ZDROWIE PSYCHICZNE , NORMALNOŚĆ , NERWICE , CHOROBY PSYCHICZNE , PSYCHOTERAPIA
Zdrowie psychiczne , normalność
Praktyka wykazuje , że czynniki kontrastu nie działają dość silnie , by gwarantować jakiś stopień pewności przy orzekaniu o człowieku - o jego zdrowiu czy chorobie psychicznej .
Psychologowie - Rogers , Allport , Barron , Maslow , K. Dąbrowski - uważają , że zdrowie psychiczne jest to wartość pozytywna , którą można zdefiniować w kategoriach niezależnych od choroby psychicznej .
Zdrowie psychiczne nie jest (definicja negatywna) :
brakiem choroby psychicznej ani jej przeciwieństwem ;
stanem normalności pojmowanej w kategoriach przeciętnych i najbardziej powszechnych form zachowania ;
dobrostanem - są to bowiem chwilowe stany przemijające , stwierdza się ich wyraźne występowanie u psychopatów .
Definicja zdrowia psychicznego musi obejmować istotne właściwości ludzkiego zachowania w ogóle .
Kryteria normalności (zdrowia psychicznego) :
Najogólniej mówiąc , spotykane w literaturze zestawy kryteriów można podzielić na dwie grupy :
kryteria formułowanie w oparciu o przyjmowaną teorię psychologiczną ;
zestawy kryteriów formułowanych tylko w oparciu o już istniejące lub z dodaniem własnych .
Michalska podaje następujące kryteria normalności :
przystosowanie się do środowiska ;
poprawna percepcja rzeczywistości (człowiek dojrzały patrzy obiektywnie) ;
dojrzałość psychiczna i prawidłowy rozwój psychiczny ;
zadowolenie i poczucie szczęścia ;
odporność na konflikty , napięcia i niepokoje ;
równowaga , integracja i harmonia funkcji psychicznych .
Jourard podaje takie kryteria normalności :
umiejętność zaspokajania podstawowych potrzeb na drodze społecznie akceptowanych zachowań w sposób , który nie rodzi problemów osobowościowych ;
akceptowanie siebie ;
umiejętnośc poświęcania energii i myśli celom istotnym społecznie i problemom wykraczającym poza zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa , miłości , posiadania .
Scott podaje następujące kryteria normalności :
altruizm ;
zainteresowanie innymi ludźmi ;
zaufanie do innych ;
sympatia dla ludzi ;
życzliwość dla ludzi ;
zdolnośc do bliskich kontaktów i emocji ;
empatia .
Terminologia problematyki zaburzeń nerwicowych
(I. Obuchowska : „Dynamika nerwic” ; Warszawa 1981)
W niejednolitej terminologii odnoszącej się do nerwic dziecięcych znajduje odbicie fakt złożoności tej problematyki . Terminy takie , jak : nerwowość , wzmożona pobudliwość nerwowa czy psychiczna , neurotyczność , reakcja nerwicowa , zachowanie nerwicowe , a także neuropatia , czy też nerwica czy psychonerwica - są niejednokrotnie używane zamiennie , pomimo wciąż ponawianych prób ich uporządkowania .
Największe trudności występują przy ustalaniu znaczenia terminów : „nerwica” i „psychonerwica” . Często są one stosowane zamiennie , przy czym termin „nerwica” ma bardziej podkreślać wegetatywny komponent zaburzenia , zaś termin „psychonerwica” - komponent psychiczny .
Następujący badacze uważają , że :
C.R. Shaw - nerwica dziecięca nie jest chorobą , ale sposobem życia ; trudno podać definicję nerwicy , a jedyną wspólną cechę wszystkich nerwic stanowi poczucie dziecka , że jest nieszczęśliwe ;
J. Lange - nerwice są tak różne , jak różni są ludzie na nie cierpiący ; występuje u nich odchylenie osobowości , zmiana sposobu bycia , zawsze jednak neurotyczne przemiany osobowości odbywają się w ramach danej struktury psychicznej , która zostaje utrzymana ;
R. Lemke - rozumie przez nerwice odbiegające od normy postawy albo rozwój osobowości , które są następstwem nienormalnej przeróbki wewnętrznych napięć , powstałych między afektami , popędami i pozostałą częścią osobowości ; neguje potrzebę wprowadzania osobnego pojęcia nerwic ;
G. Gollnitz - nerwica to afektywna fiksacja odbiegających od normy reakcji i sposobów zachowania , które kiedyś służyły dziecku do przeciwstawiania się szkodliwej sytuacji ;
L.J. Meduna - nerwica to stereotypowa , specyficzna reakcja na niespecyficzne bodźce ;
P. Schilder - nerwica jest wadliwą postawą powstałą wskutek przerwania procesu poznawania i sprawdzania ;
L.G. Monch - nerwica wskazuje na niemożność wytworzenia zadowalającej reakcji na stresowe sytuacje zachodzące bądź w samej osobie , bądź pomiędzy osobą i światem zewnętrznym ;
P. Barker - nerwice okresu dziecięcego to schorzenia polegające na chorobliwie lękowej reakcji na stres ; by można było postawić rozpoznanie nerwicy , niepokój musi być znaczny i trwały oraz zaburzać dostosowanie jednostki w społeczeństwie ;
J. Reykowski - nerwica jest defektem samoregulacji ; jej cechą charakterystyczną jest zmniejszona zdolność do rozumienia i kontrolowania samego siebie .
Najogólniej można stwierdzić , że nerwica to zaburzenie względnie trwałe , wyuczone i wyrażające się w nieprzystosowaniu .
Przyczyny zaburzeń rozwoju psychoruchowego dziecka
(M. Bogdanowicz „Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym” ; WSiP , Warszawa 1985)
W psychologii przyjmuje się czteroczynnikową koncepcję rozwoju , stworzoną przez psychologów radzieckich , którą w Polsce spopularyzowała Maria Żebrowska . W myśl tej teorii na rozwój człowieka mają wpływ :
zadatki organiczne - wrodzone wyposażenie anatomiczno - fizjologiczne ;
własna aktywność i działalność jednostki ;
środowisko ;
wychowanie i nauczanie .
Każdy z wymienionych czynników może być przyczyna nieprawidłowego rozwoju dziecka .
Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka uwarunkowane są polietiologicznie , tzn. że mogą być skutkiem oddziaływania różnego rodzaju czynników patogennych .
Biologiczne przyczyny zaburzeń rozwoju psychoruchowego
Zalicza się do nich nieprawidłowości struktury i funkcji centralnego układu nerwowego , spowodowane przez szkodliwe czynniki , działające na tkankę nerwową :
bezpośrednio (np. uraz mózgu) ;
pośrednio (np. zaburzenia przemiany materii prowadzą do uszkodzenia i zaburzeń funkcji tkanki nerwowej) .
Nieprawidłowości układu nerwowego mogą być uwarunkowane genetycznie lub nabyte po zapłodnieniu (w procesie rozwoju ontogenetycznego) .
Czynniki patogenne :
czynniki genetyczne działające przed zapłodnieniem i tuż po zapłodnieniu (faza jajowa) :
na komórkę rozrodczą :
nieprawidłowe geny od rodziców - genopatie ;
anomalie niezapłodnionych komórek rozrodczych (m.in. chromosomów) - gametopatie (m.in. chromosomopatie) ;
na zygotę :
zaburzenia rozwoju zapłodnionej komórki (m.in. anomalie chromosomów) - blastopatie (m.in. chromosomopatie) ;
czynniki zewnątrzpochodne działające po zapłodnieniu (w ontogenezie) :
na zarodek i płód :
wirusy - embriopatie (fetopatie) wirusowe ;
bakterie - embriopatie (fetopatie) bakteryjne ;
naświetlania - embriopatie (fetopatie) aktyniczne ;
środki toksyczne - embriopatie (fetopatie) toksyczne ;
konflikt serologiczny - embriopatia (fetopatia) wskutek choroby cytotoksycznej ;
zakażenia przez pasożyty (m.in. toxoplazmą gondi) - fetopatia (m.in. wskutek toxoplazmozy) ;
niedobory pokarmowe i witaminowe - embriopatie (fetopatie) wskutek awitaminozy i dystrofii wewnątrzmacicznej ;
zaburzenia w krążeniu - embriopatie (fetopatie) wskutek niedotlenienia i anemizacji ;
na dziecko w czasie porodu (encefalopatie okołoporodowe)) :
bezpośredni uraz czaszki ;
wylewy śródczaszkowe wskutek urazu ;
zaburzenia w krążeniu płodowym (zamartwica) ;
środki toksyczne podawane matce ;
na dziecko po urodzeniu (encefalopatie wczesnodziecięce lub określone zespoły zaburzeń psychoneurologicznych) :
urazy ;
infekcje wirusowe i bakteryjne ;
intoksykacje ;
zaburzenia metabolizmu ;
zaburzenia hormonalne ;
niektóre schorzenia somatyczne (np. zaburzenia przemiany materii , niedożywienie powstałe w wyniku choroby somatycznej , nieprawidłowe funkcjonowanie gruczołów dokrewnych , reumatyzm) .
Społeczne przyczyny zaburzeń rozwoju psychoruchowego dziecka
Społeczne przyczyny zaburzeń rozwoju psychoruchowego wiążą się z niekorzystnym oddziaływaniem środowiska społeczno - wychowawczego i nie prowadzą do uszkodzenia centralnego układu nerwowego . Wśród nich można wyróżnić przyczyny psychologiczne , np. sytuacje trudne . Powodują one zaburzenia funkcji układu nerwowego , które przejawiają się jako zaburzenia zachowania , np. nerwicowe .
Czynniki patogenne w środowisku rodzinnym :
długotrwała deprywacja uczuciowa wskutek utraty kontaktu z matką ;
ekstremalne przypadki sytuacji materialnej (ubóstwo lub zamożność) i wynikające z nich konsekwencje ;
brak samodzielnej sytuacji mieszkaniowej ;
stan rodziny (pełna - niepełna) ;
wadliwa atmosfera rodzinna ;
brak poczucia wspólnoty rodzinnej ;
złe stosunki między członkami rodziny ;
wadliwe oddziaływania wychowawcze rodziców i innych dorosłych członków rodziny .
Czynniki patogenne w środowisku pozarodzinnym (przedszkole , szkoła , środowisko rówieśnicze) :
nieprawidłowe warunki lokalowe i organizacyjne ;
niedostosowany do możliwości danego dziecka system wymagań ;
nieprawidłowy sposób realizacji programu ;
niekorzystne cechy osobowości i postawy nauczyciela wobec dzieci .
Patomechanizm zaburzeń rozwoju psychoruchowego
Rodzaj i rozmiar zaburzenia zależy od :
wiek dziecka , w którym zadziałał czynnik patogenny , a więc związany z nim etap rozwoju c.u.n. i stopień podatności na uszkodzenia ; im wcześniej zadziała czynnik patogenny , tym poważniejsze są tego konsekwencje ;
ilości działających czynników patogennych .
Aby zrozumieć patomechanizm zaburzeń , trzeba dokonać szczegółowej analizy czynników działających na dziecko w procesie jego rozwoju ontogenetycznego . W każdym przypadku należy :
określić rodzaj uwarunkowania (przyczyny biologiczno - społeczne) ;
ujawnić czynniki patogenne - ustalić ich liczbę , rodzaj , okres działania , siłę działania , czas oddziaływania , częstość występowania ;
wyjaśnić mechanizm powiązań czynników patogennych - określić stosunki znaczeniowe (czynniki najważniejsze - mniej istotne) , czasowe (działają jednocześnie - sukcesywnie) itp. ;
wyjaśnić naturę związków przyczynowo - skutkowych między czynnikami patogennymi , zaburzeniami i ich konsekwencjami .
Zaburzenia pierwotne to bezpośredni skutek działania czynnika patogennego , np. trudności w zapamiętywaniu i uczeniu się po urazie mózgu . Zaburzenia wtórne to te , które nawarstwiły się na zaburzenia pierwotne , np. lęk przed szkołą i niechęć do nauki wskutek niepowodzeń szkolnych .
Pojawienie się zaburzeń wtórnych świadczy o postępowaniu procesu patologizacji , występującego wskutek istnienia wzajemnych , dynamicznych powiązań i sprzężeń zwrotnych między przyczynami i skutkami zaburzeń :
patomechanizm działający na zasadzie błędnego koła powoduje utrwalanie i pogłębianie się zaburzeń - czynnik patogenny wywołuje zaburzenie , które stwarza sytuacje trudne , działające patogennie , utrwalając zaburzenie;
patomechanizm działający na zasadzie spirali powoduje pogłębianie się zaburzeń oraz rozszerzanie ich zakresu - czynnik patogenny wywołuje zaburzenie , które stwarza sytuacje trudne , warunkujące pojawienie się nowych symptomów zaburzeń , które nakładają się na poprzednie , stając się coraz mniej do nich podobne .
Mechanizm zaburzeń uwarunkowanych biologicznie jest mało znany . Z badań wynika , że niektóre określone zaburzenia mogą powstawać wskutek zaburzeń chromosomalnych , nadczynności gruczołów dokrewnych , uszkodzenia określonej okolicy mózgu .
Psychologiczne mechanizmy zaburzeń uwarunkowanych społecznie również nie są do końca poznane . Różne koncepcje przedstawiają inaczej wyjaśnienie .
Zaburzenia zachowania i ich patomechanizm powinny być rozpatrywane na tle rozwoju ontogenetycznego , z uwzględnieniem jego dynamiki .
Zaburzenia psychiczne
(J. Sowa : „Pedagogika specjalna w zarysie” ; Wydawnictwo Oświatowe FOSZE ; Rzeszów 1997)
Choroby psychiczne łączą się z pojęciem zdrowia psychicznego . Zdrowie psychiczne charakteryzuje się prawidłowym przebiegiem procesów psychicznych i zachowań przyjętych w danym środowisku społecznym . Przebieg ten może być zaburzony na skutek okresowych lub trwałych niekorzystnych zmian procesów psychicznych określanych jako zaburzenia psychiczne . Mogą one przyjąć charakter : psychopatii , nerwic , upośledzenia umysłowego i chorób psychicznych .
Psychopatie (zaburzenia osobowości) obejmują różne postacie zmian osobowości i dotyczą głównie sfery uczuć i dążeń. Zmiany te maja negatywny wpływ na zdolność przystosowania się człowieka do życia rodzinnego , zawodowego i społecznego . Zaburzeniom tym nie towarzyszą żadne zmiany organiczne mózgu .Ich etiologia nie jest dokładnie znana . Mogą je powodować wrodzone właściwości układu nerwowego , niekorzystne doświadczenia psychiczne (emocjonalne) oraz czynniki środowiskowe .
Charakteropatie , czyli zaburzenia osobowości (charakteru , temperamentu , sfery uczuciowej) mających swe podłoże organiczne (uszkodzenie tkanki mózgowej) . Zmiany organiczne mogą powstać w okresie płodowym , we wczesnym dzieciństwie lub w późniejszym okresie życia człowieka .
Nerwice (neurozy) są to czynnościowe , psychogenne zaburzenia psychiczne dotyczące głównie sfery emocjonalnej . W nerwicach mogą występować bardzo różne objawy : lęk , niepokój , napięcie , drażliwość , obniżenie i wahania nastroju , trudności w skupieniu uwagi , zaburzenia snu , łaknienia , popędu seksualnego itp. Mogą towarzyszyć im takie objawy somatyczne , jak : bóle głowy , duszność , bicie serca , bóle brzucha itp. W zależności od nasilenia objawów rozróżnia się : nerwicę lękową , nerwicę histeryczną , nerwicę natręctw , nerwicę depresyjną itp.
Psychozy (choroby psychiczne) są to zaburzenia psychiczne charakteryzujące się zmianami w zakresie myślenia , świadomości , intelektu , woli , uczuć , działania i innych czynności psychicznych , prowadzące do znacznych zaburzeń zachowań w środowisku społecznym . Psychozy - w przeciwieństwie do psychopatii i upośledzenia umysłowego - stanowią procesy chorobowe , tzn. mają swój początek , przebieg (rozwój) i zejście kończące się wyzdrowieniem lub trwałym defektem (uszkodzeniem) czynności psychicznych .
Najważniejsze objawy zaburzeń psychicznych :
w zakresie procesów poznawczych - halucynacje (omamy) , urojenia , rozkojarzenia myślenia , zaburzenia toku myślenia , natręctwa , paralogia (mylne tworzenie i używanie pojęć , nazw , sądów) , amnezja (niepamięć) , konfabulacje (przypadkowe zmyślenia) ;
w zakresie procesów emocjonalnych - zaburzenia nastroju (podwyższenie lub obniżenie) , ambiwalencja , zobojętnienie (otępienie) uczuciowe , stany lękowe , fobie ;
w zakresie działania - zaburzenie aktywności (obniżenie lub wzmożenie) , negatywizm , niedostosowanie (nieodpowiednie reakcje i zachowania) ;
w zakresie osobowości - depersonalizacja (odczuwanie nierealności własnych przeżyć) , autyzm (wycofanie się z czynnego współżycia z otoczeniem i skupienie się na własnych przeżyciach) ;
w zakresie świadomości - zamroczenia (zawężenie przytomności) , wyłączenie przytomności ;
somatyczne (mogą towarzyszyć) - bóle głowy , brzucha , zaburzenia układu krążenia (nadmierne bicie serca) , duszności itp.
Geneza zaburzeń nerwicowych
(I. Obuchowska : „Dynamika nerwic” ; Warszawa 1981)
Różni autorzy przypisują istotną rolę w genezie nerwic różnym czynnikom , przy czym najbardziej ewidentne są dwa stanowiska :
jedni widzą genezę nerwicy wyłącznie lub przede wszystkim w urazach psychicznych ;
inni w patologicznych właściwościach procesów nerwowych bądź w uszkodzeniu układu nerwowego .
Istnienie organicznego podłoża nerwic podkreśla się wyłącznie w wypadku nerwic u dzieci .
B. Zawadzki wymienia dwa sposoby działania czynników urazowych :
powolne kumulowanie się urazów (tzw. nerwice korozyjne) ;
nagłe występowanie urazów psychicznych (tzw. nerwice traumatyczne) .
Liczni autorzy stoją na stanowisku , że aby uraz psychiczny mógł wywołać nerwicę , musi istnieć podatność ustroju , którą wiążą z ogólnie rozumianą konstytucją , z właściwościami rozwoju dziecka , z określonymi właściwościami procesów nerwowych , a także z uszkodzeniem układu nerwowego .
Przy wielu rozbieżnościach poglądów badacze są zgodni , że u dzieci częściej spotyka się powolne oddziaływanie czynników urazowych .
Geneza zaburzeń nerwicowych jest nie tylko złożona z powodu wielości i rozmaitości czynników nerwicorodnych , ale przede wszystkim z powodu ich wzajemnego uwikłania . Geneza nerwicy ma zawsze strukturę wielopłaszczyznową , splata się w niej to , co psychiczne i co biologiczne , znajduje się w niej odbicie aktualnej sytuacji , ubiegłego doświadczenia , jak i sytuacji antycypowanych . Raz przeważają jedne czynniki , to znów inne . Nie ma pojedynczych , w izolowany sposób działających czynników generujących nerwicę . Nawet bodźce o charakterze bezwarunkowym oddziałują na określoną biopsychiczną strukturę wkomponowaną w relacje społeczne . Nerwica ma zawsze źródło społeczne i tylko na tle sytuacji społecznej można ją rozpatrywać .
Każdy czynnik , wywierający wpływ na dziecko , może - w zależności od jego znaczenia dla danej jednostki - stać się czynnikiem regulującym lub zakłócającym regulację psychiczną . Czynnikami specyficznymi wśród czynników wywołujących zakłócenia czynności są sytuacje trudne (stresowe) . Problematykę sytuacji trudnych w psychologii polskiej w odniesieniu do dzieci rozwinęła M. Tyszkowa , która definiuje je jako „układ zadań (celów) , warunków działania i możliwości działającego podmiotu , w jakim naruszona została równowaga między tymi elementami w stopniu wymagającym nowej koordynacji , co powoduje przeciążenie systemu i emocje ujemne ; w konsekwencji trwania tego stanu pojawiają się zmiany w zachowaniu jednostki , m.in. reorganizacja lub dezorganizacja ukierunkowanej na cel czynności” .
Rodzaje sytuacji trudnych :
T. Tomaszewski - deprywacja , przeciążenie , zagrożenie , utrudnienie ;
A. Lewicki - deprywacja , frustracja , sytuacje bolesne i drażniące , zagrożenie , sytuacje konfliktowe .
Sytuacje nerwicorodne (inaczej traumatyzujące) są to trudne emocjonalnie sytuacje społeczne , których osoba nie tylko nie potrafi pokonać , ale przed których negatywnym wpływem nie potrafi się obronić , tzn. nie posiada odpowiednich mechanizmów chroniących ja przed ich działaniem . Sytuacje te równocześnie zakłócają czynności (zachowanie) i zagrażają poczuciu własnej wartości oraz (lub) potrzebie bezpieczeństwa .
**************************************************
(M. Bogdanowicz „Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym” ; WSiP , Warszawa 1985)
Sytuacja trudna to taka , w której została naruszona równowaga między poziomem trudności zadania , możliwościami dziecka i zewnętrznymi warunkami realizacji zadania . Dochodzi do zakłócenia regulacji stosunków dziecka z otoczeniem , a organizm reaguje stanem wewnętrznego napięcia emocjonalnego , który nazywa się stresem . Napięcie to powoduje tzw. reakcje przystosowawcze , które maja na celu przezwyciężenie tego stanu . Silne i przedłużające się napięcie może spowodować względnie trwałe zaburzenie zachowania - nerwicę .
Wśród sytuacji trudnych rozróżnia się :
zagrożenie - sytuacja , w której zagrożone są takie wartości , jak zdrowie , pozycja społeczna ;
przeciążenie - sytuacje , gdy wykonuje się czynności na granicy swoich możliwości fizycznych i psychicznych ;
zakłócenie - sytuacje , w których takie trudności , jak przeszkody , brak czegoś , zaskoczenie , zwłoka , zawód zakłócają wykonywanie zadania ;
deprywacja - sytuacje , w których silna potrzeba nie jest zaspokojona ; deprywacja fizyczna to np. brak pokarmu - głód , deprywacja sensoryczna - brak bodźców stymulujących rozwój , deprywacja psychiczna - niezaspokojenie potrzeb psychicznych , np. miłości , poczucia bliskości itp.
W wymienionych sytuacjach trudnych zachowanie różnych dzieci ulega dezorganizacji w różnym stopniu . Zależy to od tzw. progu tolerancji na stres , czyli najniższego poziomu napięcia stresowego , przy którym zachowanie już ulega dezorganizacji . Próg tolerancji zależy od cech układu nerwowego oraz doświadczeń życiowych dziecka .
**************************************************
Nerwice uwarunkowane są :
szeroko rozumianymi czynnikami społeczno - kulturowymi (makrośrodowisko społeczne) ;
wpływem konkretnych środowisk społecznych (mikrośrodowisk) , w obrębie których przebiega życie dziecka : rodzinnego , szkolnego i rówieśniczego .
Jednym z czynników wywołujących nerwicę jest frustracja egzystencjalna , subiektywnie przeżywana jako poczucie bezradności człowieka wobec toczącej się machiny cywilizacji . Powstanie tzw. nerwicy egzystencjalnej - powstającej w wyniku wewnętrznie przeżywanej frustracji zrozumienia sensu człowieczego losu - jest najbardziej charakterystycznym przykładem wpływu makrośrodowiska społecznego na funkcjonowanie człowieka . Nerwice tego typu u dorastającej młodzieży najczęściej kończą się próbą samobójstwa .
Środowisko rodzinne
Spośród różnorodnych czynników środowiska rodzinnego , decydujące znaczenie dla rozwoju nerwicowych zaburzeń u dziecka ma osobowość jego matki . W literaturze przedmiotu wiele jest badań nad zależnością rozwoju dziecka , a szczególnie rozwoju jego życia uczuciowego , od sposobów postępowania matki , wyznaczonych cechami jej osobowości . R.A. Spitz wyróżnił dwa rodzaje wadliwych wpływów powodujących niezaspokojenie emocjonalnych potrzeb dziecka , w następstwie których pojawiają się zaburzenia emocjonalne prowadzące do zaburzeń somatycznych :
wadliwy wpływ wychowawczych postaw matki , takich jak postawa odrzucenia , postawa nadmiernie lękliwa , postawa rozpieszczająca , zmienna itp. ; skutki tych wpływów mają charakter frustracji , zakłócającej psychiczny rozwój dziecka , która może przekształcić się np. w psychogenne schorzenia somatyczne ;
brak opieki matczynej i kontaktu emocjonalnego z matką ; skutkiem tego jest :
(u niemowląt) tzw. „choroba sieroca” , marazm , lęk , apatia , co w konsekwencji prowadzi do upośledzenia rozwoju , a czasem nawet do zejścia śmiertelnego ;
(w 1 r.ż.) niepokój ruchowy , depresja anakliktyczna (smutek , płaczliwość , utrata wagi ciała , ślinienie , drżenie ciała, rozszerzanie się źrenic , silne pocenie się , brak nawiązywania kontaktów społecznych , zupełna bierność wobec otoczenia , brak wyrażania emocji , a następnie brak umiejętności siedzenia , stania , mówienia) ;
(3-4 lata) najpierw protest (złość , płacz) , potem pozorne przystosowanie się , wyrażające się w ogólnej bierności, niepokoju , zaburzeniach snu i łaknienia itp. ;
Przemożny wpływ na rozwój całej osobowości dziecka mają też zainteresowania poznawcze matki , sposoby stymulowania rozwoju dziecka , jej świadome czy mimowolne oddziaływania uczące dziecko „świata” . Wszelkie niekorzystne układy w obrębie własnych mechanizmów regulacji psychicznej u matki odbijają się bezpośrednio (poprzez jej działania) lub pośrednio (poprzez identyfikację z nią) na rozwoju psychicznym dziecka . Zakłócenia mechanizmów regulacji psychicznej u samej matki spowodować mogą zakłócenie regulacji psychicznej u dziecka , zaś każde odchylenie w rozwoju osobowości dziecka może doprowadzić do nerwicy .
Osobowości matek , działających jako czynniki stresu (wg I. Obuchowskiej) :
autokratyczna ,
pedantyczna ,
lękliwa ,
niezrównoważona (nerwowa) - wybuchowa , zmienna , bardzo drażliwa ,
nie kochająca - obojętna , nie troszcząca się o dziecko , czasami wroga ,
nieszczęśliwa - smutna , zgorzkniała , odrzucająca dziecko lub zaborcza .
Wspólną ich cechą jest to , że swoimi zachowaniami wywołują u dzieci stany stresu , z wszystkimi ich komponentami .
Rodzaje postaw rodzicielskich (wg typologii M. Ziemskiej) :
pozytywne :
akceptująca - rodzice akceptują dziecko z jego zaletami i wadami ;
współdziałająca - rodzice są zaangażowani i zainteresowani zabawą i pracą dziecka w domu i w szkole ;
rozumnej swobody - rodzice rozsądnie pozwalają dziecku z wiekiem na coraz większą samodzielność i swobodę;
uznająca prawa dziecka - rodzice uznają prawa dziecka w rodzinie , bez przeceniania czy niedoceniania jego roli , szanują jego indywidualność , respektują jego małe tajemnice , szanują jego działalność ; dziecko zna swoje prawa i obowiązki ;
negatywne :
unikająca (obojętna) - rodzice mało interesują się dzieckiem i jego problemami ; unikanie kontaktu z dzieckiem sprawia , że staje się ono uczuciowo niestałe , niezdolne do wytrwałości i koncentracji w nauce , nieufne , bojaźliwe , łatwo popadające w konflikty z rodzicami czy nauczycielami , stąd też może się czuć odrzucane i niepotrzebne ; dziecko cechuje ubóstwo uczuć lub wręcz obojętność emocjonalna w odniesieniu do rodziców , nauczycieli i innych osób ;
odrzucająca - dziecko jest odczuwane jako ciężar , rodzice są niechętni lub nawet wrodzy wobec niego ; efektem bywa okrucieństwo wobec dziecka lub przekazywanie go instytucjom opiekuńczym ; takie odtrącenie wywołuje u dziecka agresję , nieposłuszeństwo i jest przyczyną zachowania aspołecznego czy nawet antyspołeczego , może także powodować zastraszenie , bezradność , lękliwość oraz różnego typu reakcje nerwicowe ; dodatkowym czynnikiem rozwoju u dzieci cech neurotycznych są zaburzenia osobowości rodziców (spowodowane uzależnieniami) ;
nadmiernie korygująca - rodzice stale korygują dziecko , poprawiają , nic ich nie satysfakcjonuje ; nadmierne wymagania stawiane dziecku sprzyjają kształtowaniu się takich cech osobowości , jak : brak wiary we własne siły, niepewność , lękliwość , przewrażliwienie i uległość , brak zdolności do koncentracji ; często notowane też są trudności szkolne i braki w przystosowaniu społecznym uwarunkowane takimi cechami , jak : niskie aspiracje , brak opanowania uczuciowego , duża podatność na frustracje ;
nadmiernie ochraniająca - rodzice traktują dziecko przesadnie opiekuńczo i nadmiernie pobłażliwie przy niedocenianiu jego możliwości , rozwiązywane są za nie wszystkie trudności , przez co uniemożliwia się i hamuje własną aktywność i samodzielność ; nadmierne ochranianie dziecka opóźnia osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej i społecznej , rodzi bierność , brak własnej inicjatywy , dużą ustępliwość lub zachowanie typu „rozpieszczone dziecko” , a więc nadmierną pewność siebie , poczucie większej wartości , nastawienie roszczeniowe typu „mnie się należy” , egoistyczne ; gdy natomiast takie dziecko znajdzie się samo , bywa często niepewne , niespokojne i nieszczęśliwe .
Traumatyzującą atmosferę rodzinną najczęściej charakteryzuje to , że dziecko wychowywane w niej przeżywa niepokój, niepewność tego , co nastąpi , stałą antycypację lęku , która przybrać może postać lęku przed lękiem . Miewa ona różny charakter (wg I. Obuchowskiej) :
atmosfera napięta , pełna nieufności , niedomówień , stwarzająca uczucie nieokreślonego zagrożenia ; w atmosferze takiej dochodzi często do konfliktów , niekiedy prowadzących do zamachów samobójczych ;
atmosfera hałaśliwa , z awanturami , kłótniami , która udziela się i równocześnie niezwykle męczy ;
atmosfera depresyjna , którą cechuje smutek , przygnębienie , rezygnacja ; bardzo nieszczęśliwie czują się w niej szczególnie dzieci aktywne ;
atmosfera obojętna , charakteryzująca się brakiem związku uczuciowego rodziców z dzieckiem , przy zaspokojeniu innych jego potrzeb ;
atmosfera nadmiaru emocji i problemów :
emocje mogą być skierowane wybiórczo ku dziecku - nadmiar emocji wypacza tworzący się obraz świata , dziecku wydaje się , że świat powinien służyć jemu , tworzą się u niego postawy egocentryczne , utrudnione jest porozumiewanie się nieemocjonalne ;
atmosfera ogólnie silnie zabarwiona emocjonalnie - motywacja dziecka staje się uzależniona od stopnia emocjonalnego zabarwienia sytuacji , tworzy się nadmierna zależność między działaniem dziecka a emocjami stymulowanymi z zewnątrz ;
sytuacje nadmiaru emocji pozbawiają dziecko szans obrony przed kumulującymi się trudnościami ;
nadmiar problemów polega na nadmiernym udziale dziecka w życiu dorosłych ludzi ; wskutek dziecko bywa przerażone , zatraca spontaniczność dziecięcą i często ma utrudniony kontakt z rówieśnikami .
Środowisko szkolne
Jedną z ról dziecka w wieku młodszym jest rola ucznia . Wiążą się z nią inne wymagania , niż te , stawiane dziecku w środowisku rodzinnym . Ogólnie o zakłócającym charakterze wymagań można mówić w przypadku :
wzajemnej sprzeczności ;
znacznej ich zmienności ;
nadmiernej w stosunku do możliwości dziecka ich wysokości ;
zbytniego ich obniżania (nadmiernej łatwości ich realizacji) ;
ograniczenia ich do specyficznej roli społecznej dziecka , z groźbą społecznego odrzucenia w razie wykroczenia poza nią .
Jeśli chodzi o środowiskową genezę lęku przed niepowodzeniem , to wywodzi się on z dwojakiego rodzaju sytuacji :
gdy stawia się dziecku wymagania przekraczające jego możliwości , narażając je tym samym na zbyt częste niepowodzenia ;
gdy usuwa się wszelkie przeszkody na drodze działań dziecka , a więc gdy wymagania są tak niskie , że dziecko spełnia je zawsze , nie przeżywając niemal nigdy niepowodzenia .
W środowisku szkolnym wymagania przekraczające możliwości dziecka to najczęściej :
wymagania typu intelektualnego ;
wymagania obejmujące poszczególne rodzaje czynności , np. pisanie czy czytanie .
Zbyt wysokie w stosunku do możliwości dziecka wymagania szkolne wywołują poza nerwowością także zachowania obronne , niekorzystne z punktu widzenia rozwoju osobowości (np. wagarowanie , kłamanie) .
Niskie wymagania mogą doprowadzić do zaburzeń nerwicowych typu :
realizowanie zadań zgodnie z wymaganiami tylko w sytuacjach emocjonalnego napięcia (np. klasówka) ;
zachowania neurotyczne niekiedy o cechach aspołecznych , rozwijające się wskutek lekceważenia swoich - zbyt łatwych - obowiązków , niedbałości , szukania potwierdzenia własnej wartości na innej niż nauka szkolna drodze , nieraz niebezpiecznej dla osobowości dziecka .
Zmienność wymagań nie daje dziecku poczucia stałości wymagań , regularności ich występowania , konieczności ich realizowania . Dziecko dochodzi do wniosku , że najlepiej jest „przeczekać” wymagania odczuwane jako kaprys osoby dorosłej . Sytuacja taka może też utrzymywać u dziecka poczucie niepewności i zagrożenia , w konsekwencji wywołując niezdolność do stawiania sobie dalekich celów . Blokuje to rozwój osobowości i czyni ją mało odporną .
Wśród związanych z wymaganiami szkolnymi czynników traumatyzujących szczególną kategorię stanowi chroniczne niepowodzenie szkolne .Można je ująć dwojako :
jako niezrealizowanie wymagań szkolnych , a więc otrzymanie ocen niedostatecznych ;
jako uzyskiwanie wyników w nauce niższych od możliwości - w wypadku dzieci nerwicowych podejście to jest bardzo ważne .
Konieczne jest też wyróżnienie niepowodzenia subiektywnego , a więc poczucia niepowodzenia , które jest np. wyznaczone poczuciem mniejszej wartości .
Czynniki życia szkolnego , działające stresująco na uczniów :
sytuacje powszechnie stresujące (odpytywanie , klasówki itp.) ;
sytuacje stresujące indywidualnie :
sytuacje związane z indywidualnymi trudnościami w nauce ,
sytuacje związane z nauczycielem , wywołujące lęk przed nauczycielem lub poczucie winy w stosunku do nauczyciela ;
sytuacje związane ze współżyciem w klasie , w tym lęk przed odpowiadaniem przed klasą („przy tablicy”) oraz lęk przed zgłaszaniem się do odpowiedzi .
Niepowodzenie szkolne , rozpatrywane od strony skutków psychologicznych , zdaje się oddziaływać na drodze obniżania u danej osoby jej poczucia własnej wartości , co z kolei obniża jej motywację do nauki , a tym samym zwrotnie nasila niepowodzenie , ta zaś sytuacja znajduje rozwiązanie :
bierne - w postaci reakcji neurowegetatywnych , wycofywania się , załamania psychicznego , przeżyć depresyjnych , ucieczki w fantazję itp. ; tego rodzaju skutki można zaobserwować zarówno przy niepowodzeniu obiektywnym , jak i subiektywnym ;
aktywne - w postaci buntu , przeciwstawiania się sytuacjom niepowodzenia poprzez wagarowanie , ucieczki , różne formy agresji itp. ; zarysowuje się tu przejście od niepowodzenia szkolnego do przestępczości u nieletnich .
Klasyfikacja i symptomatyka nerwic
(I. Obuchowska : „Dynamika nerwic” ; Warszawa 1981)
Klasyfikacja dziecięcych zaburzeń nerwicowych dokonywana jest bądź według mechanizmu zaburzenia , jego genezy , bądź też - najczęściej - pod kątem symptomatyki .
Przykładowa klasyfikacja według mechanizmów neurofizjologicznych , oparta na pawłowskiej typologii czynności nerwowych :
A.G. Iwanow-Smolenski - wyróżnił cztery typy uwzględniając szybkość powstawania i wygasania odruchów warunkowych :
ruchliwy (dzieci niespokojne ruchowo) ,
powolny (dzieci flegmatyczne) ,
pobudliwy (dzieci nadwrażliwe nerwowo) ,
hamulcowy (dzieci nieśmiałe , bierne) ;
Przykładowe klasyfikacje uwzględniające obraz kliniczny (rodzaj) zaburzeń nerwicowych :
K. Dąbrowski - wyróżnił pięć typów nadpobudliwości : psychoruchową , afektywną , sensualną , umysłową , wyobrażeniową ;
Z. Szymańska - wyróżnia w obrazie klinicznym nerwic dziecięcych trzy typy zaburzeń :
neurowegetatywne - zaburzenia snu , oddychania , trawienia , oddawania moczu itp. ,
sensomotoryczne - wzmożona ruchliwość , tiki , jąkanie , lęki , nieśmiałość itp. ,
reaktywne zaburzenia charakterologiczne - wagary , ucieczki , kradzieże ;
w symptomatyce nerwowości dziecięcej autorka wyróżnia dzieci : nadpobudliwe psychoruchowo , zahamowane , dysforyczne , histeryczne , agresywne , niespokojne ;
A. Combe - wyróżnia zaburzenia :
cielesne - naczynioruchowe , zmysłowe i ruchowe ,
psychiczne :
eretyzm , drażliwość , wybujała fantazja , bojaźliwość , zaburzenia snu , niepokój ruchowy ,
lenistwo , obojętność , apatyczność , znieczulenie psychiczne ,
zmienność usposobienia , występowanie na przemian zwiększonej i zmniejszonej pobudliwości , występowanie nadmiernej wrażliwości na przemian z apatią .
Nerwice dziecięce można podzielić również uwzględniając ilość występujących w nich objawów :
monosymptomatyczne (jednoobjawowe) ,
polisymptomatyczne (wieloobjawowe) .
Przy omawianiu symptomów zaburzeń nerwicowych u dzieci , spotyka się również ujęcie zależności między rodzajem i częstością występowania symptomów a wiekiem i płcią dziecka . Ponadto liczni autorzy wskazują na zawodność klasyfikacji opartych na symptomatyce , gdyż symptomy zależą nie tylko od wieku , ale również od sytuacji oraz osobowości dziecka .
E. Benjamin i współautorzy uważają , że symptomy nerwowości są zamaskowaną formą trudności wychowawczych . Symptomy występujące u dziecka trudnego autorzy przyporządkowują trzem rodzajom reagowania dziecka :
przeciwstawianiu się ,
odsuwaniu się ,
regresji ,
przy czym w reakcjach każdego z tych rodzajów mogą przejawiać się rysy negatywne , jak i pozytywne .
R. Werner w swojej typologii nerwic dziecięcych wyróżnia :
indywidualne zaburzenia ogólnego rozwoju (odchylenia od normatywnego typu rozwoju) ;
zaburzenia w dziedzinie postaw moralno - etycznych ;
zaburzenia w przebiegu procesów psychicznych (zaburzenia aktywności) ;
zaburzenia motywacji .
W każdej z tych grup wyodrębnia on przy tym szereg podtypów .
W podręcznikach psychiatrii dziecięcej spotyka się też klasyfikację nerwic dziecięcych analogiczną do psychiatrycznej klasyfikacji nerwic u osób dorosłych , która wyróżnia :
neurastenię ,
nerwicę natręctw ,
nerwicę histeryczną ,
nerwicę lękową .
Inna psychiatryczna klasyfikacja (wg K. Dąbrowskiego) dzieli psychonerwice dziecięce na :
lękową ,
obsesyjną (psychastenię) ,
histerię dziecięcą .
Psychoanalitycy dziecięcy (m.in. A. Freud , M. Klein , S. Isaacs) wyróżniają następujące zespoły zaburzeń nerwicowych u dzieci :
ostre stany lękowe ,
fobie szkolne ,
depresję neurotyczną ,
nerwice obsesyjne .
(„Psychologia kliniczna” pod red. A. Lewickiego ; PWN , Warszawa 1974)
Objawy nerwowości :
u dzieci młodszych : konwulsje , nadmierna płaczliwość , zaburzenia snu ;
u dzieci starszych : moczenie nocne , tiki , ogryzanie paznokci , jąkanie się .
Tego rodzaju objawy nerwowości nie zniekształcają psychiki .
H. Spionek dzieli dzieci nerwowe na dwie grupy :
dzieci nerwowe o osobowości niezaburzonej ;
dzieci nerwowe o osobowości zaburzonej , które nazywa neurotycznymi :
o typie osobowości stenicznej (agresywne , nadpobudliwe , impulsywne) ;
o typie osobowości astenicznej (lękliwe , bojaźliwe , zahamowane) ;
o typie osobowości pośredniej steniczno - astenicznej .
Rodzaje nerwic
(J.W. Aleksandrowicz „Nerwice i choroby psychosomatyczne” ; PWN , Kraków 1971)
Nerwica neurasteniczna :
zaczyna się od szybko narastającego w ciągu dnia znużenia i drażliwości ;
w miarę upływu czasu praca umysłowa staje się coraz trudniejsza , uwaga coraz słabsza , a pamięć coraz gorsza ;
inne objawy : wybuchy gniewu i płaczu , bóle głowy , utrata apetytu , niestrawność , bezsenność , nadmierna wrażliwość na hałasy , stany lękowe , uporczywe zaparcia i biegunki pod wpływem zdenerwowania , nadmierna potliwość , dolegliwości sercowe , uderzenia krwi do głowy , niemoc płciowa .
Nerwica histeryczna :
występują w niej tzw. objawy konwersyjne , polegające na zaburzeniach ruchowych i czuciowych (takich jak niemota , niemożność chodzenia , ślepota , zaburzenia czucia bólu) ;
innymi objawami są zaburzenia świadomości typu : zamroczenia , osłupienia , zaburzenia pamięci itp. ;
w/w objawom towarzyszą na ogół pewne szczególne formy zachowania , potocznie określane jako „teatralność” czy „egzaltacja” w wyrażaniu uczuć .
Nerwica hipochondryczna wyraża się głównie nadmierną koncentracją uwagi na własnym ciele , poczuciem ciężkiej choroby i związanego z tym zagrożenia oraz objawami psychosomatycznymi .
Nerwica natręctw (anankastyczna) przejawia się natrętnie pojawiającymi się myślami , lękami i czynnościami oraz szczególnymi cechami osobowości (niepewność , wątpliwość , skrupulatność , surowe zasady moralne) .
Nerwica lękowa :
jej głównym objawem jest , strach połączony z objawami psychosomatycznymi , pojawiający się nieoczekiwanie i bez żadnej zewnętrznej przyczyny ;
lżejszą jej odmianą są fobie , w których lęk pojawia się jedynie w określonych sytuacjach , stwarzając tendencję do unikania budzących lęk sytuacji .
Nerwica depresyjna :
jej głównym objawem jest przygnębienie ;
często towarzyszą mu zaburzenia snu , niepokój oraz objawy psychosomatyczne .
W każdym przypadku nerwicy można spostrzec trzy kategorie zjawisk :
objawy o charakterze psychosomatycznym („wegetatywnym” - czynności cielesne mające swe źródło w przeżyciach psychicznych) ;
szczególne doznania psychiczne , znane także zdrowemu człowiekowi , ale występujące w znaczniejszym nasileniu , długotrwałe i w nieco odmiennej postaci ;
pewne cechy charakteru , będące wyrazem zaburzeń osobowości .
Nerwica natręctw
(z wykładu)
W każdej chorobie (psychicznej czy somatycznej) są objawy osiowe (centralne) i poboczne . Te drugie nie są istotne . Dla postawienia diagnozy konieczne są objawy osiowe . Objawami osiowymi nerwicy natręctw są natrętnie pojawiające się myśli lub wyobrażenia o treści niezgodnej z moralnymi i estetycznymi odczuciami jednostki .
Nerwica natręctw jest niezwykle podstępna , ponieważ uderza w najczulsze miejsca . Najczęstsza postać to bluźniercze myśli u autentycznych , gorliwych wierzących . Sama psychoterapia tu nie pomaga . osoba taka musi być leczona farmakologicznie . Innym częstym przypadkiem są myśli matki , niezwykle zakochanej w swoim dziecku , o zamordowaniu go .
Osoby dotknięte nerwicą natręctw są krytyczne co do tego , że ich myśli są szalone , bez sensu , obłędne . Występuje tu pełny krytycyzm . Osoba taka jest przerażona objawami i sądzi , że jest obłąkana . Nie może zająć się niczym innym , jak myśleniem o swoich myślach . Jeśli choroba jest zintensyfikowana , to myślom towarzyszy wielogodzinne mycie rąk . Osoby chore są świadome , że myją czyste ręce .
Wszystkie nerwice są wywoływane środowiskowo . Przyczynami nerwicy natręctw są :
środowisko rodzinne - brak ciepła , serdeczności , spontaniczności w okazywaniu uczuć ;
osobowość matki , szczególnie jej uczuciowy stosunek do dziecka (na ogół matki skrajnie wymagające , perfekcjonistyczne , bezwzględne w egzekwowaniu poleceń przez kary i groźby ; w wychowaniu dominują rygory ; dominującymi słowami są : nie wolno , trzeba , musisz , powinno się , należy itp.) .
W takich warunkach domowych dziecko tłumi swoją spontaniczność , ograniczając swe naturalne potrzeby psychiczne . kształtuje się u niego wysoki stopień samokontroli w zakresie emocji i uczuć . Pojawia się duża rozbieżność między „ja” realnym i „ja” idealnym , czyli niska samoakceptacja . Ponadto pojawia się duża doza autoagresji oraz lęk przed ujawnianiem własnych uczuć , i to zarówno pozytywnych , jak i negatywnych .
Nerwica lękowa
(„Psychologia kliniczna” pod red. A. Lewickiego ; PWN , Warszawa 1974)
Nerwica lękowa jest nerwicą polisymptomatyczną . Lęk nie jest przeważnie objawem izolowanym . Łączą się z nim często takie objawy , jak : wybuchy gniewu , problemy przy jedzeniu , ogryzanie paznokci , jąkanie się , zaburzenia snu , zgrzytanie zębami , zaburzenia wydzielania i wydalania (np. nadmierna potliwość , moczenie nocne) ; rozszerzenie źrenic ; drgawki i dreszcze .
U niektórych dzieci lęk dotyczy określonych sytuacji lub przedmiotów , np. : zwierząt , aut , ciemności , określonej osoby . U innych dzieci lęk stanowi postawę wobec życia - one stale się czegoś boją . Często mówią szeptem , boją się o cokolwiek zapytać , nawet jeśli są zainteresowane . Mimo dobrego poziomu rozwoju umysłowego nie mają odpowiednich osiągnięć , ponieważ lęk nie pozwala im na wykorzystanie możliwości intelektualnych .
Stopień nasilenia lęku może być rozmaity , od najczęściej występujących fobii , aż do ostrych stanów lękowych . Istnieje co prawda rodzaj lęku , który jest biologicznie uzasadniony i który chroni organizm przed realnymi niebezpieczeństwami , jednak w nerwicy lękowej występują stany niepokoju i lęku w sytuacjach , w których nie ma do tego obiektywnych podstaw . Dziecko podejrzewa istnienie jakiegoś niebezpieczeństwa , tajemniczego i nieznanego , którego należy się bać . Im dziecko jest starsze , tym częściej stany lękowe przeszkadzają mu w dobrym przystosowaniu się do życia szkolnego i współżycia z szerszą grupą społeczną .
Nerwica lękowa nie objawia się wyłącznie przez irracjonalne reakcje lękowe . Lęk przenika wszystkie sfery życia psychicznego :
zakłóca procesy myślowe , powoduje wątpliwości i brak zdecydowania , podważa każdą pewność i zawsze jest przyczyną wahania ;
ma duży wpływ na wyobraźnię , co znajduje odbicie w nieprzyjemnych snach ;
powoduje nadmierne uwrażliwienie zmysłów zewnętrznych ;
wpływa na aktywność motoryczną - prowadzi do nadmiernej ruchliwości i pobudliwości lub do zablokowania i opóźnienia reakcji , zależnie od indywidualnych predyspozycji .
Przyczyny nerwicy lękowej :
pogłębiający się stan lękowy dziecka w trudnych sytuacjach szkolnych (nerwica szkolna) ;
niewłaściwe oddziaływanie środowiska rodzinnego , np. : awantury , alkoholizm , nieuregulowany tryb życia , bicie .
Błędy wychowawcze w domu powodują powstawanie u dziecka uczucia niepewności , co przy zadziałaniu dodatkowych niekorzystnych bodźców prowadzi do wystąpienia nerwicy lękowej , która często ma silny komponent depresyjny .
Choroby psychiczne i osoby psychicznie chore
(J. Sowa : „Pedagogika specjalna w zarysie” ; Wydawnictwo Oświatowe FOSZE ; Rzeszów 1997)
Najczęściej spotykane choroby psychiczne to :
Schizofrenia :
polega na uszkodzeniu struktury osobowości od lekkiego rozchwiania jej zawartości do ciężkich stanów daleko posuniętego rozpadu ;
dochodzi do zaburzeń życia emocjonalnego , myślenia i napędu psychoruchowego , odbijających się ujemnie na dynamice rozwojowej osobowości i jej stosunku do środowiska ;
objawy osiowe : otępienie uczuciowe , autyzm ;
objawy dodatkowe : halucynacje , urojenia , stany osłupienia , rozkojarzenia , hiperkinezy i inne , występujące w zależności od postaci schizofrenii .
Psychoza maniakalno - depresyjna :
polega na zaburzeniu nastroju ;
objawia się w kolejno występujących po sobie okresach depresji i manii ;
w fazie depresji , która może trwać kilka miesięcy , obok obniżenia nastroju mogą także występować : spowolnienie wszystkich procesów psychicznych , znaczne zahamowanie ruchowe , niski poziom lęku , zaburzenia snu itp. ;
faza maniakalna może mieć różne stopnie stanów podniecenia , radości i wesołości ; przy nasileniu się jej objawów może dojść do zaburzenia świadomości połączonej ze zniesieniem orientacji w czasie , w miejscu i otoczeniu
Paranoja :
głównymi objawami są urojenia bez głębszych zmian sfery intelektualnej i osobowości ;
są to zaburzenia myślenia objawiające się w błędnych , niezgodnych z rzeczywistością sądach pochodzenia chorobowego , które chory uważa za prawdziwe mimo wszelkich , zaprzeczających ich prawdziwości , dowodów i argumentacji .
Etiologia chorób psychicznych jest nieznana lub nie do końca poznana . Niektóre zaburzenia mają swoje podłoże organiczne . Choroby psychiczne na ogół występują w późniejszym okresie życia człowieka .
Osoby psychicznie chore , a więc dotknięte psychozami , wymagające rewalidacji zawodowej , to osoby , u których objawy chorobowe mają charakter przewlekły lub trwały .
Na ogół osoby psychicznie chore nie potrafią świadomie kierować swoim własnym losem , być samodzielne i niezależne od innych na wielu odcinkach życia . Wymagają opieki i pomocy .
Psychoterapia
(„Psychologia kliniczna” pod red. A. Lewickiego ; PWN , Warszawa 1974)
Psychoterapia jest to oddziaływanie na psychikę , lecz nie w formie leczenia środkami farmakologicznymi , ale leczenia za pomocą metod psychologicznych , najczęściej poprzez oddziaływanie słowem , muzyką , książką itp. Trudno jest ją oddzielić od procesu wychowawczego lub reedukacyjnego . W przypadku leczenia dzieci niełatwo jest ustalić , gdzie kończy się psychoterapia , a zaczyna wychowanie , gdyż oba te procesy ściśle się ze sobą łączą , tak w zakresie oddziaływania na samo dziecko , jak i na jego otoczenie . Psychoterapia jest ważnym elementem leczenia dzieci z zaburzeniami psychicznymi .
Skuteczność leczenia dzieci za pomocą psychoterapii (wg Ch.B. Shawa) :
lepiej poddaje się terapii dziecko mające dobry kontakt , niż takie , które nie nawiązuje łatwo kontaktów z ludźmi ; nieskuteczne jest leczenie dzieci psychopatycznych ;
bardziej podatne na leczenie jest dziecko przejawiające zaburzenia lękowe niż takie , które subiektywnie nie ma złego samopoczucia ;
łatwiej jest leczyć dzieci nerwicowe niż schizofreniczne czy z zaburzeniami osobowości , ponieważ zaburzenia te są zbyt głębokie ;
terapia jest skuteczniejsza , gdy rodzicom zależy na leczeniu dziecka .
Psychoterapia może być :
pośrednia - poprzez terapię rodziców ;
bezpośrednia - aktywna lub podtrzymująca (ogranicza się tylko do kryzysu) .
Postępowanie psychoterapeutyczne zależy od diagnozy i wieku dziecka . Przyjmuje się ogólną zasadę , że im dziecko jest młodsze , tym większy nacisk należy położyć na pracę z rodzicami . Ze starszymi dziećmi i młodzieżą można współdziałać bezpośrednio , ograniczając kontakty z rodziną .
Formy oddziaływania psychoterapeutycznego także różnią się w zależności od wieku dziecka i jego poziomu umysłowego .
Najczęściej stosowaną formą w terapii młodszych dzieci jest zabawa . Jest ona naturalną formą ekspresji małego dziecka , dlatego w sytuacji zabawowej dziecko najłatwiej wyraża swoje konflikty i lęki .
Inna - równie często stosowana - forma terapii polega na twórczej działalności dziecka . Niektóre dzieci mają duże zdolności do wyrażania siebie za pomocą rysunku , malowania lub rzeźbienia w plastelinie . Taka forma terapii jest bardzo pożyteczna w leczeniu dzieci depresywnych i zahamowanych , szczególnie w fazie początkowej . W miarę , jak dziecko zmienia swoje zachowanie , bardzo wyraźnie przekształca się charakter rysunków - ze stereotypowych i mało ekspresyjnych do bardziej swobodnych i ekspresyjnych . Aktywność twórcza dziecka podczas terapii powinna być zupełnie swobodna .
Ze starszymi dziećmi można już rozmawiać na temat ich kłopotów , opierając się na perswazji i rozumowaniu , jednak bardziej celowe jest połączenie rozmowy z obserwacją niektórych form aktywności dziecka . Obserwacja dziecka w różnych sytuacjach może dopiero stanowić podstawę diagnozy psychologicznej oraz skutecznego oddziaływania terapeutycznego .
Techniki oddziaływania terapeutycznego na dzieci :
rozładowująca - dziecko bawi się tak , jak chce , bez żadnych ograniczeń - terapeuta jest obserwatorem ;
ustosunkowująca - terapeuta jest aktywny , jest w „dialogu zabawowym” z dzieckiem ; powinien być życzliwy , przyjacielski , serdeczny bez względu na zachowanie dziecka ;
interpretująca - terapeuta jest w „dialogu słownym” z dzieckiem i wyjaśnia mu jego problemy .
We wszystkich przypadkach terapii dzieci z zaburzeniami w przystosowaniu się ogromnie ważny jest dobry kontakt psychologa z rodzicami . Skuteczne oddziaływanie lecznicze i korekcyjne wymaga bowiem współpracy rodziców .
Zasady i metody postępowania terapeutycznego z rodzicami (wg M. Ziemskiej) :
podkreślanie wszystkich pozytywnych metod postępowania w przeszłości i obecnie , wzmacniać je i podtrzymywać prawidłowe postawy rodziców ;
nie krytykowanie nieprawidłowych postaw rodziców (o postawach w ogóle nie należy wspominać) , nie akcentowanie nieprawidłowego zachowania się (z wyjątkiem bardzo drastycznych przypadków) ;
omawianie z rodzicami potrzeb dziecka związanych zarówno z aktualną fazą jego rozwoju , jak i powstałych wskutek niewłaściwych postaw rodzicielskich ; rozmowę należy tak prowadzić , by rodzice sami uświadomili sobie , czego dziecko od nich potrzebuje - staje się to wówczas ich trwałym osiągnięciem ;
nie podtrzymywanie ani negowanie wniosków rodziców o popełnianiu błędów , lecz podkreślanie pozytywnych momentów zachowania w przeszłości i obecnie .
W przypadku terapii dzieci praca psychologa dotyczy w dużej mierze przekształcania środowiska , polega na sugerowaniu rodzicom pewnych zmian w postępowaniu z dzieckiem , na kontaktowaniu się ze szkołą . Psycholog nie tylko pomaga dziecku lepiej przystosować się do środowiska , ale także usiłuje kształtować środowisko tak , aby jego oddziaływania wychowawcze stały się korzystne dla dziecka , a w każdym razie były mniej szkodliwe .
Celem pedagogiki jest korygowanie dysharmonii w rozwijającej się osobowości dziecka . Praca wychowawcza polega na przekształcaniu wadliwych postaw i cech zachowania się , które ukształtowały się wskutek niekorzystnej sytuacji środowiskowej . Najczęściej korekty wymagają : nadpobudliwość nerwowa , egoizm i nieprzystosowanie społeczne , negatywny stosunek do wysiłku i niechęć do pracy umysłowej . Formą terapii pedagogicznej jest terapia zajęciowa , a pozytywne wyniki uzyskuje się poprzez :
aktywizację i usprawnianie czynności fizycznych i psychicznych , ich tempa i koordynacji ;
pobudzenie i wzmacnianie pozytywnych dynamizmów rozwojowych ;
rozwijanie właściwych zainteresowań i uzdolnień ;
kompensację braków ;
odreagowywanie konfliktów ;
korekcję niewłaściwych nawyków i stereotypów .