Psychologia zdrowia
Pojęcie zdrowia i normy;
Paradygmat biomedyczny i salutogenetyczny;
Sytuacja choroby. Choroba jako źródło stresu.
Radzenie sobie z chorobą.
Relacja pracownik medyczny-pacjent, modele kontaktu, podmiotowość pacjenta.
KONCEPTUALIZACJA ZDROWIA
Podstawowe znaczenie w psychologii zdrowia ma samo pojęcie zdrowia.
Nie ma ono jednak definicji, która uzyskałaby powszechną akceptację.
Oto podstawowe ujęcia zdrowia:
Zdrowie jako brak choroby i dolegliwości
ta definicja (przestarzała, nieaktualna już) nie obejmuje pełnego zakresu zdrowia i złożoności pojęcia (np. zdolności do samorozwoju)
jest to negatywna definicja (zarzut metodologiczny, definiowanie przez brak, czym ono nie jest)
centralne miejsce zajmuje tu choroba (model biomedyczny zakorzeniony w medycynie)
Nowsze ujęcia- zdrowie jako:
stan,
potencjał / dyspozycja lub
proces
(te kategorie wzajemnie się uzupełniają)
Zdrowie jako stan- pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny-(Światowa Org. Zdrowia, 1948)
to już jest ujęcie pozytywne i znacznie szersze, bo prócz stanu organizmu uwzględnia też stan psychiczny i społeczny
Wady:
idealizm (taki pełny dobrostan nie jest możliwy do osiągnięcia)
niejasne pojęcie dobrostanu
Zdrowie jako potencjał i właściwości człowieka oraz jego kontekst życia
tu zdrowie ma status dyspozycji umożliwiającej adaptacyjne funkcjonowanie w określonym kontekście środowiskowym, definiowane jest w kategoriach rozwojowo- funkcjonalnych;
Z jednej strony jest zasobem warunkującym wszechstronny rozwój człowieka, z drugiej umożliwia stawianie czoła aktualnym wymaganiom.
zasoby zdrowotne, tj. takie właściwości człowieka, grupy, środowiska, które umożliwiają skuteczne radzenie sobie z wymaganiami i obciążeniami życia codziennego
Wady:
ujęcie statyczne- zdrowie jako stan („mieć zdrowie lub go nie mieć”)
Zdrowie jako proces (zastosowanie perspektywy salutogenetycznej, czyli zorientowanej na zdrowie)
Zdrowie to kraniec kontinuum, którego drugim krańcem jest choroba;
Nie ma tu wyraźnego rozgraniczenia między zdrowiem a chorobą.
Miejsce jednostki na tym kontinuum w ciągu życia zmienia się, rzadko osiągając krańcowe pozycje. Trudno spotkać osobę absolutnie zdrową albo chorą pod każdym względem.
Zdrowie nie jest stanem ani stałym zasobem, ale procesem przemieszczania się na kontinuum
To podejście dynamiczne i interakcyjne
Odnosi się do poszukiwania i utrzymywania równowagi wobec obciążeń, z którymi organizm ma nieustannie do czynienia.
Wady:
trudności metodologiczne: zdrowie tak rozumiane jako przedmiot badań empirycznych nastręcza trudności- wymagałoby ciągłej rejestracji przebiegu. Dlatego też w badaniu sprowadza się znowu do badania stanów w określonych momentach czasu.
zresztą koncepcja kontinuum zdrowie- choroba zakłada posługiwanie się oceną stanu aktualnego.
Co charakteryzuje współczesne definicje zdrowia ?
Są coraz szersze, włączają nowe wymiary- np. duchowość jako wymiar zdrowia, zdrowie behawioralne (zachowania sprzyjające zdrowiu i leżące u ich podstaw filozofie), itd.
Coraz szerzej wykracza się poza samo zdrowie somatyczne.
Akcentuje się zmienność, procesualność i pozytywne rozumienie zdrowia jako potencjału, dyspozycji czy zasobu.
Ponadto bierze się pod uwagę 2 perspektywy- obiektywną i subiektywną.
Pojawia się też coraz wyraźniejsza tendencja do przypisywania człowiekowi odpowiedzialności za własne zdrowie („twoje zdrowie w twoich rękach”).
Podejście (paradygmat) patogenetyczne w psychologii zdrowia
Dominowało w psychologii, wzorem nauk medycznych, przez wiele lat i nadal przeważa
Nastawione jest na poszukiwanie przyczyn i uwarunkowań zaburzeń
Czynniki patogenetyczne:
Biologiczne- genetyczne, konstytucjonalne i somatyczne
Psychologiczne-sytuacyjne i osobowościowe
Społeczno-kulturowe
W związku z ich współdziałaniem przyjmuje się model bio-psycho-społeczny w analizie mechanizmów patogenetycznych.
Podejście salutogenetyczne
U podłoża tego modelu leży przełomowe pytanie:
„dlaczego ludzie, mimo że podlegają oddziaływaniom wielu stresorów (patogenów) zachowują zdrowie, a w przypadku załamania powracają do zdrowia” To jest pytanie o przyczyny zdrowia.
Twórca- Antonovsky, zakłada, że normalnym stanem funkcjonowania człowieka jest dynamiczny stan chwiejnej równowagi (chaos).
W podejściu salutogenetycznym na pierwszy plan wysuwa się poszukiwanie wyznaczników zdrowia, a nie czynników sprzyjających zachorowaniu.
Wynika to z założenia, że normalnym stanem organizmu nie jest stan równowagi, lecz przeciwnie: zakłócenie równowagi.
Poziom zdrowia zależy od następujących czynników (wg Antovsky`ego) :
uogólnionych zasobów odpornościowych (tu wchodzą w grę właściwości jednostki: biol. i psychol. -np. strategie radzenia sobie oraz cechy społ.-kulturowe, np. wsparcie, religia)
stresorów (stresory psychospołeczne i fizyczno-biologiczne, krótkotrwałe-ostre i przewlekłe, egzo-endogenne lub ze styku relacji człowiek-środowisko; stresory wynikające ze zmian życiowych, kryzysów i codziennych uciążliwości)
poczucia koherencji (to ogólne nastawienie orientacyjne, wyrażające trwałe i dynamiczne przekonanie o przewidywalności i racjonalności świata i własnego w nim położenia życiowego; składa się nań poczucie zrozumiałości, zaradności- sterowalności i sensowności)
zachowania i stylu życia
Co ułatwia człowiekowi bycie bardziej zdrowym ?
zasoby, potencjały zdrowia, czyli te podmiotowe i środowiskowe cechy i właściwości, które w interakcji zdrowotnej pełnią funkcję pozytywną.
Poczucie koherencji (sense of coherence SOC)
Wpływa na poziom zdrowia, zarówno w ocenie subiektywnej, jak i obiektywnej.
W badaniach potwierdzono jego prozdrowotną rolę
SOC oddziałuje na ocenę stresorów.
Wpływa korzystnie na zasoby ich wykorzystanie.
Z pomocą SOC człowiek dostraja sposoby radzenia sobie ze stresem do sytuacji stresowej.
SOC zapobiega poczuciu bezradności, poddania się i braku sensu.
Jest silnie powiązane z poczuciem własnej skuteczności, sprawstwa i wewnętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli.
Pojęcie to jest też wykorzystywane w definiowaniu zdrowia psychicznego.
CZYNNIKI PSYCHOSPOŁECZNE A ZDROWIE
-POLIETIOLOGICZNA KONCENPCJA CHORÓB
Czynniki osobowościowe i wzory behawioralno-osobowościowe
Predyspozycje osobowościowe- skłonność do tłumienia emocji lub trudności w ich ekspresji, wysoka potrzeba osiągnięć, wysokie poczucie odpowiedzialności, neurotyczność, depresyjność, aleksytymia, represyjny styl radzenia sobie ze stresem
Wzory behawioralno- osobowościowe-
wzór zachowania A (koncepcja oprac. Przez M. Friedmana i R. Rosenmama) predysponujący do zawałów i in. chorób serca,
wzór B- prozdrowotne przeciwieństwo A;
wzór zachowania C- predysponujący do chorób nowotworowych (zachowania uległe, ukrywanie negatywnych emocji, częste poczucie bezradności i beznadziejności, depresyjność)
wzór typu D (najnowsza koncepcja)- distressed personality- charakteryzuje się ona negatywną emocjonalnością i zahamowaniem społecznym; represyjny styl radzenia sobie ze stresem)
Czynniki sytuacyjne- wydarzenia traumatyczne (konsewkecnją może być zespół ostrego stresu lub dłużej trwający PTSD), ważne wydarzenia życiowe oraz drobne, codzienne utrapienia
Wsparcie społeczne- strukturalne i funkcjonalne (-emocjonalne, informacyjne, instrumentalne i rzeczowe)
Czynniki behawioralne- styl życia (zach. pro- i antyzdrowotne)
KRYTERIA ROZRÓŻNIENIA NORMY I PATOLOGII psychicznej:
normy społeczne obowiązujące w danej społeczności: powszechność, wzorce zachowań, obowiązujące normy obyczajowe
wskaźniki statystyczne, zachowania nietypowe i nieoczekiwane
czy zachowanie jest funkcjonalne- tzn. czy służy do osiągnięcia racjonalnych i pożądanych celów
poziom dyskomfortu subiektywnie odczuwanego przez jednostkę- niezależnie od tego czy obserwuje się zmiany w jej zewnętrznym zachowaniu
(wszystkie one są niedoskonałe, mają braki)
Klasyfikacje zaburzeń
takie jak ICD-10 (międzynarodowa klasyfikacja oprac przez Świat. Org. Zdrowia) czy DSM-IV (oprac. przez Amer. Tow. Psychiatryczne) oraz wiele narzędzi diagnozy psychologicznej
są użyteczne dla celów klinicznych do odróżnienia normy i patologii
CHOROBA JAKO ŹRÓDŁO STRESU
choroba pociąga za sobą dolegliwości, z których najbardziej dokuczliwą jest ból
cierpienie nie tylko fizyczne, ale i psychiczne, lęk, poczucie zagrożenia
konieczność podporządkowania się systemowi oficjalnej medycyny
ograniczenia związane z chorobą oraz powinności łączące się z rolą chorego upośledzają możliwości pełnienia innych ważnych ról społecznych- rodzinnych i zawodowych
może też powodować pogorszenie sytuacji finansowej, konieczność zmiany lub rezygnacji z wielu planów życiowych
Przyczyny zmian stanu psychicznego w przebiegu chorób somatycznych:
zmiany należące do obrazu klinicznego choroby- jak w przypadku niektórych guzów mózgu, w cukrzycy- zaburzenia świadomości w postaci śpiączki, objawy rzekomonerwicowe w nadczynności tarczycy (drażliwość, skłonność do reakcji niewspółmiernych).
zmiany wywołane chorobą, takie jak ból, nudności, kołatanie serca itp. oraz ograniczenia np. w swobodzie poruszania się
oddziaływanie choroby w drodze psychologicznej czyli w wyniku tego, jak chory ustosunkowuje się do swojego cierpienia, jak ocenia chorobę i jej następstwa.
Oddziaływanie choroby w drodze psychologicznej jest zależne od:
1. Obrazu własnej choroby („na co jestem chory”- rozpoznanie w ujęciu pacjenta)
Obraz choroby- choroba i zaistniała w jej następstwie sytuacja znajdują odzwierciedlenie poznawcze w postaci obrazu własnej choroby. Dotyczy on następujących treści:
przyczyn choroby, jej istoty, natury, własnego aktualnego stanu, leczenia, dalszego przebiegu choroby, skutków choroby
Obraz choroby jest podstawą oceny sytuacji stresowej, zaistniałej w związku z chorobą. Wywiera on wpływ na odporność psychiczną człowieka, na jego stosunek do leczenia oraz na sposoby reagowania na zachorowanie.
2. Właściwości osobowości („kto choruje? cechy osobowości przedchorobowej)
3. Sposobów zachowania w sytuacjach trudnych („jak dotąd postępował w sytuacjach trudnych?”)
Ocena ciężkości własnej choroby- typy reakcji:
zaprzeczanie- jest wyrazem wyparcia. Informowanie chorego o jego chorobie i ewentualne doznawane dolegliwości nie prowadzą do ukształtowania się obrazu własnej choroby
pomniejszanie, bagatelizowanie choroby. Wyjaśnieniom lekarzy i własnym dolegliwościom chory nadaje znaczenie łatwiejsze do przyjęcia. Często racjonalizuje, aby zredukować swój lęk, lub uporczywie trwa przy własnym błahym rozpoznaniu
przyjęcie diagnozy lekarskiej- jej akceptacja. Oparcie- bo zdanie się na opinię lekarza i wypełnianie zaleceń redukuje lęk, rezygnacja- gdy przyjęcie diagnozy ciężkiej choroby wiąże się z poddaniem się i przygnębieniem pacjenta.
wyolbrzymianie (należy różnicować z rzekomohisteryczną maską choroby organicznej)
Znaczenie własnej choroby dla chorego (wg Lipowskiego)
choroba jako przeszkoda, wyzwanie, czyli jako jedna z sytuacji trudnych, które niesie życie. Trzeba za pomocą wszystkich dostępnych środków, stosowanych elastycznie to wyzwanie pokonać. Pacjent przeciwstawia się chorobie, a w lekarzu widzi sprzymierzeńca. Taka ocena pierwotna (choroby jako wyzwania) uruchamia strategię radzenia sobie w postaci WALKI.
choroba jako strata (krzywda). Taka ocena pociąga za sobą przygnębienie pacjenta, depresję, może zintesyfikować chorobę podstawową, może też być przyczyną myśli i prób / czynów samobójczych Pociąga za sobą postawę REZYGNACJI (potrzeba wczesnej interwencji psychoterapeutycznej).
choroba jako ulga- wtedy choroba daje usprawiedliwienie wobec innych i samego siebie, uwolnienie od obowiązków i często akceptację przez środowisko
choroba jako korzyść- strategia do uzyskiwania wtórnych zysków z choroby np. w postaci większego zainteresowania i opieki ze strony otoczenia lub korzyści materialnych
choroba jako wartość, szansa rozwoju, korzystnej zmiany osobowościowej, odkrycia nowych wartości, poprawy relacji z ludźmi, światem, itp.
POSTAWA WOBEC CHOROBY
To (w ujęciu Wrześniewskiego) stosunek pacjenta do faktu zachorowania i sytuacji związanych z leczeniem i rehabilitacją
Może być sprzyjająca lub niesprzyjająca leczeniu (lękowa lub bagatelizująca)
Komponenty postawy:
emocjonalny (co pacjent przeżywa)
poznawczy (co myśli)
motywacyjno-behawioralny (co robi, jak postępuje, zachowanie)
Radzenie sobie z chorobą
Tak samo jak radzenie sobie ze stresem, radzenie sobie z chorobą ma dwa nurty (i dwie funkcje) powiązane ze sobą:
Emocjonalne- ukierunkowane na regulacje emocji (kontrola emocji najczęściej odbywa się poprzez mechanizmy poznawcze oraz poprzez otwarte ich wyrażanie)
Instrumentalne- ukierunkowane na poprawę własnego stanu zdrowia (przez stosowanie się do zaleceń lekarskich i poprzez aktywność własną)
Formy radzenia sobie z emocjami towarzyszącymi chorobie
(głównie z lękiem):
zaprzeczanie chorobie (chory nie przyjmuje do wiadomości faktu zachorowania i konsekwencji)
zespół adaptacji poznawczej, na który składa się: poszukiwanie znaczenia choroby, uzyskiwanie nad nią kontroli (choćby iluzorycznej) i odzyskiwanie poczucia własnej wartości
ekspresja emocji w formie werbalnej i niewerbalnej
Instrumentalne radzenie sobie z chorobą, czyli dążenie do wyzdrowienia, realizuje się poprzez:
podporządkowanie zaleceniom lekarskim
wprowadzanie sposobów leczenia z własnej inicjatywy
Sytuacja pracownik medyczny- pacjent
Istnieje na tle innych, ważnych życiowo i równoczesnych sytuacji, w których obie strony uczestniczą.
Percepcja osoby pacjenta przez pracownika medycznego (pielęgniarkę, ratownika, lekarza) jest ważnym czynnikiem decydującym o jego zachowaniu.
Zachowanie pracownika wywołuje z kolei określone reakcje u pacjenta.
Modele kontaktu pr. med.-pacjent-wg Szasz`a i Hollender`a:
aktywność- bierność- brak interakcji, tylko pracownik (lekarz, pielęgniarka, ratownik) jest stroną aktywną (tak może być np. gdy pacjent jest w śpiączce)
kierownictwo- współpraca- aktywniejszy jest pracownik, pacjent podporządkowuje się, jedynie wykonuje polecenia (np. w przypadku chorób zakaźnych)
obustronne uczestnictwo- partnerski udział pacjenta w leczeniu, niezbędny zwłaszcza w przypadku chorób przewlekłych i w profilaktyce. Decyzje podejmowane powinny być wspólnie
Trzy typy relacji pracownik medyczny-pacjent- wg Schneidera:
relacja rzeczowa- pacjent traktowany przedmiotowo; może to spowodować jego regresję
relacja wychowawczo- opiekuńcza- cechuje ją duża zależność pacjenta od pracownika, regresja. Prac.-np. pielęgniarka poucza, aktywizuje itp.
relacja psychoterapeutyczna- pracownik dąży do utrzymania równowagi emocjonalnej pacjenta, do poznania przyczyn jego problemów i do ich rozwiązania. Cechuje ją duża więź i współpraca. Komunikacja jest tu ukierunkowana zarówno na zaspokojenie potrzeb medycznych jak i psychologicznych.
Warunkiem dobrej współpracy pracownika medycznego z pacjentem w realizacji wspólnego celu jest wyrównanie w jakimś zakresie rozbieżności informacji między nimi i wytworzenie wspólnej płaszczyzny informacyjnej.
Pacjent powinien być poinformowany o:
diagnozie- jaka to choroba
na czym polega jego choroba
o dalszym jej przebiegu
o działaniu leków
o przygotowaniu do badań dodatkowych
o ewentualnych trwałych następstwach
Co powoduje zadowolenie pacjenta z kontaktu z lekarzem / prac. medycznym?
wzajemne pozytywne ustosunkowanie
harmonijna wymiana informacji
umożliwienie pacjentowi swobodnego wypowiadania się i udzielanie mu odpowiedzi na pytania
spełnianie indywidualnych oczekiwań pacjenta
Wykonywanie zaleceń przez pacjentów:
1/3 pacjentów nie przestrzega ich w ogóle (!)
1/3 robi odstępstwa
1/3 przestrzega na tyle, by leczenie było skuteczne
Pełniejszemu wykonywaniu zaleceń sprzyja zadowolenie z kontaktu i partnerska wymiana informacji.
Nie sprzyja, gdy pacjent steruje w kontakcie, przytłacza lekarza swoją aktywnością, a lekarz jest bierny.
Co ogranicza podmiotowość pacjenta-
choroba, dolegliwości osłabienie pacjenta
organizacja służby zdrowia
Zyski z podmiotowości pacjenta
lepsza orientacja we własnej sytuacji
większa skłonność akceptacji i realizacji zaleceń
zadowolenie z kontaktu, co sprzyja leczeniu
trafniejsze decyzje pacjenta
Podmiotowość pacjenta wynika z;
wewnętrznej lokalizacji poczucia kontroli zdrowia.
Ze strony lekarza/pielęgniarki podmiotowości pacjenta sprzyja koncentracja na chorej osobie (a nie na narządzie), a najlepiej na kontakcie, co daje możliwość dialogu.
Co lekarz/prac. medyczny może zrobić dla pobudzenia podmiotowości pacjenta:
poznać na ile pacjent chce działać podmiotowo, a to jest możliwe przy dobrym kontakcie, w odpowiedniej atmosferze
poznać obraz choroby pacjenta, a głównie zniekształcenia i oczekiwania
dostarczyć potrzebnych informacji wypełniając luki
poznać jakie cele stawia sobie pacjent na tle innych jego celów życiowych, jakie działanie jest gotów podjąć i jakie programy działania
gdy negocjacje się nie powiodą, uznać prawo odmowy pacjenta, co nie może oznaczać dezaprobaty ani odrzucenia od innych form pomocy
odstępstwa od wykonywania zaleceń rozpatrywać z punktu widzenia pacjenta; podać ewentualne dodatkowe informacje lub negocjować
uznanie podmiotowości oznacza, że lekarz / prac. med. jest współautorem sukcesu, ale też współodpowiada za ewentualne niepowodzenia.
8