ROZDZIAŁ I
Terminologia związana z arteterapią
Jak mówią ogólnodostępne źródła, pojęcie arteterapia składa się z dwóch wyrazów pochodzenia łacińskiego: arte - sztuka oraz terapia - inaczej kuracja. Zatem arteterapia będzie leczeniem poprzez sztukę. Wielu badaczy tej dziedziny nauki twierdzi, że tego terminu użyto po raz pierwszy w Wielkiej Brytanii. Artysta Adrian Hill uczynił to w 1942 r., choć historia arteterapii sięga ponad stu lat. Ogromną rolę odegrali w niej francuscy psychiatrzy A. Tardieu i M. Simon, którzy pod koniec XIX wieku opublikowali swoje prace na temat znaczenia diagnostycznego dzieł plastycznych osób chorych psychicznie.
Od początku XX wieku wzrosło zainteresowanie twórczością chorych również ze strony przedstawicieli innych dziedzin - rehabilitantów, a nawet profesjonalnych artystów. Dla niektórych z nich twórczość chorych stała się wzorcem dla własnych poczynań. Powstały nowe kierunki w sztuce: kubizm, abstrakcjonizm, nadrealizm. W literaturze anglojęzycznej arteterapia posiada analogiczny termin - artepsychoterapia.
Arteterapia jest formą psychoterapii, która traktuje media artystyczne jako podstawowy sposób komunikacji. We wspierającym środowisku, któremu sprzyja relacja terapeutyczna, uczestnik arteterapii może tworzyć obrazy
i obiekty, w celu ich osobistego odbioru, dzielenia się znaczeniami, które mogą być z nich odczytane. Dzięki temu, osoba może lepiej zrozumieć siebie oraz naturę swoich problemów i trudności. To z kolei może prowadzić do pozytywnej trwałej zmiany w jego postrzeganiu siebie,
w aktualnych relacjach oraz ogólnie rozumianej jakości życia. Inaczej mówiąc, działania podejmowane na zajęciach arteterapii są wielopłaszczyznowe, zaplanowane w formie sesji terapeutycznych, podczas których arteterapeuta korzysta
z muzyki, dźwięków, tańca, rysunku czy wszelakich form aktywności manualnej oraz technik parateatralnych, by uzyskać efekt odprężenia, relaksu, wysokiej samooceny, swobodnych komentarzy wykonanych prac, uaktywnienia wszystkich zmysłów do osiągnięcia jak najbardziej zadowalających, dla uczestnika, wyników.
Mimo tego, że tego typu zajęcia są ściśle związane ze sztuką, osoba uczestnicząca w nich nie musi znać historii sztuki, technik malarskich czy nut. W odróżnieniu od typowej psychoterapii czy terapii zajęciowej, arteterapia jest skierowana na uzewnętrznieniu problemów emocjonalnych czy mentalnych ludziom, którzy mają trudności z ekspresywnym okazywaniem swych uczuć i aktualnych stanów psychicznych. Głównym celem leczenie poprzez sztukę jest umożliwienie danemu człowiekowi dokonania zmian, wzrostu, rozwoju osobistego poprzez stosowanie materiałów artystycznych w bezpiecznych
i sprzyjających temu warunkach. Ponadto celami, jakie spełnia arteterapia, jak podaje K. Sztuka to:
- „Poprawa zdolności koncentracji uwagi oraz zmniejszenie niepokoju psychomotorycznego (osiąganie stanu odprężenia).
- Spontaniczne ćwiczenie procesów poznawczych - percepcji
i orientacji przestrzennej, koordynacji wzrokowo-ruchowej.
- Poprawa aktywnego odczuwania i akceptacji własnego ciała.
- Poszerzanie obszaru doświadczeń i horyzontu przeżyć.
- Budowanie poczucia własnej wartości i podnoszenie samooceny poprzez odkrywanie i wykorzystywanie
własnych możliwości i potencjalnych zdolności.
- Ukazanie nowych możliwości wyrażania swej osobowości (emocji, uczuć pozytywnych i negatywnych), wypowiadania tego, co „nieprzekazywalne słowami".
- Odwrócenie uwagi od własnych deficytów i skierowaniu jej na to, co możliwe do osiągnięcia.
- Pomoc w porządkowaniu doświadczenia indywidualnego poprzez wykorzystywanie zjawiska
przewartościowania i nadawania nowych znaczeń przeżyciom
i wspomnieniom, a także tworzenie nowych odniesień do hierarchii wartości.
Nietypowa jest tutaj relacja terapeutyczna, która różni się od relacji w tradycyjnych formach psychoterapii, ponieważ zachodzi między pacjentem, osobą uczestniczącą i dziełem, który on sam stworzy. Esencją arteterapii jest zatem proces tworzenia po to, by podnieść poziom fizyczny, umysłowy i emocjonalny osób w każdym wieku. Zakłada, że proces twórczy, służący autoekspresji, pomaga ludziom rozwiązywać problemy
i konflikty, rozwijać umiejętności interpersonalne, kierować własnym zachowaniem, redukować stres, podnosić samoocenę
i samoświadomość oraz osiągać wgląd w samego siebie. Arteterapia w takim rozumieniu, integruje różne pola ludzkiego rozwoju; łączy wszystkie dziedziny sztuki (rysunek, malarstwo, rzeźba, muzyka, teatr, kino, książki) oraz wiedzę o procesie twórczym z modelami doradztwa personalnego i psychoterapią.
Kto może brać udział w zajęciach arteterapii? -
w zasadzie każdy - nie ma tu ograniczeń, aczkolwiek tego typu terapia jest skierowana przede wszystkim do osób potrzebujących, zatem stosowana jest w pomocy dzieciom, młodzieży, osobom w okresie późnej dorosłości, grupom społecznym i rodzinom, w leczeniu: lęków, depresji, innych zaburzeń afektywnych, uzależnień, problemów w relacjach rodzinnych, w przypadkach nadużycia seksualnego i przemocy domowej, w trudnościach społecznych i emocjonalnych związanych z niepełnosprawnością i chorobą, w traumach
i przeżyciach straty, przy problemach fizycznych, poznawczych
i neurologicznych, oraz trudnościach psychospołecznych związanych z chorobami somatycznymi (np. chorobami nowotworowymi).
Efektywność działań arteterapeutów w zasadzie nie jest sprawdzalna, jak twierdzą naukowcy, ponieważ wyniki procesów twórczych uczestników arteterapii są tak indywidualne, niesztampowe, że trudno opracować jeden bądź dwa ogólnikowe, w rezultacie nieoddające rzeczywistości, sposoby kontroli
i swoistej ewaluacji leczenia poprzez sztukę. Poza tym działania twórcze i doznania estetyczne mają w sobie „tajemną moc”
i sprawdzanie ich efektywności byłoby czymś niestosownym, psującym magiczną energię tego typu zajęć.
Arteterapia posiada różne rodzaje terapii poprzez sztukę. W zależności od dziedziny, jaką zastosuje arteterapeuta, rozróżnia się: plastykoterapię, muzykoterapię, biblioterapię, poezjoterapię, choreoterapię, dramatoterapię i in. Oto ich krótkie charakterystyki.
Plastykoterapia to terapia wykorzystująca techniki plastyczne - rysunek, malarstwo, rzeźba, np. mokre na mokrym, malowanie z kleksa, techniki graficzne: monotypie, druk strukturalny, odbijanie gipsorytów i linorytów; lepienie z gliny, plasteliny, masy solnej, rzeźbienie, wycinanki, układanki, tkactwo, grafika, collage itd. Forma artystyczna jest równie ważna jak i stworzone dzieło, stąd też wybranie samej techniki plastycznej jest już pierwszą wskazówką w rozwikłaniu problemu pacjenta - malowanie farbami lub delikatne użycie miękkiego ołówka pozwala na pewne wnioski dotyczące jego sfery emocjonalnej i samooceny; stopniowo pozwala na coraz pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie. Plastykoterapia jest szczególnie polecana dla ludzi, którzy czują się ograniczeni
i przytłoczeni przez innych, ponieważ dostarcza im przestrzeni, pozwalając na swobodną twórczość.
Choreoterapię, czyli terapię tańcem, ruchem. (z gr. choreia - taniec i therapeia - leczenie) opiera się na wykorzystaniu ruchu jako procesu, który zwiększa fizyczną
i psychiczną integrację jednostki. Pozwala ona wyrazić ludziom ich doświadczenia emocjonalne związane z kontaktem cielesnym
i dotykowym. Jest techniką szczególnie pomocną przy rozwiązywaniu problemów pochodzących z okresu wczesnego dzieciństwa, kiedy do komunikowania się używane jest nasze własne ciało, gdyż mowa werbalna nie jest jeszcze dobrze rozwinięta. Można wykorzystywać rekwizyty, pomoce z sali gimnastycznej.
Kolejnym rodzajem arteterapii jest muzykoterapia. W jej procesie terapeutycznym wykorzystuje się własny głos, instrumenty muzyczne lub nagrania. Muzyka jest bardzo dobrym medium w porozumiewaniu się, może służyć nawiązywaniu relacji międzyludzkich i rozwiązywaniu problemów emocjonalnych (szczególnie w wyrażaniu i nazywaniu emocji). Muzykoterapia to oddziaływanie na człowieka za pomocą uspokajająco-relaksacyjnej muzyki. Muzykoterapia wpływa na słuchacza kojąco i uspokajająco. Pozwala udać się w głąb siebie
i tam zregenerować siły; doprowadza do wewnętrznej harmonii, podnosi odporność organizmu, wyzwala własne, potężne mechanizmy obronne, ujawnia i rozładowuje zablokowane emocje i napięcia, umożliwia osiągnięcia integracji w grupie, poprawy komunikacji, nauki odpoczynku i relaksacji, usprawnienia funkcji percepcyjno - motorycznych, uwrażliwienia na muzykę i przyrodę.
Warto wspomnieć o dramatoterapii (terapii poprzez sztuki teatralne), która wykorzystuje różne formy dramatu. Poprzez odgrywanie ról, osoby uczestniczące
w zajęciach zdobywają samowiedzę, rozwijają wyobraźnię
i poczucie sprawstwa; odgrywanie ról pomaga w uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć, jak i pozwala wypróbować nowe sposoby zachowania; często posługuje się mitem lub metaforą - w ten sposób możliwe jest uwolnienie się od wspomnień i niepokojów oraz lepsze zrozumienie siebie.
Ważnym rodzajem arteterapii jest biblioterapia, czyli terapię z wykorzystaniem literatury - książek, publikacji literackich, albumowych. Taka terapia pobudza wyobraźnię, pozwala utożsamić się z bohaterami literackimi i na tej bazie przepracować własne problemy. Biblioterapia (z gr. biblion - książka; therapeuo- leczę) określana jest jako forma terapii, pomocy, psychicznego wsparcia przy wykorzystaniu książki
i innych materiałów alternatywnych (obrazów, filmów itp.). Metody pracy z książką stosuje się wśród chorych
i niepełnosprawnych, wśród osób uzależnionych w procesie dydaktyczno-wychowawczym i terapii pedagogicznej.
Rodzajów arteterapii jest o wiele więcej. Dobiera się je w zależności od problemów pacjenta/osoby chcącej uczestniczyć w tego typu zajęciach. Powyższa charakterystyka wybranych możliwości arteterapeutycznych pokazuje globalne ujęcie tej formy terapii, która, niestety, w Polsce jest mało powszechna, niekonwencjonalna, traktowana z przymrużeniem oka. Dlatego też początkujący i ambitni arteterapeuci wzorują się na publikacjach i pracy swoich doświadczonych kolegów z USA czy Wielkiej Brytanii, gdzie arteterapia jest na wysokim poziomie.
Co to jest terapia pedagogiczna?
W środowisku nauczycielskim często można spotkać się
z określeniem „terapia pedagogiczna”, a jednak nie wszyscy wiedzą, co się pod nim kryje. Otóż jest to system zintegrowanych i zaplanowanych w czasie działań zapobiegawczo-naprawczych, stymulująco - usprawniających i korekcyjno-kompensacyjnych, realizowanych przez nauczycieli i terapeutów w różnych formach pomocy specjalistycznej dla uczniów wykazujących opóźnienia
i zaburzenia funkcjonalne oraz niepowodzenia szkolne. Dzieci wykazujące wszelakie dysfunkcje, zaburzenia, tudzież specyficzne trudności w nauce powinny być objęte taką terapią. Świadczy o tym poniższy dokument - Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 17. 11. 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach:
§ 6. 1. W szkole pomoc psychologiczno-pedagogiczna jest udzielana uczniom w formie:
1) klas terapeutycznych;
2) zajęć rozwijających uzdolnienia;
3) zajęć dydaktyczno-wyrównawczych;
4) zajęć specjalistycznych: korekcyjno-kompensacyjnych, logopedycznych, socjoterapeutycznych oraz innych zajęć
o charakterze terapeutycznym;
5) zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu oraz planowaniem kształcenia i kariery zawodowej -
w przypadku uczniów gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych;
6) porad i konsultacji.
2. W przedszkolu i placówce pomoc psychologiczno-pedagogiczna jest udzielana uczniom w formie:
1) zajęć specjalistycznych: korekcyjno-kompensacyjnych, logopedycznych, socjoterapeutycznych oraz innych zajęć
o charakterze terapeutycznym;
porad i konsultacji.
Jedną z form pomocy psychologiczno-pedagogicznej są zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, w których uczestniczą dzieci o specyficznych trudnościach w nauce czytania i pisania. Celem terapii pedagogicznej jest kształtowanie tych cech osobowości
i charakteru oraz tych dyspozycji i funkcji psychofizycznych, dzięki którym uczeń może osiągnąć optymalny dla siebie rozwój oraz opanować podstawowe wiadomości i umiejętności szkolne, gwarantujące w sukcesy w nauce.
Zajęcia te powinny być właściwe zorganizowane. Zakres działania pedagoga lub nauczyciela wyznacza się dla każdego dziecka indywidualnie, stosownie do jego potrzeb i możliwości. Do tego niezbędna jest diagnoza dziecka, która określa aktualny stan rozwoju psychoruchowego, poziom wiedzy i umiejętności dziecka. Ponadto w gestii nauczyciela czy pedagoga szkolnego jest taka organizacja zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, aby dzieci nie traktowały tychże zajęć jako dodatkowych lekcji, nie odczuwały ich jako kary za niepowodzenia w nauce. Wtedy poprzez tego typu terapię, osiągnie się wcześniej wyznaczone cele.
Aby terapia pedagogiczna przebiegała sprawnie
i efektywnie, musi realizować następujące zadania: stymulowanie psychoruchowego rozwoju dziecka, kompensowanie stwierdzonych niedoborów rozwojowych, eliminowanie braków dydaktycznych, korekta nieprawidłowości w przebiegu procesów i funkcji psychicznych, korygowanie postaw wobec napotykanych trudności i niepowodzeń, usuwanie różnych przeszkód adaptacyjnych ucznia w środowisku szkolnym.
Dalsza część pracy zawiera program zajęć korekcyjno-kompensacyjnych dla uczniów z dysleksją rozwojową, który został stworzony zgodnie z w/w zasadami układania terapii pedagogicznej.
www.estudento.org
M. Stanko, P. Staroń, Jak działa arteterapia? - skuteczność, mechanizmy, narzędzia, [w:] „Terapia przez sztukę”, Lublin 2009, nr 1, s. 28.
E. J. Konieczna, Arteterapia w teorii i w praktyce, Kraków 2003, s. 14.
K. Sztuka, Twórcza ekspresja w dialogu terapeutycznym. Psychologia dla artystów II, Częstochowa 2003, s.11
www.wikipedia.pl
M. Stanko, P. Staroń, op.cit., s. 28.
Tamże.
Tamże.
M. Stanko, P. Staroń, op.cit, s. 30.
Tamże, s. 30.
E. J. Konieczna, op.cit., s. 58-59.
E. J. Konieczna, op.cit., s. 42-45.
E. J. Konieczna, op.cit., s. 102-103.
E. J. Konieczna, op.cit., s. 111-112.
M. Stanko, P. Staroń, op.cit, s. 30.
Rozporządzenie MEN z dn. 17. 11. 2010 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach
i placówkach.
www.edukacja.edux.pl
5
11