbaciak W., op. cit., s. 10

Bielski J., op.cit., s. 67

Toczek-Werner S. (red.), op.cit., s. 26

Wolańska T. (red.), op.cit., s. 61

Wolańska T. (red.), op.cit., s. 62

Ibidem, s. 28

Toczek-Werner S. (red.), op.cit., s. 28-29

Interioryzacja - mechanizm obronny uzewnętrzniający zewnętrznych treści; proces rozwojowy, polegający na przekształcaniu się czynności zewnętrznych w wewnętrzne czynności umysłowe (przyp. autorki)

Denek K., Edukacja pozaszkolna i pozalekcyjna, Wyższa Szkoła Pedagogiki i Administracji im. Mieszka I w Poznaniu, Poznań 2009, s. 11.

Suchodolski B. (red.), Pedagogika, PW E, Warszawa 1976, s. 195

Ibidem, s. 198

Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Żak, Warszawa 2007, s. 124.

Suchodolski B. (red.), op.cit., s. 158

Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej, PWE, Warszawa 1994, s. 332

Łobocki M., ABC wychowania, UMCS, Lublin 1999, s. 98

Sarnecki R., Edukacyjne aspekty czasu wolnego, [w:] Edukacja jutra, Denek K., Kaminska A., Kojs W., Oleđniewicz P. (red.), Humanitas, Sosnowiec 2010, s. 223

Krzysztofek Z., Pedagogika, PZWS, Warszawa 1998, s. 153.

Kamiński A., Czas wolny i jego problematyka społeczno - wychowawcza, Ossolineum, Warszawa -Wrocław 1995, s. 75.

Ibidem, s. 352.

Suchodolski B. (red.), op.cit., s. 195

Ibidem, s. 195

Krzysztofek Z., op.cit., s. 154

Suchodolski B. (red.), op.cit., s. 197

Krzysztofek Z., op.cit., s. 155

Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, BGW, Warszawa 2006, s. 206

Ibidem, s. 206-207

Denek K., op.cit., s. 160

Kamiński A., op.cit., s. 343-344

Suchodolski B. (red.), op.cit., s. 207

Denek K., op.cit., s. 160

Rezolucja IV Kongresu Krajoznawstwa Polskiego, „Ziemia” 199o, s. 26.

Denek K., op.cit., s. 161

Okoń W., Jedność osobowości a wielostronność wychowania, Kwartalnik Pedagogiczny, Warszawa 1981, nr 3.

Denek K., op. cit., s. 146

Denek K, Wartości i cele edukacji szkolnej, PWPN, Poznań 1994, s. 165.

Maslow A, Motywacja i osobowość, PWN, Warszawa 1990, s. 56.

Denek K., op. cit., s. 171.

Denek K., op. cit., s. 142

Czajkowski K, Wychowanie do rekreacji, PWE, Warszawa 1989, s. 145.

27

---