POW mgr uzupełniające
sem. III
TEMAT: Psychospołeczne uwarunkowania rozwoju
zdolności dzieci i młodzieży.
Lista wskaźników, które mogą pomóc nauczycielom przedmiotu i wychowawcom w ocenie zdolności i uzdolnień dzieci i młodzieży.
Dla pedagoga interesujące są wszystkie parametry uczniów zdolnych. Ale z punktu widzenia efektów kształcenia szczególnie zajmujące jest właśnie to, jakie osiągnięcia uzyskują ci uczniowie i w jaki sposób do osiągnięć tych dochodzą.
Uczniowie ci:
Uczą się szybciej i łatwiej niż pozostali uczniowie,
Opanowują znacznie szerszy zakres materiału,
Potrafią opanować treści o stosunkowo najwyższym poziomie trudności, przy czym przejawiają skłonność do strukturyzacji materiału, dostrzegają związki, prawa, prawidłowości itd.
Wyróżniają się oryginalnością i twórczym podejściem do zagadnień i problemów
Posiada nieprzeciętne możliwości:
rozumowania,
radzenia sobie z abstrakcją,
uogólniania faktów,
rozumienia znaczeń i widzenia powiązań między nimi.
Posiada wielką ciekawość poznawczą.
Uczy się łatwo i szybko.
Ma szerokie zainteresowania.
Posiada szeroką rozpiętość uwagi, która umożliwia mu koncentrowanie się i bycie wytrwałym w rozwiązywaniu problemów i pogłębianiu zainteresowań.
Jest nieprzeciętny w ilości i jakości słownictwa, w porównaniu z uczniami w jego wieku.
Posiada zdolność do samodzielnej, efektywnej pracy.
Wcześnie nauczył się czytać (często długo przed rozpoczęciem szkoły).
Posiada umiejętność przenikliwej obserwacji.
Okazuje inicjatywę i oryginalność w pracy umysłowej.
Ma zdolność szybkiego zapamiętywania.
Interesuje się bardzo naturą człowieka i świata (problem pochodzenia, przeznaczenia, itp).
Posiada niezwykłą wyobraźnię.
Potrafi łatwo podążać za złożonymi wskazówkami.
Czyta szybko i ze zrozumieniem.
Często i efektywnie korzysta z biblioteki.
Jest świetny w przedmiotach ścisłych, szczególnie w rozwiązywaniu problemów.
Wyróżnia się silną determinacją, ambicją i uporem w dążeniu do osiągnięcia postawionego celu,
Godzi się na wykonywanie zadań, które nie przynoszą od razu oczekiwanych wyników czy też wymiernych rezultatów w postaci gratyfikacji.
Ma też skłonność do przeceniania swojej wiedzy,
Odznacza się dużą wrażliwością emocjonalną, twórczą postawą .
Cechy utalentowanego dziecka:
1) patrzy na problem pod nieoczekiwanym kątem,
2) generuje pomysły nowatorskie,
3) jest pomysłowy w myśleniu i działaniu,
4) stosuje powyższe umiejętności w rozwiązywaniu zadań i problemów,
5) przeprowadza cały proces rozumowania w głowie, łącznie z uwzględnieniem rozwiązania.
Typy dzieci zdolnych:
1) "osiąga sukcesy" - jest podziwiany, dorównuje w niektórych dziedzinach wiedzy nauczycielom,
2) "celowo ukrywa zdolności" - konformista,
3) poddaje się presji otoczenia i podporządkowuje grupie,
4) "nudzi się" w szkole, więc uczy się gorzej niż przeciętnie, realizuje tylko własne cele własnym rozwojem poznawczym i moralnym.
Metody rozpoznawania ucznia zdolnego:
1) nominacja przyznana przez rodzica lub nauczyciela,
2) wyniki sprawdzianów wiadomości i umiejętności,
3) iloraz inteligencji,
4) zwycięstwa w konkursach i olimpiadach,
5) nominacje przyznane przez ekspertów z danej dziedziny,
6) nominacje nadane przez grupę rówieśniczą.
Niejednokrotnie podkreśla się indywidualny charakter zdolności i uzdolnień jednostki,
wskazując, iż jest to cecha osobowościowa, nie dająca wykształcić się jako nawyk.
Definicja psychologa Stanisława Gertsmanna łączy w sobie wszystkie wyżej wymienione
aspekty: „[...] zdolnością nazywa się zespół czynników organicznych i związanych z nimi
funkcjonalnie właściwości psychicznych umożliwiających szczególnie sprawne
wykonanie różnorodnych czynności i bardziej skomplikowanych zadań.”
Ważnym aspektem opisywanego zjawiska jest rozróżnienie pomiędzy zdolnościami
a uzdolnieniami - zdolności ogólne ( ang. gifted ) utożsamiane są z inteligencją,
natomiast uzdolnienia, zdolności specjalne ( ang. talented ) umożliwiają osiąganie
sprawności i ponadprzeciętnych rezultatów w różnych dziedzinach. Rozwój uzdolnień
jednostki przebiega z różnym stopniem intensywności w poszczególnych stadiach
rozwoju psychicznego i emocjonalnego: w okresie przedszkolnym szczególnie
intensywnie rozwijają się zdolności plastyczne i muzyczne, w okresie szkolnym -
zdolności intelektualne, w okresie dojrzewania natomiast - zdolności specjalne, twórcze.
Innym rozróżnieniem jest rozróżnienie następujące: uzdolnieni intelektualnie, ale
nie zawsze osiągający sukcesy szkole, uczniowie zdolni do osiągania najlepszych
rezultatów w nauce szkolnej ale także posiadający zdolności ogólne lub kierunkowe,
uczniowie z ukrytymi talentami, które mogą zostać odkryte tylko w szczególnych
okolicznościach, uczniowie o dużym potencjale twórczym charakteryzujący się co
najmniej przeciętnym poziomem inteligencji i posiadaniem zdolności specjalnych.
Dodatkowym elementem rozważania na temat rozpoznawania ucznia zdolnego może stać się odróżnienie ucznia zdolnego odtwórczo i ucznia zdolnego twórczego. Uczeń zdolny odtwórczo charakteryzuje się wysokim poziomem sprawności umysłowej ujawniającej się w czynnościach odtwórczych: szybkim uczeniu się, przyswajaniu wiadomości, dobrej pamięci, dobrych możliwościach percepcji nowych informacji i ich rozumienia. Uczeń kreatywny charakteryzuje się niejednokrotnie słabszą pamięcią, ale za to wyjątkową wyobraźnią, oryginalnością pomysłów, zdolnością myślenia dywergencyjnego (oryginalnością, giętkością i płynnością myślenia, wrażliwością na problemy ). Zdolności twórczych nie można utożsamiać z tradycyjnie rozumianą inteligencją, jak nie można stawiać znaku równości miedzy uczniem zdolnym a uczniem uzdolnionym twórczo. Różna jest też osobowość i funkcjonowanie społeczne tych dwu grup dzieci : najlepiej w szkole funkcjonują dzieci zdolne i twórcze zarazem, najgorzej w szkole powodzi się uczniom twórczym, ale mało inteligentnym. Uczniowie zdolni są postrzegani jako indywidualiści. Wykazują oni wyraźne cechy inności, które przejawiają się w różnych formach dotyczących zachowania, intelektu i charakteru. Te inne zachowania zwykle nazywane są "nadpobudliwościami". Psycholodzy wyróżniają różne rodzaje nadpobudliwości:
Nadpobudliwość intelektualną, która uwidacznia się w pytaniach kierowanych do dorosłych. Charakteryzuje się ilością oraz rodzajem pytań stawianych przez uczniów zdolnych. Pytania te mają charakter głęboko poznawczy, dlatego też wprawiają niekiedy w zakłopotanie, irytację lub w złość nauczycieli czy rodziców. Pytania abstrakcyjne wśród uczniów zdolnych pojawiają się w wieku 8-9 lat, natomiast u pozostałych uczniów około 15 roku życia. Uczniowie zdolni doskonale pamiętają, jakiego rodzaju otrzymują odpowiedzi na nurtujące pytania. Korzyść płynąca z udzielanych odpowiedzi jest znacząca dla ich rozwoju poznawczego.
Nadpobudliwość wyobrażeniową. Uczniowie, tworząc swój wewnętrzny świat, posługują się często niezrozumiałym dla otoczenia magicznym, abstrakcyjnym językiem werbalnym i niewerbalnym: gestami, minami. Mają wewnętrznego przyjaciela, który staje się ich przewodnikiem czy nauczycielem. Potrafią przy tym siedzieć i rozmyślać. Często środowisko odbiera takie zachowania jako odbiegające od normy albo wręcz patologiczne. Jest to jednak prawidłowość rozwojowa charakterystyczna dla uczniów zdolnych.
Wyróżnia się także nadpobudliwość emocjonalną, która najbardziej niepokoi zarówno nauczycieli jak i rodziców. Jest ona widoczna w postaci nadmiernej reakcji emocjonalnej. Uczniowie zdolni mają więcej niezaspokojonych potrzeb emocjonalnych niż ich rówieśnicy. Wysoka sprawność intelektualna sprawia, że uczniowie ci traktowani są przez dorosłych zbyt poważnie, kosztem niedostrzegania ich sfery emocjonalnej. Rozbieżność pomiędzy rozwojem poznawczym a emocjonalnym jest tutaj bardziej widoczna niż u uczniów przeciętnych. Są to uczniowie bardzo logiczni, analityczni w swych wywodach. Potrzebują, podobnie jak ich rówieśnicy, bliskich relacji emocjonalnych. Częściej natomiast od swoich najbliższych słyszą, że są mądrzy, niestety z pominięciem tego, że są kochani.
Nadpobudliwość zmysłowo-sensoryczną odbiera się jako nadpobudliwość ruchową. Objawia się ona nadmierną ekspresją, kręceniem się w ławce szkolnej, przeszkadzaniem na lekcjach, niezdyscyplinowaniem czy niesubordynacją. Większa ruchliwość jest widoczna szczególnie podczas pracy nad ciekawym zadaniem. Nadpobudliwość ta odznacza się także wrażliwością na różnego rodzaju bodźce zmysłowe. Częściej niż inni rówieśnicy uczniowie zdolni mają skłonność do uczuleń, alergii czy reakcji skórnych na stres.
Nadpobudliwość psychomotoryczną - określa się ją jako dekoncentrację uwagi i brak skupienia. Na lekcjach towarzyszy temu zachowaniu częste zamyślenie się lub zbędne rozmowy z kolegami. Przy bardzo dużej podzielności uwagi uczniowie zdolni mogą myślami drążyć ciekawe aspekty poruszanych zagadnień, rozwiązać błyskawicznie nowe zadania, ułożyć opowiadanie czy też napisać spontanicznie wiersz. Umysły tych uczniów pracują intensywnie, ale nie jest to dostrzegalne na zewnątrz w postaci mowy ciała. W praktyce szkolnej zachowania takie oceniane są jako niezgodne z przyjętymi wymogami czy regułami oraz jako niekorzystnie wpływające na proces dydaktyczno-wychowawczy.
Na lekcjach uczniowie zdolni stawiają nauczycielowi mnóstwo różnorodnych pytań, łatwo przyswajają nowe pojęcia, szybko nimi operują, lubią prowadzić rozmowy na tematy naukowe, posiadają wiedzę ponadprogramową, mają szerokie zainteresowania a także orientację w zagadnieniach współczesnego świata. Wypracowania ich charakteryzują się oryginalnym ujęciem tematu, bogatym zasobem leksykalnym, z łatwością rozwiązują zadania o wyższym poziomie trudności nauczania danej klasy. Uczniowie zdolni często niedostrzegani przez nauczycieli, samotnie realizują stawiane przed sobą cele i dopiero na studiach ujawniają się ich ponadprzeciętne możliwości. Uczniowie tacy duże możliwości zapamiętywania i przetwarzania informacji. Nie lubią rutyny i podporządkowania się ogólnym regułom. Wymaga innych zadań i innej ich liczby. Dziecko zdolne wyróżnia się aktywnością intelektualną, zdolnością do konceptualizacji, abstrakcyjnego i syntetycznego myślenia. Stąd upodobanie do rozwiązywania problemów poznawczych. Ta duża aktywność intelektualna może być przyczyną zaniedbania innych sfer rozwoju, np. społecznego czy aktywności fizycznej. Uczeń wybitnie zdolny dostrzega zależności przyczynowo skutkowe. Trudno mu akceptować subiektywnie oceniany brak logiki i konieczność uznawania poglądów tylko ze względu na zaufanie do autorytetu (np. nauczyciela). Dostrzega błędy w rozumowaniu dorosłych. Ma problemy ze znalezieniem autorytetów. Brak krytycyzmu, nadmierna pewność siebie może prowadzić do nietrafnych ocen, braku zaufania do ludzi.
Rzeczywistość szkolna i badania naukowe zajmujące się fenomenem ucznia
zdolnego pokazuje znaczny rozdźwięk pomiędzy faktycznymi uzdolnieniami ucznia a sposobem, w jaki jest on oceniany i postrzegany przez środowisko pedagogiczne i społeczne. Jest to zjawisko, zwane Syndromem Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych ( SNO ), (wprowadzone do polskiej literatury pedagogicznej przez Dorotę Ekiert-Grabowską w roku 1994).
Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć Szkolnych stanowi poważny problem zarówno dla ucznia nim dotkniętego ( negatywny wpływ na jego rozwój osobowościowy i intelektualny ), jego rodziny, klasy ( częste zaburzone relacje z innymi uczniami ), nauczycieli ( nieadekwatne ocenianie, nieprawdziwe osądzanie ucznia, zaniżony obraz jego faktycznych możliwości), jak i całego społeczeństwa. Jako że zazwyczaj dotknięci przez niego są uczniowie zdolni, będący ważnym elementem i nadzieją rozwijającego się świata nauki, sztuki i literatury, konieczne jest rozpoznanie problemu i jego usunięcie przez właściwie zastosowane metody wychowawcze i dydaktyczne.
Podstawowe grupy przyczyn tego zjawiska:
1. Pierwszą grupę stanowią przyczyny tkwiące w samym uczniu - czynniki
psychiczne i somatyczne. Nalezą do nich: poziom intelektualny i emocjonalny
dziecka, zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego, mikrouszkodzenia
mózgu, fragmentaryczne uszkodzenia rozwojowe, wady fizyczne i choroby
somatyczne.
2. Następnie psycholodzy mówią o przyczynach społecznych określających warunki
procesu uczenia się i nauczania, czyli o czynnikach środowiskowych. Do nich
zalicza się warunki socjokulturowe rodziny, klimat emocjonalny panujący w
rodzinie, więź emocjonalna dziecka z matką, postawy rodzicielskie i styl
wychowania.
3. Ostatnią grupę stanowią przyczyny tkwiące w treści procesu nauczania, tj.
czynniki dydaktyczno-wychowawcze - zła organizacja i przebieg procesu
lekcyjnego, przeładowane programy, brak indywidualizacji kształcenia,
niezadowalająca praca i postawa nauczyciela, nieadekwatne metody pracy
dydaktycznej i wychowawczej, brak zainteresowania uczniem, nieumiejętność
prowadzenia właściwej diagnozy, jak również przeludnione klasy i szkoły.
Cechy ucznia zdolnego - Wskaźniki zdolności w:
sferze poznawczej :
- to duża podzielność uwagi i koncentracja na problemie. Sprzyja to osiągnięciu celu, wytrwałości i uporczywości w dążeniu do celu. W okresie intensywnych działań twórczych osoby zdolne nie są w stanie przerwać wykonania zadania. Zaniedbują swoje obowiązki i kontakty z innymi ludźmi. Uczniów o zainteresowaniach ukierunkowanych trudno skłonić do realizacji programu, który nie jest w centrum ich zainteresowania. Wybitnie zdolnych cechuje też wrażliwość, empatia, pragnienie, by być zaakceptowanym przez innych. Prowadzi to do nadmiernej wrażliwości na krytykę, a nawet odrzucenia przez rówieśników.
- Osoby uzdolnione są niezależne, preferują pracę indywidualną, polegają na samym sobie. Dziecko zdolne odrzuca opinie rodziców, rówieśników, jest nonkonformistyczne, niekonwencjonalne. Indywidualizm wiąże się z oryginalnością, sprzyja aktywności twórczej. Funkcjonowanie poznawcze dziecka może stwarzać mu problemy w sferze społecznej i emocjonalnej. Najczęściej wymienianymi trudnościami są tendencje o charakterze depresyjnym. Mogą one wynikać z idealistycznego pojmowania świata, niezadowolenia z siebie, nadmiernych oczekiwań otoczenia, przeżywania konfliktów wewnętrznych. Ważne jest, by stawiać tym dzieciom bariery i wymagania w sposób realny. Perfekcjonizm to kolejna cecha dzieci zdolnych. Zdolność spostrzegania połączona z intensywnością emocjonalną skłania do nadmiernych oczekiwań względem siebie i innych. Nadmierny perfekcjonizm prowadzi czasem do zaniżonych efektów w porównaniu z możliwościami ucznia. Uczeń taki myśli krytycznie. Ma duże oczekiwania i wymagania. Jest samokrytyczny i skłonny do oceniania innych. Lubi nowe sposoby wykonywania zadań, jest twórczy. Może zaburzać plany, odrzucać to, co znane. Surowe ocenianie siebie i innych może być przyczyną frustracji, niezadowolenia z siebie i otaczającej rzeczywistości Pod względem intelektu uczniowie zdolni odznaczają się:
łatwością rozumienia złożonych i skomplikowanych treści,
zdolnością do logicznego i abstrakcyjnego myślenia,
dużym zakresem uwagi, wnikliwością obserwacji,
trafnością formułowanych sugestii, ocen i sądów,
szybkim tempem pracy
długotrwałą pamięcią.
w sferze funkcjonowania społecznego:
- Osoby uzdolnione są niezależne, preferują pracę indywidualną, polegają na samym sobie. Dziecko zdolne odrzuca opinie rodziców, rówieśników, jest nonkonformistyczne, niekonwencjonalne. Indywidualizm wiąże się z oryginalnością, sprzyja aktywności twórczej. W krańcowych przypadkach prowadzi do wyobcowania, co powoduje trudności w kontaktach międzyludzkich. Wraz ze zdolnościami twórczymi występuje specyficzne poczucie humoru. Dotyczy ono dostrzegania absurdalności sytuacji. Żarty te nie są zawsze zrozumiałe dla rówieśników. Dziecko uzdolnione świetnie odnajduje się w starszym towarzystwie i woli bawić się z dziećmi starszymi oraz dorosłymi. Zabawy na poziomie rówieśników są dla niego prymitywnie proste i mało ambitne. Dziecko uzdolnione zwykle wcześnie wykazuje zdolności przywódcze (skłonności dominatywne) i cieszy się mniejszą popularnością w kręgu rówieśników z piaskownicy, ale nie jest to regułą i zmienia się wraz z wiekiem. Z kolei okres dorastania przechodzi ciężej od nastolatków - jest bardzo krytyczne w stosunku do siebie i obniża się jego ciekawość i aktywność poznawcza, co znajduje odzwierciedlenie w zaskakująco niskich wynikach nauczania. Dziecko uzdolnione posiada wysoką wrażliwość moralną i jest idealistą z dużym poczuciem sprawiedliwości, a przy tym potrafi bronić "ważnych spraw" w sposób bardzo przekonujący, nie dbając przy tym o opinię otoczenia.
w zakresie cech osobowości:
Cechuje się poczuciem obowiązku i pracowitością, wrażliwość na problemy, otwartość i płynność myślenia. Posiada:
skłonność do podejmowania ryzyka
silną motywacją i zapałem do nauki,
wewnętrznym zdyscyplinowaniem,
wytrwałością intelektualną, niezależnością,
rezygnacją z przyjemnych propozycji na rzecz obowiązku,
w sferze zainteresowań :
Różnorodność zainteresowań i zdolności powoduje trudności z wyborem określonego, konkretnego kierunku kształcenia. Otoczenie oczekuje od nich stałych i wszechstronnych kompetencji. Wybór jednego kierunku kształcenia wiąże się z rezygnacją z drugiego, co może być boleśnie przeżywane.
w zakresie osiągnięć szkolnych:
Uczeń, który posiada uzdolnienia np. matematyczne, zazwyczaj nie wykazuje innych uzdolnień, np. językowych czy plastycznych, co z reguły znajduje odzwierciedlenie w zróżnicowanych wynikach szkolnych. Uczeń uzdolniony osiąga bardzo dobre wyniki tylko w określonych przedmiotach, np. ścisłych i ma zazwyczaj "problemy" z przedmiotami humanistycznymi.
Wskaźniki zdolności i uzdolnień twórczych:
POJĘCIE ZDOLNOŚCI
W literaturze psychologicznej pojęcie „zdolności” używane jest, w co najmniej czterech znaczeniach:
Zdolności rozumiane jako wyznaczniki różnic indywidualnych w osiągnięciach ludzi
w porównywalnych, takich samych lub zbliżonych sytuacjach.
Zdolność bywa rozumiana jako synonim sprawności, biegłości i szybkości rezultatu, wyniku (B. Hornowski, 1976; H. J. Eysenck, 1971; Cz. Nosal, 1990);
Zdolność pojmowana jako większa (lepsza) pojemność, np. pamięci (B. Hornowski, 1978);
Zdolność kojarzona z wyższą jakością, głębokością i rozległością analizy, syntezy, procesu rozumowania (W. Szewczuk, 1966; Z. Pietrasiński, 1975; J. Strelau, 1987; Cz. Nosal, 1990);
Zdolność rozumiana jako aktualna możliwość wykonania czegoś, umiejętność posiadana przez jakąś jednostkę („ability”);
Zdolność pojmowana jako potencjalna możliwość nabycia biegłości, umiejętności, której jednostka jeszcze nie posiada („aptitude”);
Zdolność jako maksymalny poziom osiągnięć, sprawności, do którego może dojść jednostka (potencjalnie) w idealnych warunkach dzięki zadatkom wrodzonym („capacity”);
Zdolność jako względnie trwała cecha procesów poznawczych, determinująca wysoki poziom osiągnięć jednostki - wysoka inteligencja (B. Hornowski, 1978), układ warunków wewnętrznych danej jednostki (W. Szewczuk, 1979), różnice indywidualne (Z. Pietrasiński, 1982), czynniki instrumentalne (T. Żuk, 1984), hipotetyczna właściwość jednostki
(M. Tyszkowa, 1990). Zdolności stanowią przyczynę, siłę sprawczą łatwości, szybkości
i niezawodności pobierania informacji oraz ich przetwarzania, umiejętności podejmowania decyzji oraz skutecznego działania odtwórczego i twórczego.
Zdolności są to indywidualne właściwości człowieka. Dzięki nim można kształtować różnego rodzaju nawyki, sprawności i umiejętności, w tym także twórcze (K. Obuchowski, 1985). Za poziom osiągnięć odpowiadają nie tylko procesy poznawcze i myślenie ale również motywacja, emocje, cechy wolitywne (siła woli) i charakterologiczne.
Według J. Reykowskiego -Zdolności to warunki wewnętrzne, dzięki którym ludzie zaangażowani, a więc o tej samej motywacji i jednakowo przygotowani, opanowują daną działalność niejednakowo szybko, a poziom osiągniętych przez nich rezultatów jest różny.
W. Szewczuk zaś mówi, iż zdolności istnieją tam, gdzie stopień sprawności wykonywania działania jest wyższy od średniego. S. Gerstmann definiuje jako zespół czynników organicznych i związane z nimi funkcjonowanie właściwości psychicznych umożliwiających szczególnie sprawne wykonanie różnorodnych czynności i bardziej skomplikowanych działań. Zdolności wg. W. Okonia przejawiają się w łatwości, szybkości i niezawodności potwierdzenia i przetwarzania informacji, umiejętności podejmowania decyzji oraz w skutecznym samodzielnym i twórczym działaniu.
UZDOLNIENIA
Uzdolnienia to złożone zdolności, umożliwiające wykonywanie na dobrym poziomie złożonych działań. Umożliwiają specjalny rodzaj aktywności wewnątrz określonego obszaru - np. literackie, baletowe, plastyczne, naukowe, itp. Szczególnym rodzajem uzdolnień, warunkujących wysokie (wybitne) osiągnięcia w dowolnej dziedzinie aktywności, są tzw. uzdolnienia twórcze. Wybitne osiągnięcia obok uzdolnień w danej dziedzinie i uzdolnień twórczych wymagają także wysokiej inteligencji ogólnej. Ludzi obdarzonych ww. atrybutami nazywamy utalentowanymi. Ci nieliczni, którzy wyróżniają się uzdolnieniami w wielu dziedzinach, wysokim poziomem uzdolnień twórczych oraz wybitną inteligencją zasługują na miano geniuszy.
ZDOLNOŚCI TWÓRCZE
wskaźniki:
zadawanie wielu pytań,
własna kreatywność i eksperymentowanie w podejmowaniu różnych działań,
wykonywanie samodzielne prac,
bogata wyobraźnia,
wymyślanie wielu sposobów na osiągnięcie tego samego celu,
udzielanie nieoczekiwanych "przemądrzałych" odpowiedzi,
oryginalne pomysły;
Dzieci uzdolnione wykazują się osiągnięciami lub potencjalnymi zdolnościami w jednej lub kilku dziedzinach, jak:
- ogólne zdolności umysłowe,
- specyficzne umiejętności z głównych przedmiotów szkolnych,
- zdolności twórcze i umysłowe,
- zdolności przywódcze,
- zdolności w sztukach plastycznych i technicznych,
- zdolności psychomotoryczne.
Można w ten sposób odróżnić od 3 do 5% populacji szkolnej. Pomocą w rozpoznawaniu uzdolnień służą następujące techniki:
- pomiar twórczości (analiza prac i wytworów),
- analiza osiągnięć szkolnych,
- badanie cech i zachowań znamionujących uzdolnienia,
- pomiar inteligencji,
- testy służące do rozpoznawania uzdolnień,
- wywiad z uczniem, rodzicem, rówieśnikami.
Cechy postawy twórczej:
Szczególny sposób postrzegania świata - zdolność spostrzegania konkretnych zjawisk wraz ze wszystkimi istotnymi i mało ważnymi szczegółami. Umiejętność poznawania świata na dwa sposoby: zmysłowo i racjonalnie, konkretnie i pojęciowo. Zdolność dziwienia się, zaciekawienia, popadania w zdumienie.
Otwartość umysłu i tolerancja dla dwuznaczności - elastyczność, brak sztywności myślenia; zdolność odbierania i tolerowania informacji sprzecznych, konfliktowych, dwuznacznych.
Niezależność i odwaga - niezależność w sądach i działaniach, słabsze uleganie wpływom otoczenia społecznego, odporność na brak nagród zewnętrznych.
Spontaniczność i ekspresyjność - zachowania mniej kontrolowane i hamowane, zdolność ekspresyjnego wyrażania myśli i uczuć, częste predyspozycje dramatyczne, pantomimiczne.
Brak obawy przed nieznanym - pociąg do zagadek, tajemnic, niejasności; skłonność do podejmowania ryzyka.
Zdolność koncentracji i fascynacja zadaniem.
Życzliwe poczucie humoru .
Zdolność integrowania przeciwieństw - umiejętność łączenia ze sobą w jedność tego co oddzielne, a nawet przeciwstawne.
Czynniki myślenia twórczego.
Oprócz zdolności poznawczych takich jak pamięć i uwaga, do najważniejszych czynników myślenia twórczego należą:
Płynność myślenia - zdolność do wytwarzania w krótkim czasie wielu słów, sentencji, idei, pomysłów. Wyróżnia się kilka rodzajów płynności:
- płynność słowna - która ułatwia wytwarzanie wielu słów, nie tylko przywoływanie ich z pamięci;
- płynność ideacyjna - dzięki której wymyślamy tematy;
- płynność ekspresyjna - która ułatwia formułowanie myśli;
- płynność skojarzeniowa - która ułatwia dobór odpowiednich słów.
Giętkość myślenia - zdolność wytwarzania jakościowo różnych wytworów i zmiany kierunku poszukiwań, umiejętność dostosowywania metod rozwiązywania problemów do zmieniających się okoliczności.
Wrażliwość na problemy - zdolność wykrywania wad, luk, niedostatków i trudności występujących w różnych sytuacjach, umiejętność przewidywania następstw zdarzeń.
Oryginalność myślenia - zdolność wychodzenia poza stereotypowe, najbardziej narzucające się rozwiązania, umożliwiająca dostrzeganie nowych, niezwykłych aspektów sytuacji problemowej.
Myślenie dywergencyjne - umiejętność wytwarzania możliwie różnorodnych rozwiązań tego samego problemu ( w przeciwieństwie do myślenia konwergencyjnego - gdzie istnieje jedna poprawna odpowiedź ).
Formy wspierania rozwoju dzieci i młodzieży zdolnej. Jak pomóc odnieść sukces edukacyjny? - Propozycje działań.
Przygotowanie młodego człowieka do życia w społeczeństwie, zalewanego potokiem informacji i konsumpcji, jest trudnym zadaniem i wymaga aktywnej postawy zarówno od nauczyciela, jak i od ucznia. Najistotniejsza w procesie nauczania, decydująca o sukcesie stosowanych metod, jest skuteczna komunikacja pomiędzy uczniem i nauczycielem.
Wprowadzając metody aktywizujące uczniów należy pamiętać o podstawach psychologicznych dotyczących preferencji i percepcji uczniów, koncentracji i dekoncentracji, aktywizowania i wyciszania. Należy uwzględnić, że od zastosowanej metody zależy średnia zdolność zapamiętywania uczniów. Punktem wyjścia dla pedagogów jest powierzony opiece uczeń, który przekraczając próg szkoły wyposażony jest w pewien bagaż życiowy mający zasadniczy wpływ na dalszy jego rozwój. Bardzo ważne są tu czynniki wpływające na dziecko, które pomagają nam przewidzieć jego zachowanie:
wyposażenie genetyczne,
temperament dziecka, (dwie pierwsze cechy są dziedziczone wraz z materiałem genetycznym),
historia życia dziecka,
atmosfera panująca w rodzinie,
wpływ rówieśników i subkultury, w której żyje dziecko.
Wymienione czynniki wspomagają zachowania ucznia: pozytywne lub negatywne, kształtują sposób patrzenia i reagowania na rzeczywistość.
Preferencje sensoryczne pomagają przewidzieć zachowanie uczniów oraz bardzo pomóc w rozwoju. Istnieją następujące typy :
WZROKOWCY:
- lubią demonstracje lub pokazy,
- lubią wykresy i tabele,
- lubią opisy,
- pamiętają twarze i imiona,
- lubią robić notatki,
- lubią patrzeć, rysować,
- preferują sztuki wizualne.
SŁUCHOWCY:
- lubią dialogi i rozmowy,
- powtarzają głośno to, co napisali,
- rozmawiają ze sobą,
- lubią słuchać,
- lubią wykłady,
- lubią długie wypowiedzi własne,
- lubią muzykę,
- wolą mówić o działaniach niż je oglądać,
- dobrze pamiętają twarze,
- lubią czytać głośno, lub półgłosem.
CZUCIOWCY-KINESTETYCY:
- uczą się przez wykonywanie czynności i bezpośrednie zaangażowanie,
- lubią emocje, ruch,
- nie lubią czytać,
- pamiętają, co sami wykonali,
- muszą się poruszać, wiercić, coś trzymać,
- tupią, gestykulują, nie lubią słuchać.
Najnowsze badania potwierdzają, iż inne formy prowadzenia zajęć dają lepsze wyniki w nauce. Zestawienie wygląda następująco:
wykład, jako metoda nauczania powoduje zapamiętywanie tylko 5% treści,
czytanie - 10%,
stosowanie pomocy audiowizualnych - 20%,
prezentacja graficzna - 30%,
dyskusja w grupie zwiększa zapamiętywanie do 50%,
działania praktyczne - 70%,
uczenie innych pozwala na zapamiętywanie 90% treści. (za Rodziewicz D. „Refleksje” nr 1/2002)
Kształtowanie postaw twórczych uczniów w tradycyjnej szkole jest utrudnione z uwagi na m. in.: encyklopedyzm, prymat nauczania nad uczeniem, przewagę problemów zamkniętych nad otwartymi, nadmierną rywalizację i dominację ocen zewnętrznych, nagradzanie myślenia konwergencyjnego, wyobraźni odtwórczej, pamięci mechanicznej i zachowań konformistycznych. Istnieją również wewnętrzne, osobiste bariery uczniów, utrudniające rozwój twórczości. Należą do nich:
antykreatywne przekonania o braku wystarczających uzdolnień twórczych: " I tak nie jestem twórczy";
" trwoga przed arcydziełem" - odczuwana przez wielu uczniów w sytuacji kontaktu z wybitnym dziełem sztuki, nauki czy techniki. Jest ona wzbudzana przez mieszaninę podziwu i poczucia niższości oraz niewiary w możliwość wzniesienia się na równie wysoki poziom ( " Trzeba się jeszcze wiele nauczyć, zanim wolno będzie wygłaszać własne pomysły" );
negatywne emocje - lęk, podenerwowanie, osamotnienie.
przedwczesne przerywanie procesów twórczych - niecierpliwość, zadowalanie się pierwszym rozwiązaniem;
konformizm, uleganie wpływom grupy - w klasie szkolnej najczęściej występuje nacisk grupy na jednostkę, dążenie do jednorodności, niszczenie odmienności i niezależności;
sztywność myślenia - niezdolność przezwyciężania raz przyjętego stanowiska, postrzeganie pewnych zadań jako identycznych, a nie różniących się i wymagających zastosowania odmiennych rozwiązań;
Wzbudzaniu i rozwijaniu aktywności twórczej uczniów mogą służyć:
motywacja!!!
dobór treści nawiązujących do zainteresowań oraz doświadczeń dzieci i młodzieży, treści takie pociągają poznawczo uczniów
stosowanie nie tylko zamkniętych układów treści, które uczeń ma przyswoić, lecz także układów otwartych, w których brak jest pewnych elementów; układy te powinni uczniowie wzbogacać samodzielnie w toku poszukiwań poznawczych, dyskusji, doświadczeń
wykorzystywanie w procesie kształcenia w szkole informacji zdobywanych przez uczniów poza szkołą. Różnorodność doświadczeń zdobytych przez wychowanków poza szkołą ożywia proces nauczania, mobilizuje do wymiany poglądów, weryfikowania pewnych informacji. Ważna jest tu orientacja nauczyciela w nowościach literatury pięknej, w treściach czołowych czasopism, audycji popularno - naukowych i kulturalnych;
stosowanie metod nauczania pobudzających uczniów do współudziału w wytwarzaniu i przetwarzaniu informacji. Użyteczne mogą tu być m. in.:metody gier dydaktycznych- symulacyjnych, inscenizacyjnych; dyskusja, zajęcia laboratoryjne, zajęcia praktyczne,
zajęcia w formie dramy, biblioterapii, muzykoterapii, warsztatów twórczych itp.
odpowiednie formułowanie pytań i poleceń przez nauczyciela. Zamiast pytań skłaniających do odtwarzania informacji ,takich jak np. : "opisz,...gdzie się znajduje,...jak się nazywa,...z czego jest zbudowany,...w którym roku ?" żywszą aktywność umysłową uczniów mogą wzbudzić pytania: "uzasadnij, ..porównaj,...zaprojektuj,...jakie mogą być skutki,...jakie są główne przyczyny,...co należy zmienić,...jak można wykorzystać w praktyce poznane wiadomości ?";
stosowanie "nauczania problemowego" .Rozwiązywanie praktycznych lub teoretycznych problemów następuje na drodze samodzielnej aktywności poznawczej i badawczej uczniów. Szczególne walory mają te problemy, które posiadają kilka możliwych prawidłowych rozwiązań np. typu "wynaleźć, skonstruować".
Twórcze działania dziecka w szkole
Co należy robić:
ukierunkować
obserwować
wskazywać drogi rozwoju
zachęcać
rozpoznawać potrzeby
tworzyć sytuacje
przeżywać radość
tworzyć atmosferę
animować działania i przestrzeń
tworzyć hipotezy i weryfikować je
Czego unikać:
nudy
szarzyzny
szablonów
rutynowych rozwiązań
gotowych form przekazu informacji, hamowania inicjatywy
Podstawowe zasady ważne przy organizowaniu ćwiczeń twórczego myślenia:
wszyscy mamy wyobraźnię i wszyscy możemy ją rozwinąć
żeby mieć parę dobrych pomysłów, trzeba mieć dużo pomysłów
nie ma odpowiedzi prawidłowych; są tylko mniej lub bardziej użyteczne
nigdy nie należy zadowalać się pierwszym pomysłem albo rozwiązaniem
to nie błąd jest porażką, ale brak pomysłu, co zrobić.
Twórcze działanie ucznia w szkole uwarunkowane jest między innymi stylem pracy nauczyciela - czy stymuluje on dziecko, czy hamuje, czy wytwarza pola wspólnej aktywności. Nauczanie oznacza w tym przypadku pomoc uczniowi w samokształceniu, zgodnie z motywacjami osobistymi ucznia. Zatem ważne jest, aby wiedzieć, co należy czynić, a czego unikać, chcąc wyzwolić twórcze działania w uczniu.
Czego potrzebuje twórczy uczeń, by stać się szczęśliwym twórcą? Przede wszystkim musi mieć zaspokojone podstawowe potrzeby życiowe, do których należą:
- bezpieczeństwo,
- akceptacja,
- kontakty emocjonalne,
- przynależności.
Twórczość jest dla dziecka źródłem radości, drogą do samorealizacji i rozwoju. Aby można było mówić o dziecięcej twórczości, muszą być spełnione następujące warunki:
- wewnętrzna motywacja,
- radość działania,
- subiektywna nowość sposobu i efektów działania.
Optymalne wykorzystanie potencjału ucznia zdolnego następuje poprzez:
1) wielość i różnorodność zadań,
2) komunikatywność i jasność poleceń wydawanych przez osobę wspomagającą rozwój dziecka,
3) dostęp do źródeł informacji,
4) zachętę do szukania nowych rozwiązań, nagradzanie wszystkich etapów dojścia do celu,
5) danie dziecku czasu na rozwiązanie problemu, weryfikowanie rozwiązań.
Do form rozwijających zalicza się metody nauczania, jak:
Burza mózgów
Dyskusja punktowana
Debata (analiza argumentów “za i przeciw”)
Gry dydaktyczne
Elementy dramy (wchodzenie w role);
Metaplan,
Praca w małych grupach;
Symulacje;
Studium przypadku
Przyjmowanie i ocena różnych punktów widzenia
Uczenie innych uczniów, uczenie się od nich
Tenis słowny
Do ciekawszych zajęć proponowałabym burzę mózgów, dyskusję punktowaną, grafitti oraz dramę. Zajęcia te rozwijają różnorakie zdolności, budowaniem doświadczeń, emocji.
BURZA MÓZGÓW -zasady
• każdy pomysł jest dobry
• ważniejsza jest liczba pomysłów niż ich jakość
• każdy pomysł zapisujemy w formie podanej przez autora
• nie komentujemy pomysłów
• nie krytykujemy pomysłów
• wszyscy na równych prawach bierzemy udział w zgłaszaniu pomysłów
• zgłaszamy pomysły w wyznaczonym czasie
Etapy burzy mózgów
• sformułowanie problemu
• wytwarzanie pomysłów
- każdy pomysł jest zapisywany
- cel: zgromadzenie jak największej liczby pomysłów
• krytyczna analiza pomysłów
- ustalenie kryteriów oceny (np. realność, zyski/straty, akceptacja większości)
- ocena wg przyjętych kryteriów
• wybór rozwiązania
• decyzja o wprowadzeniu wybranego rozwiązania
DYSKUSJA PUNKTOWANA
Cele:
1. Metoda lekcyjna pozwalająca nauczycielowi na diagnozę:
a. zasobu wiadomości ucznia
b. umiejętności logicznego i krytycznego myślenia
c. umiejętności zbierania i wykorzystywania argumentów
d. postaw wobec innych dyskutantów
2. Jest to metoda, która stanowi alternatywę dla tradycyjnego odpytywania i jednocześnie pozwala na zebranie szerszego materiału dotyczącego postępów ucznia nie tylko w nauce, ale także w rozwoju jego postaw i kultury osobistej.
3. Przyzwyczaja uczniów do komunikowania się w sposób merytoryczny, otwarty, kulturalny itp.
Zasady prowadzenia dyskusji punktowanej
1. W dyskusji punktowanej bierze udział kilku uczniów (tych, którzy podlegają ocenie), natomiast pozostali przysłuchują się jej.
2. Ocenie podlegają zarówno treści merytoryczne, jak i zachowanie uczniów podczas wymiany myśli.
3. Ocenianie następuje w formie przydzielanych punktów na specjalnej karcie do punktowania.
4. Dyskusja trwa określony czas (8 - 20 min) w zależności od tematu i wieku uczniów.
5. Uczestnicy posługują się planem dyskusji (aby nie odbiegać od tematu).
6. Mogą korzystać z notatek sporządzanych podczas trwania dyskusji.
ELEMENTY DRAMY - WCHODZENIE W ROLE
Drama jest formą w pełni świadomie przygotowanej improwizacji, którą opiera się na określonym temacie zawierającym konflikt. Zjawisko konfliktu wydobywa istnienie nastroju i atmosfery, co w naturalny sposób stwarza możliwości przeżywania. W dramie wykorzystuje się zmysły, wyobraźnię, ruch, mowę. Najbardziej istotne jest w niej autentyczne przeżycie emocji odgrywanej postaci. Drama nie jest inscenizacją, ani teatrem, ale jest działaniem w fikcyjnej sytuacji, budowaniem doświadczeń w zaaranżowanym przez nauczyciela wycinku rzeczywistości. W dramie nie ma publiczności, wszyscy biorą w niej udział. Ważne jest, aby nauczyciel był także uczestnikiem dramy. Całą uwagę kierujemy w dramie na cel, którym jest zrozumienie cudzych przeżyć i emocji, nieważne są zaś uzdolnienia aktorskie uczniów.
Drama przyczynia się do bogatego rozwoju wewnętrznego uczniów, uczy koncentracji na sobie i innych, wykorzystuje zmysły, rozwija kreatywność, dodaje pewności siebie i pobudza inwencję.
Sposób przeprowadzenia:
Nauczyciel proponuje temat, który niesie jakiś konflikt czy problem. Razem z uczniami aranżuje wnętrze klasy - może to być kilka rekwizytów, jakieś elementy skromnej dekoracji. Krótko przedyskutowują wspólnie temat, dzieląc się doświadczeniami. Następnie rozpoczyna się gra, którą można na każdym etapie przerwać i przeanalizować. Ważne, by uczniowie poznali motywy, jakimi kierują się ludzie w swoim postępowaniu, w jaki sposób reagują na określone zachowania innych. W edukacji obywatelskiej najszersze zastosowanie ma drama społeczna, która odwołuje się do bezpośrednich doświadczeń uczniów. Dzięki niej uczniowie mogą poznać różne aspekty życia codziennego i rozwijać świadomość społeczną.
GRAFFITI
Metoda ta kształci twórcze myślenie w atmosferze dobrej zabawy. Umożliwia twórcze rozwiązywanie problemów. Można ją wykorzystać na wiele różnych sposobów.
Stwarza uczniowi możliwość dzielenia się własnymi pomysłami.
Przebieg
• Nauczyciel dzieli klasę na grupy.
• Określa czas pracy.
• Każda grupa otrzymuje plakat z rozpoczętym opowiadaniem (zdaniem).
• Uczniowie dopisują ciąg dalszy wydarzeń.
• Po upływie wyznaczonego czasu przekazują plakat następnej grupie.
• Plakaty krążą od grupy do grupy zgodnie ze wskazówkami zegara.
• Zadanie kończy się w momencie, kiedy plakat wróci do grupy macierzystej.
• Uczniowie wieszają plakaty i odczytują opowiadanie.
Szmidt jako odpowiedź na pytanie o sposób rozwijania twórczego stylu życia i myślenia twórczego opracował „12 kroków do twórczości”. Nie są to proste jednorazowe zasady - recepty, których pośpieszne zastosowanie przyniesie natychmiastowy efekt, bo rozwój osiąga się przez całe życie. Zacząć trzeba od ponownego zdziwienia się światem...
Bądź otwarty - nie traktuj świata jako już całkowicie poznanego i stałego, zacznij na nowo dziwić się. Stawiaj dużo pytań innym, ale i sobie. Słuchaj uważnie odpowiedzi. Dostrzegaj problemy tam, gdzie inni ich nie widzą i mów jak najczęściej: „nie wiem - zobaczymy”, zawieszając natychmiastowy osąd.
Nie abstrahuj zbyt wcześnie - nie wtłaczaj tego, co widzisz, słyszysz i robisz w sztywny gorset klasyfikacji i typologii. Nie oceniaj wszystkiego pod kątem czy to dobre, czy złe, ale czy Ci się podoba czy nie. Najpierw słuchaj, potem nazywaj. Zapisuj swoje pomysły i określenia na kartkach papieru, nie dowierzając pamięci.
Wykorzystuj grę wyobraźni - baw się w fantazjowanie i marzenia na jawie, łącz odległe i nietypowe skojarzenia. Zapisuj efekty pracy wyobraźni nawet wtedy, gdy wydadzą Ci się głupie lub nie mają związku z twoim problemem.
Twórz kombinacje - nie obawiaj się dziwnych połączeń. Szukaj nowych odkryć w połączeniach i kombinacjach. Łącz przeciwieństwa i patrz, co z tego wyjdzie.
Odraczaj oceny - zawieś krytykę na czas wymyślania i przeżywania, daj sobie dużo czasu na tworzenie rozwiązań, a oceny dokonuj dopiero po jakimś czasie.
Toleruj wieloznaczność - uważnie słuchaj odmiennych opinii i argumentów, zwłaszcza wtedy gdy nie podjąłeś jeszcze decyzji o działaniu. Traktuj różne racje różnych ludzi jako wzbogacanie świata, a nie jak zamach na twoją osobę. Akceptuj konflikt i napięcie wywodzące się z różnicy zdań, gdyż są one źródłem twórczych pomysłów.
Bądź spontaniczny i dowcipny - nie obawiaj się posądzenia o śmieszność i dziecinne zachowanie. Baw się pojęciami i ideami, nie dław w sobie naturalnego poczucia humoru. Rozwijaj w sobie życzliwe poczucie humoru, a to znaczy śmiej się z ludźmi, a nie z ludzi.
Przeciwstawiaj się modzie i rutynie - twórz niezwykłe, rzadko spotykane i zaskakujące plany i rozwiązania. Dążąc do rozwiązań niekonwencjonalnych nie zapominaj o sensowności i związku pomysłów z wymogami sytuacji i wartościami ludzi.
Rozwijaj wewnętrzne źródło oceny - własne wytwory oceniaj nie tylko w kategoriach ich wagi, użyteczności i znaczenia społecznego, lecz na zasadzie: czy stworzyłem coś, co mnie samego satysfakcjonuje i sprawia mi przyjemność. Nie ulegaj ocenom zewnętrznym, choć traktuj je poważnie i z należytą uwagą.
Wykorzystuj okazje do twórczej zmiany - uważnie obserwuj i analizuj okazje do innowacji. Koncentruj się nie tylko na tym, co stwarza ci problemy i trudności, ale i na tym, co rodzi efektywność wyższą niż się spodziewałeś. Myśl o tym, co może zaspokoić potrzeby ludzi za rok i za dwa.
Bądź ekspresyjny - wyrażaj swoje myśli i uczucia w języku sztuki.
Projektuj - twórz wizje swoich przyszłych działań, ale nie tylko do dzisiejszych ograniczeń, lecz do przyszłych możliwości. Nie obawiaj się konstruować projektów idealnych i wzorcowych, które choć w całości nie dadzą się zrealizować, to podwyższą nakłady i podnoszą kwalifikacje ludzi. Najpierw szukaj rozwiązań idealnych, a potem odstąp nieco od ideału.
Bibliografia:
Bieluga K., Nauczycielskie rozpoznawanie cech inteligencji i myślenia twórczego. Kraków 2003
Bowkett S., Wyobraź sobie, WSiP, Warszawa 2000.
Buzan T., Rusz głową, Wyd. Ravi, Łódź 1998.
Byczewski J., Tutaj jestem [w:] Olinkiewicz E., Repach E. (red), Warsztaty edukacji twórczej- program interdyscyplinarny, EUROPA, 2001
Dyrda B, Syndrom Nieadekwatnych Osiągnięć jako niepowodzenie szkolne uczniów zdolnych. Kraków, 2007
Eby J. W., Smutny J. F., Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, WSiP 1998.
Gloton R., Clero C., Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa 1976.
Karolak W., Warsztaty twórcze- warsztaty artystyczne, Kielce, JEDNOŚĆ, 2005
Kocowski T.( red.), Szkice z teorii twórczości i motywacji, SAWW, Kraków 1991.
Knapik M. i Sacher W. A.(red), Sztuka w edukacji i terapii, Kraków, Impuls, 2004
Konieczna E.J., Arteterapia w teorii i praktyce, Kraków, Impuls, 2003
Krauze-Sikorska H., Edukacja przez sztukę. O edukacyjnych wartościach artystycznej
twórczości dziecka, UAM, Poznań 2006
Lewandowska-Kidoń T., Drama w kształceniu pedagogicznym, Lublin,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2001
Lewis G., Jak wychowywać utalentowane dziecko, Poznań 1998.
Lewowicki T., Kształcenie uczniów zdolnych, WSiP, Warszawa 2000.
Limont W., Synektyka a zdolności twórcze. Eksperymentalne badania stymulowania
rozwoju zdolności twórczych z wykorzystaniem aktywności plastycznej, UMK,Toruń 1994.
Marek E., Arteterapia jako metoda wspomagająca pracę wychowawczą, [w:]
Knapik R., Sacher A(red)., Sztuka w edukacji i terapii, Kraków, Impuls, 2004
Nęcka E., Trening twórczości. Podręcznik metodyczny, UJ, Kraków 1989.
Nęcka E., Psychologia twórczości, GWP, Gdańsk 2002.
Nęcka E., Rozwijanie twórczości i inteligencji emocjonalnej dzieci i młodzieży, 1998,
Niebrzydowski L., Stymulowanie rozwoju dzieci uzdolnionych,
„Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 1994, nr 9.
Olejniczak A., Warsztat artystyczny jako metoda w edukacji, [w:] Kataryńczuk - Mania L.(red), W kręgu edukacji artystycznej i terapii, Głogów, PWSZ, 2006
Painter F., Kim są wybitni?, WSiP, Warszawa 1993.
Partyka M., Dzieci zdolne, CMPP, Warszawa 2000.
Partyka M. (red.), Modele opieki nad dzieckiem zdolnym, Warszawa 2000
Partyka M., Zdolni, utalentowani, twórczy. Warszawa. 1999
Popek S., Twórczość w procesie rozwoju i wychowania dzieci i młodzieży, UMCS, Lublin 1982.
Popek S. Człowiek - jednostka twórcza. UMCS Lublin2001
Puślecki W., Wspieranie elementarnych zdolności twórczych uczniów, IMPULS, Kraków 1999
Rau K., E Ziętkiewicz., Jak aktywizować uczniów, Poznań 2000.
Rimm S., Dlaczego dzieci zdolne nie radzą sobie w szkole, Moderski i s-ka, Poznań 2000.
Rodziewicz D.„Refleksje” nr 1/2002
Sękowski A., Osiągnięcia uczniów zdolnych, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2000.
Strelau J., Ciarkowska W., Nęcka W., Różnice indywidualne: możliwości i preferencje, Ossolineum, Wrocław 1992.
Szmidt K., Porządek i przygoda. Lekcje twórczości", Warszawa: WSiP.1997,.
Szmidt K. J., Bonar J., Żywioły, WSiP, Warszawa 1998.
Tyszkowa M. Zdolności, osobowość i działalność uczniów. Warszawa. 1990,
Zimbardo G., Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1998 r.
2