ROZDZIAŁ II

Dysleksja rozwojowa, czyli specyficzne trudności w nauce czytania i pisania jako problem wieloaspektowy

Każdy człowiek wie, jak ważna jest umiejętność płynnego czytania i pisania. Zdobywa się ją poczynając od nauki
w przedszkolu i doskonali przez wszystkie etapy edukacji szkolnej. Korzysta się z niej przez cały czas, przez całe życie. Ważne, by rozumieć to, co się czyta i pisze. Jednak są osoby, które mają z tym problem, mimo właściwego rozwoju umysłowego. Zdecydowana większość dzieci bez większych kłopotów jest w stanie opanować te podstawowe techniki szkolne. Istnieje jednak znaczna liczba uczniów, którzy mają trudności w nabyciu powyższych umiejętności. W języku obiegowym określa się ich mianem „dzieci dyslektycznych”.

Dysleksja to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu
u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym. Spowodowane są zaburzeniami niektórych funkcji poznawczych, motorycznych
i ich integracji, uwarunkowanymi nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nerwowego. Są też inne powody tych zaburzeń. Niektóre dzieci źle czytają i piszą np. w wyniku opóźnienia rozwoju umysłowego, niewłaściwego procesu nauczania, błędów dydaktycznych nauczyciela, zaniedbań ze strony rodziców/opiekunów, częstej absencji na zajęciach szkolnych, złego stanu zdrowia itp.

Jak ujmuje te zaburzenia prof. M. Bogdanowicz, nawet Einstein, Churchill czy król Norwegii, Olaf byli dyslektykami. To ludzie o niezwykłej inteligencji. Zatem w jaki sposób pojawił się
u nich tego typu problem? By właściwie zrozumieć pojęcie dysleksji, warto zapoznać się z jej krótką historią i specyfiką badań. Wg Bogdanowicz, dysleksja istnieje od zarania dziejów, odkąd istnieje pismo, to znaczy od kiedy ludzie zaczęli posługiwać się pismem w porozumiewaniu się między sobą. Dysleksję u dzieci opisano prawie sto lat temu. Najpierw dostrzeżono zjawisko utraty zdolności do pisania i czytania u dorosłych, najczęściej występujące z utratą mowy (afazją), których przyczyną było uszkodzenie mózgu. Długa droga wiodła od opisania zjawiska wspomnianej utraty zdolności czytania (aleksja lub dysleksja nabyta) oraz utraty zdolności pisania (agrafia lub dysortografia nabyta), będących efektem uszkodzenia mózgu u osób dorosłych, które już umiały czytać i pisać, do odkrycia podobnych objawów u dzieci, lecz występujących od początku nauki czytania i pisania (dysleksja, dysortografia i dysgrafia rozwojowa). Przyjmuje się, że pierwszy opis nabytej aleksji znajduje się w pismach Valeriusa Maximusa
i Pliniusza w I wieku n.e. Wspominają oni o przypadku wykształconego Ateńczyka, który na skutek urazu głowy stracił ”pamięć liter”. Dysleksję rozwojową opisano znacznie później, bo dopiero w XIX w. Trwa dyskusja, komu przypisać pierwszeństwo. Najczęściej przyznaje się je angielskiemu lekarzowi okuliście
W. Pringle Morganowi, który 7 listopada 1896 roku opublikował
w British Medical Journal opis pierwszego przypadku dysleksji rozwojowej. Był nim czternastoletni chłopiec, który nie mógł nauczyć się czytać, mimo normalnej inteligencji. Podobno jako pierwsi opisali ten problem nie psychologowie, ani nauczyciele tylko okuliści, upatrując źródło tychże deficytów i niemożność czytania w kłopotach ze wzrokiem. Nazwali go „wrodzoną ślepotą słowną”, natomiast w 1917 r. używano już terminu „dysleksja rozwojowa”.

Dla konkretnego określenia rodzaju trudności występujących u danych dzieci, badacze dysleksji stworzyli kilka terminów, współgrających z pierwotnym pojęciem. Są to: dysgrafia (niski poziom graficzny pisma), dysortografia (specyficzne trudności
z opanowaniem poprawnej pisowni, w tym błędy ortograficzne)
i dysleksja (specyficzne trudności w czytaniu). Zdarza się, że zaburzenia występują oddzielnie, jednak są to rzadkie przypadki. Najczęściej wszystkie trzy rodzaje dysleksji rozwojowej pojawiają się jednocześnie. Dla określenia trudności w rozumieniu czytanego tekstu utworzono odmienny termin - hiperdysleksja, czyli uczeń dekoduje zapis, ale nie rozumie, co czyta.

Przyczyn dysleksji rozwojowej jest mnóstwo. Przyjmuje się, że jest ona skutkiem działania niekorzystnych czynników na centralny układ nerwowy, co powoduje gorsze jego funkcjonowanie w niektórych zakresach. To zaś wyraża się wybiórczymi trudnościami w uczeniu się. Zaburzenia funkcji percepcyjno- motorycznych (spostrzegania wzrokowego, słuchowego, motoryki) i ich współdziałania (integracji percepcyjno motorycznej), funkcji językowych, pamięci (wzrokowej, słuchowej, ruchowej), lateralizacji, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni to główne źródła tych zaburzeń. Mogą powstać już w okresie ciąży. Koncepcja organiczna upatruje przyczyn w mikrouszkodzeniach struktury tych okolic mózgu, które zaangażowane są w czynność pisania i czytania. Zmiany te są skutkiem oddziaływania czynników uszkadzających płód np.: wirusy (matka chorowała w czasie ciąży), szkodliwe substancje - leki, napromieniowanie, niedotlenienie. Istnieją również przyczyny na tle hormonalnym - to nadprodukcja testosteronu, który w okresie prenatalnym powoduje zaburzenia systemu immunologicznego. Zjawisko to najczęściej zachodzi
u chłopców, których mowa w dzieciństwie rozwija się
z opóźnieniem. Ponadto występuje zjawisko zwane psychodysleksą, związane z zaburzeniami emocjonalnymi. Urazy, konflikty rodzinne powodują powstanie u dziecka blokady, dochodzi do dezintegracji sfery emocjonalnej i ruchowej czyli zaburzeń ruchowych na tle emocjonalnym. Zaniedbanie środowiskowe oraz brak szybkiej interwencji pogłębia zaburzenia i trudności dziecka. Trwają badania nad tym, czy dysleksja rozwojowa jest dziedziczona z pokolenia na pokolenie. Niektórzy skłaniają się ku takiej definicji, iż tego typu zaburzenia są uwarunkowane genetycznie. Nie podlega wątpliwości fakt, że by dobrze czytać
i pisać, i rozumieć czytany tekst należy posiadać prawidłowo rozwinięty wzrok, słuch oraz umiejętnie władać jedną dłonią, np. prawą, by głównie nią wykonywać większość czynności, choćby pisanie, rysowanie, wycinanie itd. Polskie Towarzystwo Dysleksji określa odsetek dysleksji w Polsce n 9-10 % wśród badanych.

Specyficzne trudności w nauce czytania i pisania można zauważyć dość wcześnie. Świadomy rodzic, pracując z dzieckiem w domu, spostrzeże problem oburęczności u swego dziecka, czy też niemożność składania zdań prostych i wypowiadania się nimi
w odpowiednim do tego schematu wieku. Aczkolwiek najczęściej dostrzega się kłopoty z czytaniem i pisaniem w szkole, w klasach początkowych. Jakie objawy powinny zaniepokoić opiekuna dziecka, które cechują tzw. ryzyko dysleksji - opóźniony rozwój mowy; mała sprawność i koordynacja ruchów podczas zabaw ruchowych, samoobsługi, rysowania i pisania (brzydkie pismo); wadliwa wymowa, trudności z wypowiadaniem złożonych słów, błędy gramatyczne; trudności z różnicowaniem głosek podobnych oraz z wydzieleniem sylab, głosek ze słów i ich syntezą; trudności
z wykonywaniem układanek i odtwarzaniem wzorów graficznych; oburęczność; mylenie prawej i lewej ręki; trudności
w czytaniu pomimo dobrej inteligencji oraz braku zaniedbania środowiskowego i dydaktycznego; trudności z opanowaniem poprawnej pisowni: pismo zwierciadlane, mylenie liter podobnych pod względem kształtu (p-b-d-g), liter odpowiadających głoskom zbliżonym fonetycznie, opuszczanie liter, błędy ortograficzne pomimo znajomości zasad ortografii. Jeśli rodzic zauważy
u swego dziecka tego typu zachowania, powinien zgłosić się do poradni pedagogiczno-psychologicznej, by zdiagnozować ów problem.

W związku z tym, że dysleksja rozwojowa jest zespołem dysfunkcji w obszarach percepcyjnych i mózgowych człowieka, dziecko jest diagnozowane przez wielu specjalistów. W zespole tym znajduje się przede wszystkim psycholog i pedagog. Niezbędny bywa w nim udział psychiatry dziecięcego, który posiada również przygotowanie w zakresie neurologii dziecięcej. Często dziecko konsultowane jest przez logopedę, a w razie potrzeby przez innych specjalistów (okulistę, laryngologa, foniatrę, neurologa dziecięcego). To badania dotyczące sprawdzenia
i oceny percepcji wzrokowej, słuchowej, motoryki, integracji percepcyjno-motorycznej, funkcji językowych, lateralizacji oraz orientacji przestrzennej.

Dysleksja rozwojowa jest problemem wieloaspektowym - jak informuje tytuł tegoż rozdziału. Jak już wspomniano wyżej, owe problemy rozpatruje się na przestrzeni percepcji słuchowej, wzrokowej, motoryki, lateralizacji u danego dziecka. By lepiej zobrazować zaburzenia w w/w percepcjach, każda z nich zostanie przedstawiona na wykresie.

Percepcja wzrokowa

Etapy procesu uczenia Trudności

przyporządkowanie każdej

głosce znaku literowego mylenie liter
małych, wielkich,

drukowanych, pisanych, rzadko

występujących

w prawidłowej dodawanie, opuszczanie,
kolejności przestawianie liter

zgodnie z prze-

prowadzoną analizą słuchową

bez opuszczania lub dodawania mylenie liter l - ł -t, elementów liter m - n, o - a

liter prawidłowo położonych przestawianie liter,

w przestrzeni mylenie b - d, n - u, m - w

zgodnych z regułami ortograficznymi, ó - u, rz - ż, ch - h, ą - om - on,

których pisownię trzeba zapamiętać ę - en - em

Percepcja słuchowa

Etapy procesu pisania Trudności

uświadomienie spostrzegania zdań zastosowanie wielkiej litery na

początku zdania
oraz znaków interpunkcyjnych

podział zdań na wyrazy nieprawidłowe łączenie wyrazów,

rozdzielanie np. zlasu - z lasu

wyodrębnianie w każdym wyrazie dodawanie

głosek w prawidłowej kolejności opuszczanie,
przestawianie głosek

prawidłowe różnicowanie głosek zamiana głosek dźwięcznych

i bezdźwięcznych, zmiękczeń,

dwuznaków, i - j

Motoryka

Etapy procesu pisania Trudności

przyporządkowanie każdej literze niewłaściwe

odpowiedniej czynności ruchowej trzymanie

narzędzia pisarskiego, nieprawidłowe

kształty liter

z właściwym napięciem mięśniowym zbyt silne lub za słabe napięcie

mięśniowe

z prawidłową precyzją linie przerywane, faliste, drżące,

o nieprawidłowej grubości,

zamienione kąty na łuki

z właściwą koordynacją nieprawidłowo

wzrokowo-ruchową połączone litery,

niewłaściwie umieszczone

w liniach

w oczekiwanym czasie wolne tempo pisania

Natomiast lateralizacja to stronność ciała. Naturalne jest to, że w okresie dorastania człowiek korzysta w większym stopniu
z prawej lub lewej ręki. Problemy rozpoczynają się w momencie kiedy myli się strony ciała, używa się dwóch rąk do pisania. Bywają dzieci leworęczne, lewonożne, a jednocześnie prawooczne bądź też praworęczne, a przy tym lewooczne i lewonożne. Powstaje problem współdziałania poszczególnych kończyn i organów zmysłów. Oprócz dzieci wcześnie zlateralizowanych są dzieci oburęczne. Oburęczność może być zaletą przy grze w piłkę, ale
w czynnościach pisania i czytania przeszkadza. Dzieci są mało zręczne, przestawiają kolejność liter w wyrazach; cyfr
w liczbach; niektóre litery piszą w sposób zwierciadlany, czytają wyrazy od końca. Lateralizacja jednorodna lewostronna utrudnia dzieciom przystosowanie swych ruchów do wielu urządzeń
i konstrukcji uwzględniających sposób działania ludzi praworęcznych (np. klamki przy drzwiach, nożyczki itp.). Pisząc lewą ręką zasłaniają sobie tekst już napisany, czasem go zamazują, nie łączą liter.

Dzieci ze zdiagnozowaną dysleksją rozwojowa mają swoje prawa w szkole, do której uczęszczają, są pod opieką wykwalifikowanych nauczycieli oraz świadomych rodziców
w domu, którzy pracują z nimi, pomagają, ćwiczą, nie pozostawiają dziecka samemu sobie. Tak powinno być. Nie zlikwiduje się tych zaburzeń, będą towarzyszyć dziecku przez całe jego życie, jednak solidna, sumienna i właściwa praca nad opanowaniem podstawowych umiejętności ludzkich, czyli czytanie, pisanie, rozumienie czytanego tekstu, są nieodzowne. Nie wolno dopuścić do pogłębienia dysleksji. Ogromną rolę w rozbudzeniu
i podtrzymywaniu chęci uczenia się i pokonywania trudności związanych z dysleksją u takiego dziecka będzie miał nauczyciel
i rodzic. Większość dnia dziecko spędza w szkole, a potem
w domu. Warto zatem obrać jedną strategię w uczeniu dyslektyka, by osiągał jak najlepsze wyniki w nauce. Do obowiązków nauczyciela należą liczne pochwały za wykonaną pracę nawet, jeśli nie została ona zrobiona w pełni prawidłowo - liczy się wkład
w ową pracę, niż jej końcowy efekt. Dziecko dyslektyczne musi pracować kilkakrotnie razy więcej niż dziecko bez tych zaburzeń. Ponadto powinno się zorganizować pracę dyslektyka na lekcji - na początku nauczyciel winien zarysowywać zakres treści
i zakończyć podsumowaniem, kontrolować poprawność wykonywanych notatek, stosować metodę czytania na lekcji
i wykonywania ćwiczeń związanych z tym tekstem, nauczyć zaznaczania najważniejszych informacji kolorem, sprawdzać wiedzę ucznia ustnie (jeśli jest to tylko możliwe - zadawać krótkie, łatwe pytania, by pochwalić ucznia za poprawną odpowiedź - wtedy podniesie się jego samoocena), oceniać pozytywnie jego wypracowania, mimo licznych niedociągnięć ortograficznych czy stylistycznych - ważna jest merytoryka jego treści, przeznaczać więcej czasu na zapisanie jakiejś ważnej informacji, jeśli jest to możliwe, stosować nauczanie polisensoryczne, czyli takie, które angażuje wszystkie zmysły do poznania danego materiału, mobilizować ucznia do pracy. Nauczyciel powinien być w stałym kontakcie z rodzicem dyslektyka, powinien poinformować go
o sposobie nauczania jego dziecka i zaproponować bądź pokazać, jak rodzic może pracować z dzieckiem w domu. Każda z tych trzech osób: dyslektyk, rodzic i nauczyciel powinni być nastawieni na osiągnięcie sukcesu dziecka, a nie unikania niepowodzeń.

W. Kawecki, „O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu”, [w:] www.ppp.nidzica.w.interia.pl

www.ptd.edu.pl

W. Kawecki, op.cit.

M. Bogdanowicz, O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu - odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Lublin 1994, s. 2.

Tamże, s. 8-9.

Tamże, s. 13.

www.ptd.edu.pl

M. Bogdanowicz, op.cit., s. 15.

Tamże, s. 24.

M. Bogdanowicz, op.cit., s. 29-30.

www.ptd.edu.pl

Tamże.

Tamże.

M. Bogdanowicz, op.cit., s 35.

E. Grzegorzewska, „Uczeń z dysleksją w edukacji szkolnej” (prezentacja multimedialna inspirowana książką M. Bogdanowicz, Uczeń z dysleksją w szkole, Gdynia 2004.)

B. Grochowska, „Przyczyny niepowodzeń szkolnych”, [w:] www.ppp.nidzica.w.interia.pl

M. Bogdanowicz, op.cit. s. 58.

www.ptd.edu.pl

22

---