ZEWNĘTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU ROLNICTWA

Jedną z najstarszych sfer działalności materialnej człowieka jest rolnictwo. Sfera ta, jak i życie człowieka podlega ogólnym prawidłowościom rozwojowym. Doprowadziły one do tego, że współcześnie rolnictwo jako podsystem w systemie gospodarki narodowej, jest integralną jego częścią. Rozwija się ono pod wpływem otoczenia i samo wywiera wpływ na gospodarkę. Gospodarka nie może rozwijać się bez wydajnego rolnictwa, tak jak rolnictwo nie może funkcjonować bez strumieni zasobów, które płyną doń z zewnątrz.

W wyniku procesów rozwojowych pogłębiają się powiązania rolnictwa z innymi działami gospodarki. Na rozwój rolnictwa i jego poszczególnych gałęzi oddziałują rozmaite czynniki.

Można je podzielić na dwie grupy:

• charakteru endogenicznego, wynikające z potencjału produkcyjnego, tj. zasobów czynnik ów produkcji: ziemi, pracy i kapitału, ich jakości i sposobów wykorzystania,

• charakteru egzogenicznego, wynikające z oddziaływania zewnętrznego na rolnictwo i inne części gospodarki.

Można rozmaicie klasyfikować czynniki zewnętrzne, które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na rozwój rolnictwa. Czynniki te stanowią uwarunkowania jego rozwoju.

W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące rodzaju i zakresu działalności, wyboru rynków zaopatrzenia i zbytu, stosowanej technologii, form sprzedaży, itp. podejmuje samodzielny podmiot gospodarujący, który jest cząstką całej gospodarki, nie jest obiektem izolowanym i podlega oddziaływaniu swego otoczenia.

Dotyczy to zwłaszcza czynników makroekonomicznych, które wpływają na wszystkie działające przedsiębiorstwa (gospodarstwa rolne). Podmioty nie mogą ich kontrolować, lecz jedynie obserwować i dostosowywać się do zmian. Od ich identyfikacji, szybkości i możliwości przystosowania się do warunków i wymagań stanowionych przez te czynniki zależy rozwój gospodarstw i rolnictwa.

Czynniki makroekonomiczne wpływające na gospodarstwa rolne:

• czynniki demograficzne, tj. liczbę i strukturę wiekową oraz zawodową ludności, jej rozmieszczenie, przyrost naturalny, wykształcenie, wzorce gospodarstw domowych itp.; elementy te wyznaczają wielkość popytu na różne dobra, w tym na artykuły żywnościowe,

• czynniki ekonomiczne, do których można zaliczyć takie elementy, jak: stopa wzrostu gospodarczego, dochody ludności, struktura i poziom cen, tempo inflacji, bezrobocie, koniunktura gospodarcza (.wiata, regionu, kraju, branży), dostępność i oprocentowanie kredytów, taryfy podatkowe, kursy walutowe, współpraca międzynarodowa itp.,

• czynniki społeczno-kulturowe, stanowiące uzupełnienie czynników demograficznych i ekonomicznych; do nich można zaliczyć takie elementy, jak: wzorce wydatków ludności, systemy wartości, preferencji, upodobań; oddziałują one na zachowanie nabywców,

• czynniki przyrodnicze (naturalne); obejmują takie elementy, jak: zasoby surowców, zanieczyszczenie środowiska, źródła i koszty energii, stosunki wodne, ilość i jakość użytków rolnych itp.,

• czynniki technologiczne obejmujące nowe odkrycia naukowe, wdrażanie nowych technologii, wydatki na badania i rozwój itp.,

• czynniki polityczno-prawne stanowiące obraz zaangażowania państwa w regulację gospodarki; obejmują takie elementy jak: politykę rządu, w tym politykę rolną, współpracę międzynarodową itp.

Oddziaływanie zewnętrznych sił i procesów rozwojowych na polskie rolnictwo i inne sektory wzmocniło się od czasu wstąpienia Polski do UE. Niezależnie od procesów integracyjnych na rolnictwo europejskie wpływa proces globalizacji. Oba te procesy znajdują swój wymierny wyraz w kształtowaniu i kierunkach zmian czynników makrootoczenia, np. w poziomie i kierunkach zmian cen na produkty rolne.

CZYNNIKI DEMOGRAFICZNE

Wraz z wstąpieniem Polski do UE-25 zmieniło się otoczenie demograficzne. Na obszarze UE zamieszkiwało w 2006 r. 464,7 mln osób, w tym w Polsce .38,1mln. Powiększenie UE o Rumunię i Bułgarie oznacza zwiększenie liczby ludności do 494,1 mln osób Projekcje demograficzne wskazują, że liczba ludności w UE niewiele zwiększy się do 2025 r. (do 496,2 mln osób), potem występować będzie tendencja spadkowa (do 472 mln w 2050 r.). Systematyczny spadek liczby ludności przewidywany jest w takich krajach, jak: Bułgaria, Czechy, Niemcy, Włochy, Łotwa, Litwa, Węgry, Polska, Rumunia i Słowacja. Z prognoz demograficznych wynika, że będzie następować proces .starzenia się. ludności UE. Udział ludności w wieku 65 i więcej lat będzie się zwiększać do 20,7% w 2020 r. i 24,7% w 2050. Takie zmiany w liczbie ludności oznaczają, że zwiększenie popytu na artykuły rolno spożywcze z powodu wzrostu liczby ludności będzie ograniczone.

CZYNNIKI EKONOMICZNE

HANDEL ZAGRANICZNY

Jednym z podstawowych czynników i uwarunkowań rozwoju rolnictwa jest popyt żywnościowy na rynku wewnętrznym i w eksporcie. Integracja Polski z UE zasadniczo zmieniła warunki handlu zagranicznego artykułami rolno-spożywczymi. Włączenie kraju w system Jednolitego Rynku Europejskiego oznaczało zniesienie w obrotach z innymi krajami członkowskimi ceł i innych ograniczeń mogących zakłócać handel oraz przyjecie wspólnej polityki handlowej wobec krajów trzecich. Otwarcie rynku spowodowało kreację obrotów handlowych artykułami rolno-spożywczymi.

W latach 2000-2002 Polska była importerem netto artykułów rolno-spożywczych, od 2003 r. jest ich eksporterem netto. Wartość eksportu ogółem w 2007 r. była 2,5- krotnie wyższa niż w 2003 r. i prawie 3,5-krotnie wyższa niż w 2000 r. Import również wykazywał tendencję wzrostową, chociaż dynamika wzrostu była mniejsza niż w eksporcie. Dzięki temu bilans handlu zagranicznego artykułami rolno spożywczymi ulegać od 2003 r. poprawie, a na końcu badanego okresu wyniósł ponad 2 mld euro.

Eksport do obecnych krajów UE w latach 2000-2007 zwiększy się 4,4-krotnie, a na pozostałe rynki 2-krotnie. Również import z UE-27 charakteryzować się wyższą dynamiką niż z pozostałych rynków. W latach 2000-2007 import z UE zwiększył się 2,6-krotnie, z pozostałych rynków . 1,9-krotnie.

Dynamiczny wzrost eksportu rolno-spożywczego wynika z integracji. W 2004 r. na rynku krajów UE-25 ulokowane było 92,5% wzrostu eksportu, w 2005 r. 85%, w 2006 r. 90,1%, a w 2007 92,2%, w tym UE-9 18,8%. Oznacza to, że rosnący eksport kierowany był głównie do UE. Coraz mniejsze znaczenie w handlu zagranicznym odgrywają pozostałe rynki światowe. W wyniku takich tendencji zmieniła się struktura geograficzna obrotów handlowych.

W 2000 r. do obecnych krajów UE kierowanych było 2/3 polskiego eksportu rolno-żywnościowego, w 2007 r. 4/5. Dla polskiego handlu produktami rolno-spożywczymi. Jednolity Rynek Europejski stał się dominującym .źródłem zaopatrzenia i zbytu.

Coraz mniejsze znaczenie w odbiorze polskich artykułów rolno-spożywczych mają kraje WNP i pozostałe regiony. Rynek UE charakteryzuje się nadwyżkami ponad potrzeby wewnętrzne. Duża dynamika polskiego eksportu do UE i chęć sprostania wymogom konkurencji przez polskich producentów wynika z przewag konkurencyjnych, głównie o charakterze cenowo-kosztowym. Różnice w cenach surowców prowadzą do zwiększenia obrotów i wyrównywania się cen między rynkami lokalnymi. O konkurencyjności zaczynają decydować inne cechy, takie jak: jakość, umiejętność zaspokajania indywidualnych potrzeb odbiorców, wizerunek firmy, niezawodność zaopatrzenia itp. Czynniki te mogą w przyszłości determinować możliwości rozwoju eksportu na rynki UE i innych krajów. Pierwsze symptomy tych procesów zaobserwowano w 2007 r.

W latach 2000-2007 dynamika handlu zagranicznego surowcami rolniczymi i artykułami przetworzonymi była zróżnicowana. Przez cały analizowany okres Polska pozostawała importerem netto surowców rolniczych. W latach 2000-2005 tempo wzrostu eksportu surowców było wyższe od tempa importu, w wyniku czego zmniejszyć się ujemny bilans handlowy surowcami (z 730 do 300 mln euro). W latach 2006-2007 ujemny bilans handlowy produktami rolnictwa ponownie się powiększyć do 750 mln euro.

Udział surowców rolniczych w handlu zagranicznym artykułami rolno-spożywczymi Polski ulegać zmianom. W 2000 r. stanowiły one 36,1% wartości importu, na koniec badanego okresu . 32,2%. W eksporcie natomiast w analizowanym okresie ich udział wzrósł o 0,3 p.p. i wynosił 18,2 % w 2007 r. Polska w całym analizowanym okresie była eksporterem netto artykułów przetworzonych.

Bardzo dynamicznie zwiększał się eksport produktów przetworzonych 18%średniorocznie w latach 2001-2007, w tym w latach 2004-2007, 28%. Tempo wzrostu eksportu ulega jednak spowolnieniu z 36% w 2005 r., do 22% w 2006 r. i do 18% w 2007 r.

Tempo zmian importu w badanych latach wynosiło 11% średniorocznie. Do 2006 r. tempo wzrostu importu było niższe od tempa eksportu, w 2007 r. dynamika importu przewyższyła dynamikę eksportu.

CENY SUROWCÓW ROLNICZYCH

Ceny sprzedaży produktów rolnych mają ważne znaczenie dla producentów i przetwórców. Dla producentów określają przychody pieniężne z działalności, a dla przetwórców koszty zakupu surowca.

Ceny sprzedaży pszenicy w Polsce przed integracją były wyższe niż w krajach UE. Przeciętna cena w Polsce w latach 2000-2003 wynosiła 120,2 euro/t, w Niemczech 109,8 euro/t, Czechach . 106,8 euro/t, Słowacji . 92 euro/t, Węgrzech . 103,4 euro/t. Od 2004 r. poziom cen i kierunki ich zmian są podobne jak w krajach UE.

Do 2004 r. ceny żyta w Polsce kształtowały się wokół polskich cen interwencyjnych. Odstąpienie od zakupów interwencyjnych w UE w 2004 r. spowodowało, że jego ceny kształtuje mechanizm rynkowy.

Kształtowanie się cen pszenżyta. Jego ceny wynosiły w latach 2000-2003 w Niemczech 97,3 euro/t, Polsce 105 euro/t, Austrii 91,8 euro/t. Od wejścia Polski do UE ceny pszenżyta kształtują się zgodnie z poziomem cen w UE.

Kształtowanie się cen kukurydzy. Ceny te są względnie ustabilizowane i kształtują się wokół ceny interwencyjnej. Reformy WPR, ograniczenie zakupów interwencyjnych kukurydzy do 0,7 mln t w sezonie 2008/2009 i zero w 2009/2010 oznaczać będą zwiększenie roli rynku w kształtowaniu cen równowagi. Może to spowodować zwiększenie zmienności cen.

W latach 2000-2003 ceny jęczmienia w Polsce były wyższe niż w UE. Od 2004 r. są podobne do cen w krajach sąsiednich UE.

Objęcie rynku zbóż mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) spowodowało następujące zmiany:

• od wejścia Polski do UE kierunki zmian cen w kraju są skorelowane ze zmianami w innych państwach UE i ich poziom jest podobny,

• nastąpiła zmiana sposobu równoważenia krajowego bilansu ziarna przez swobodny przepływ towarów,

• rynek zbóż funkcjonuje efektywnie w zakresie transmisji cen w przestrzeni, co prowadzi do wyrównywania się cen na różnych rynkach lokalnych (krajowych).

Poziom i kierunki zmian cen rzepaku w Polsce są podobne jak w innych krajach UE. Wynikają one z popytu i podaży, tj. cen płaconych przez zakłady olejarskie, jak i popytu eksportowego. Przeciętnie w latach 2004-2007 ceny rzepaku w Polsce były niższe niż w Niemczech o 10%. Sprzyjało to eksportowi, który średniorocznie w latach 2004-2007 wynosił 260 tys. ton, a głównym odbiorcą pozostawały Niemcy.

Integracja z UE pozytywnie krótkookresowo wpłynęła na ceny buraków cukrowych. Objęcie rynku cukru regulacjami WPR spowodowało wzrost cen buraków o 50%. Przyjęte w 2006 r. reformy WPR na rynku cukru oznaczają jednak pogorszenie korzystnych warunków ekonomicznych zarówno dla producentów buraków, jak i cukrowni. Wynikają one z następujących czynników:

• obniżenia ceny interwencyjnej cukru w ciągu 4 lat o 36% i ceny minimalnej buraków o 40% (z 43,69 do 26,29 euro/tonę w sezonie 2009/2010),obniżenie ceny minimalnej jest częściowo (w 60%) rekompensowane płatnościami do obszaru; pułapy tych płatności dla Polski są następujące: 99,1 mln euro w 2006 r., 122,9mln euro w 2007 r., 146,7 mln euro w 2008 r. i 159,3 mln euro w 2009 i latach następnych.

• wprowadzenia mechanizmu restrukturyzacji przemysłu cukrowniczego . możliwa pomoc restrukturyzacyjna,

• wpłaty na rzecz funduszu ponoszą posiadacze kwot produkcji.

Dla konsumentów i przetwórców cukru obniżenie jego cen rynkowych nastąpi od sezonu 2009/2010, tj. od kiedy nie będzie opłat restrukturyzacyjnych ponoszonych przez producentów cukru.

Dalsze zachęty do rezygnacji z produkcji buraków cukrowych wprowadzono na rok gospodarczy 2008/2009. Plantatorzy buraków będą mogli zrzec się kwot produkcyjnych cukru w ramach tzw. inicjatywy plantatorskiej w zamian za dodatkowe płatności w wysokości 237,5 euro/tonę cukru. Może to być czynnikiem znacznie ograniczającym produkcję buraków w Polsce. W wyniku tych zachęt kwota produkcji cukru w Polsce może się zmniejszyć o ponad 360 tys. ton w 2008 r. Ceny produktów roślinnych od wstąpienia Polski do UE coraz silniej powiązane są z cenami w innych krajach Wspólnoty. Ich poziom i kierunki zmian są podobne. Ceny w Polsce kształtują się także pod wpływem podaży i popytu na rynkach innych krajów UE.

Rynek funkcjonuje efektywnie w zakresie przestrzennej transformacji cen. Dla przetwórców produktów roślinnych oznacza to także swobodę w pozyskiwaniu surowca z rynków o niższych cenach.

Rynek i produkcja trzody chlewnej charakteryzuje się zmiennością. Podstawowymi elementami tej zmienności są wahania cykliczne oraz tendencja i wahania sezonowe. Wyjaśniają one 92% zmienności cen na tym rynku. Wahania cykliczne i tendencja wyjaśniają 58% zmienności cen, wahania sezonowe . 34%.

W analizie cyklicznych zmian cen trzody chlewnej można stwierdzić, że:

• przed wstąpieniem Polski do UE zmiany cykliczne w Polsce były opóźnione średnio o trzy miesiące w stosunku do analogicznych wahań na rynku niemieckim i duńskim, wyraźne jest stopniowe dochodzenie do coraz większej współzależności i coraz większej konwergencji cykli świńskich w Polsce w stosunku do cykli w Danii i Niemczech,

• funkcjonowanie na rynku europejskim powoduje, że przebiegają one niemal równocześnie.

Podstawowe znaczenie w kształtowaniu sytuacji na rynkach lokalnych mają wahania krótkookresowe reprezentujące zmiany sezonowe. Jeżeli w ich wyniku powstają zbyt duże różnice cenowe następuje zwiększenie obrotów towarowych, co prowadzi do wyrównywania się cen na różnych rynkach. Jest to widoczne na rynku mięsa wieprzowego. Sezonowość cen skupu trzody chlewnej w Polsce jest wyższa niż w Danii, która z kolei jest głównym dostawcą mięsa wieprzowego do Polski. Jeżeli różnice w cenach mięsa przewyższają koszty transakcyjne, przedsiębiorstwa mają możliwość zaopatrzenia się w tańszy surowiec z innych krajów. Powoduje to zwiększenie importu mięsa i ograniczanie eksportu oraz powstanie ujemnego salda handlowego.

Krajowa produkcja mięsa wołowego i cielęcego pochodzi w głównej mierze od bydła o mlecznym kierunku użytkowania i podobnie jak w przypadku wielkości pogłowia wykazuje tendencję malejącą. Znaczne przyspieszenie skali wywozu produktów z tego rynku nastąpiło w latach 2002-2007. Wraz z akcesją Polski do UE wywóz wołowiny i cielęciny ma coraz większe znaczenie w zagospodarowaniu krajowej produkcji. Na rynki zagraniczne w 1990 r. przeznaczono 18% tego mięsa, a w 2007 r. ponad 50%. Od 1998 r. w strukturze wywozu mięsa zmniejsza się udział eksportu żywca na rzecz wzrostu udziału mięsa świeżego i mrożonego.

Lata 1997-2003 charakteryzowały się względną stabilizacją cen, .średnio w roku wzrastały one o 1,6%, tj. poniżej tempa inflacji. Przyspieszenie tempa wzrostu cen (20,6%) obejmuje lata 2004-2006, tj. od czasu wstąpienia Polski do UE i wynika ze zwiększania się popytu eksportowego, głównie w krajach Europy zachodniej.

Obserwując kształtowanie się cen skupu bydła w Polsce, a także cen referencyjnych polskiej wołowiny i cielęciny na rynku unijnym można wysnuć wniosek, że trudno będzie uzyskać lepsze warunki zapłaty bez poprawy jakości oferowanego mięsa. Po gwałtownym wzroście po akcesji w maju 2004 r. ceny te kształtują się na względnie stabilnym poziomie i stanowią75% średniej w UE. Wyższe ceny uzyskuje się za wołowinę z ras mięsnych.

Wejście Polski do UE spowodowało także znaczny wzrost cen cielęciny. Jej ceny w 2004 i 2005 r. wzrastały o 40% rocznie, w 2006 r. o dalsze 8%, a w 2007 r. nastąpił ich spadek z powodu umocnienia się złotówki.

Rynek mleka w UE należy do silnie protegowanych. Wspólną organizacją rynku, oprócz mleka, objętych jest wiele innych jego produktów (np. masło, odtłuszczone mleko w proszku, sery laktoza). Ceny rynkowe mleka i jego produktów w UE nie są kształtowane wyłącznie przez siły rynkowe.

Do podtrzymywania cen i stabilizacji rynku wykorzystuje się:

• system kwot produkcyjnych,

• różne instrumenty interwencji wewnętrznej,

• regulacje handlu zagranicznego.

Tak rozbudowany system regulacji zapewnia odpowiedni poziom cen dla producentów i przetwórców. Jednocześnie mleko surowe stosowane do produkcji wyrobów mlecznych powinno spełniać określone wymogi. Dotyczą one gospodarstw, zwierząt, higieny, odbioru, transportu, przetwórstwa, dystrybucji. Po wstąpieniu Polski do UE ceny skupu mleka systematycznie rosły. Pomimo tego były i są niższe niż w krajach UE-15, w 2004 r. o 21,4%, w 2005 o 13%, a w 2006 r. o 9,1,%. W 2007 r. ceny skupu mleka w Polsce były niższe niż we Francji o 6,4%, w Niemczech i Holandii o 10% , Irlandii o 18,2%.

Jednym z podstawowych elementów uwarunkowań rozwoju rolnictwa jest dynamika cen surowców rolniczych i cen zakupu środków produkcji. Na ogół dynamika cen środków produkcji jest wyższa od zmian cen rolnych.

Pomimo szybszej dynamiki cen środków produkcji niż cen rolnych sytuacja ekonomiczna polskiego rolnictwa od 2004 r. uległa znaczącej poprawie. Jest to efekt szybko rosnących różnych dopłat do rolnictwa.

Dodatkowe przychody pieniężne płatności zwiększające dochody i zwiększenie przychodów ze sprzedaży produktów przewyższają dodatkowe wydatki na zakup środków produkcji po wyższych cenach szacuje, że saldo tych przepływów gotówkowych w stosunku do 2003 r. wyniosło w 2004 r. . +3,6 mld zł, w 2005 r. . +7 mld zł, w 2006r. . +9,2 mld zł , a w 2007 . +14,8 mld zł.

Z punktu widzenia rozwoju rolnictwa ważne znaczenie mają kierunki wykorzystania środków z funduszy unijnych i krajowych. W wykorzystaniu tych funduszy stosunkowo mały jest udział środków, które przyczyniają się do wspierania rozwoju potencjału produkcyjnego rolnictwa i jego otoczenia.

STOPA INFLACJI, KURS WALUTOWY (ZŁ/EURO), TEMPO WZROSTU PKB

Ocena wpływu uwarunkowań zewnętrznych na rozwój rolnictwa jest ważnym zagadnieniem teoretycznym i praktycznym W opracowaniu wpływ ten przedstawiono w oparciu o model AGMEMOD. Jest to model ekonometryczny, dynamiczny, wieloproduktowy., pokazujący powiązania w formie funkcyjnej między produkcją, konsumpcją, przetwórstwem, zapasami i handlem zagranicznym. Umożliwia ocenę wpływu zmiennych egzogenicznych na poszczególne rynki.

W opracowaniu przyjęto następujące poziomy zmiennych egzogenicznych:

-kurs walutowy zł do euro: bazowy 3,9, a jego zmiany od 3,2 do 4,6,

-stopa wzrost gospodarczego: bazowa . 4,5%, a jej zmiany od 2,5 do 6,5%,

-stopa inflacji: bazowa . 2,5%, a jej zmiany od 1 do 4%.

Przyjęte zmienne makroekonomiczne bezpośrednio lub pośrednio wpływają na poszczególne gałęzie produkcji rolniczej, produkcję i kierunki jej rozdysponowania (zużycie paszowe, przemysłowe, handel zagraniczny, poziom zapasów, konsumpcję), podaż rynkową.

Analiza oceny wpływu tempa inflacji, stopy wzrostu gospodarczego i kursu walutowego (zł do euro) pozwala stwierdzić, że:

-podstawowe znaczenie w kształtowaniu koniunktury na rynkach rolnych wynikać będzie z kursu walutowego; osłabienie złotego pozytywnie wpływa na ceny surowców rolniczych i ich eksport,

-umocnienie złotego hamuje wzrost cen rolnych w kraju,

-stopa inflacji i tempo wzrostu PKB słabo wpływają na ceny na rynkach rolnych,

-zmienne makroekonomiczne obejmujące stopę inflacji i tempo wzrostu PKB słabo wpływają na ceny rolne; wynika to z charakteru popytu na surowce rolnicze (popyt wtórny wynikający z zapotrzebowania na artykuły spożywcze) oraz coraz luźniejszego powiązania cen detalicznych z cenami surowców rolnych,

-wraz ze wzrostem PKB zwiększają się dochody ludności, które w części przeznaczane są na dodatkowy popyt na żywność. Zmniejszający się udział cen surowców rolniczych w cenach detalicznych artykułów spożywczych ogranicza wzrost cen rolnych.

Integracja Polski z UE zmieniła zasadniczo czynniki kształtujące uwarunkowania rozwoju rolnictwa. Podstawowymi skutkami tego procesu są:

• kilkakrotne zwiększenie możliwości finansowania działalności gospodarstw i otoczenia ze źródeł zewnętrznych, zwłaszcza z funduszy UE,

• wzrost większości cen surowców rolniczych do poziomu cen równowagi w UE,

• nadrzędność zasad Wspólnej Polityki Rolnej nad polityką krajową spowodowała ujednolicenie warunków funkcjonowania poszczególnych rynków rolnych; skutkiem tego jest coraz efektywniejsze funkcjonowanie rynku rolnego i ujednolicanie poziomu cen na rynkach sąsiednich; umożliwia to przetwórcom wybór źródeł zakupu surowców w zależności od poziomu cen,

• znaczne zwiększenie rynku zbytu dla produktów i surowców rolniczych; efektem tego jest szybki wzrost eksportu artykułów rolno-spożywczych,

• Jednolity Rynek Europejski stał się dominującym źródłem zaopatrzenia i zbytu,

• osłabienie złotego pozytywnie wpływa na wzrost cen rolnych,

• tempo wzrostu gospodarczego i stopa inflacji słabo wpływają na ceny surowców rolniczych.

POJĘCIA, ISTOTA, CEL I SPOSOBY REALIZACJI POLITYKI GOSPODARCZEJ

Niedoskonałości rynku i konkurencji w praktyce związane są z monopolizacją gospodarki, występowaniem negatywnych efektów zewnętrznych w zakresie produkcji i konsumpcji np. zanieczyszczenie środowiska. Konieczność istnienia dóbr publicznych, występowanie zjawisk negatywnych takich jak wahania koniunktury gospodarczej, bezrobocie, inflacja, wymagają ustalenia zasad wpływu władz państwowych na gospodarkę narodową - na jej dynamikę, strukturę, na stosunki ekonomiczne w państwie. Takie oddziaływanie państwa na gospodarkę, polegające na określeniu celów danego systemu gospodarczego oraz stosowaniu metod, środków i sposobów prowadzących do osiągania tych celów, zgodnie z regułami nauk ekonomicznych określa się mianem polityki gospodarczej.

Państwo dysponując wieloma środkami oddziaływania na gospodarkę poprzez regulacje prawne, ustalanie zasad finansowania itp. może:

• podejmować szereg działań zapobiegających destabilizacji w funkcjonowaniu gospodarki, regulowanie wykorzystania zasobów i zmniejszania poziomu niepewności w ocenie ryzyka;

• podtrzymywać konkurencję wzmacniając system obiegu informacji, usuwając bariery wejścia na rynek, przeciwdziałając praktykom monopolistycznym;

• tworzyć bodźce lub antybodźce w dostępie do dóbr społecznie korzystnych lub niekorzystnych;

• regulować dostęp do dóbr publicznych.

Polityka gospodarcza realizowana jest poprzez:

• bieżące wybory dokonywane przez państwo (bieżące decyzje państwa),

• dobór instytucji ekonomicznych wyższego szczebla, które są niezbędne lub przydatne w rządzeniu krajem ( określających gospodarczą konstytucję społeczeństwa),

• proces formułowania społecznych preferencji i celów (wybory społeczne).

Funkcje polityki gospodarczej:

• Funkcja stabilizacyjna

• Funkcje redystrybucyjne

• Funkcja alokacyjna

Funkcja stabilizacyjna polega na zapewnieniu takiego ładu ekonomicznego, który będzie gwarantował efektywne funkcjonowanie systemu gospodarczego umożliwiającego długotrwały wzrost dochodów indywidualnych i zbiorowych, wyeliminowanie lub ograniczenie do minimum bezrobocia i inflacji, zmniejszenie amplitudy wahań poziomu aktywności oraz możliwie najlepsze wykorzystanie czynników produkcji. W ramach funkcji stabilizacyjnej wyróżnić można politykę makroekonomiczną i mikroekonomiczną.

W skład polityki makroekonomicznej wchodzą:

• polityka monetarna (pieniężna), której istota sprowadza się do regulowania stopy wzrostu podaży pieniądza w systemie gospodarki narodowej;

• polityka kursu walutowego, która obejmuje ustalenie reguł kształtowania ceny jednostki pieniężnej danego kraju w stosunku do jednostek pieniężnych innych państw, a także określenie standardów wymienialności walut;

• polityka fiskalna, w której ramach stanowione są prawa dotyczące wysokości i rodzajów obciążeń nakładanych na dochody obywateli, przedsiębiorstwa i konsumentów w celu realizacji funkcji redystrybucyjnej i alokacyjnej:

• polityka budżetowa, w której ramach określa się reguły redystrybucji i przeznaczenie publicznych środków finansowych - łącznie z określeniem podziału kompetencji w tym zakresie pomiędzy budżet centralny a budżety samorządów terytorialnych.

Polityka mikroekonomiczna może przejawiać się w:

• państwowej lub komunalnej własności przedsiębiorstw;

• regulacji struktury gospodarki poprzez prywatyzację przedsiębiorstw, likwidacji niektórych gałęzi przemysłu, promocji stall bisinessu;

• ingerencji władz państwowych w ceny czy kredyty;

• wspomaganiu finansowym wybranych działów gospodarki lub regionów, grup itp. uznanych przez polityków lub urzędników za ważne.

Funkcja redystrybucyjna polega na:

• korygowaniu naturalnego, tj. rynkowego podziału wytworzonych dochodów,

• kreowaniu dóbr i usług publicznych oraz odnowę zasobów ogólnodostępnych.

Redystrybucyjna funkcja kreuje działaniach zmierzające do korygowania rynkowego podziału dochodów, niezbędnych w podziale dóbr publicznych przy zachowaniu zasady nie dzielenia dóbr ogólnodostępnych. Niweluje zbyt duże, nie akceptowane społecznie różnice dochodowe i majątkowe. Wspiera pomoc ludziom starym, upośledzonym i chorym, którzy nie są w stanie radzić sobie sami. Ma obowiązek publiczny zapobiegać ubóstwu i przeciwstawiać się temu zjawisku w imię poszanowania praw ludzkich. Obserwowany w wielu krajach wzrost opiekuńczych funkcji państwa jest związany z jednej strony z poziomem rozwoju gospodarczego, z drugiej z osłabieniem solidarności społecznej i obojętnością wobec ludzi zagrożonych ekonomicznie i potrzebujących pomocy.

Głównymi instrumentami realizacji tej funkcji państwa jest system podatkowy (podatek progresywny) , wydatki budżetowe, składki na ubezpieczenia społeczne oraz systemy rożnego rodzaju opłat i cen. Skuteczność przedsięwzięć podejmowanych w ramach funkcji dystrybucyjnej w decydującej mierze zależy od pozytywnych rezultatów uzyskiwanych w zakresie polityki stabilizacyjnej w długim okresie czasu (najpierw trzeba wytworzyć, Żeby było co dzielić).

Funkcja alokacyjna polega na podejmowaniu działań sprzyjających optymalnemu rozmieszczeniu zasobów gospodarczych. W związku z tym, że własność prywatna potrafi najlepiej wykorzystać będące w jej dyspozycji zasoby, państwo powinno prowadzić taką politykę alokacji zasobów, aby trafiły one do tych podmiotów, które poszukują sposobów najlepszego ich wykorzystania, a więc powinno :

• zadbać o takie rozwiązania instytucjonalno-prawne, które sprzyjałyby nieustannej wymianie praw własności,

• wspierać konkurencję poprzez usprawnienie systemu informacji, zwalczanie struktur i praktyk monopolistycznych, eliminowanie barier wejścia na rynek.

Ponieważ interes jednostki, zwłaszcza w krótkim okresie czasu nie zawsze jest zgodny z interesem społecznym. Przy alokacji zasobów muszą być brane pod uwagę nie tylko kryteria ekonomiczne, ale również aspekty społeczne i moralno-etyczne. Oprócz dóbr prywatnych istnieją jeszcze dobra i usługi publiczne, które nie nadają się do prywatnego wytwarzania, są dostępne niezależnie od tego czy użytkownik partycypował w ich wytworzeniu. Do takich dóbr należą m.in. usługi w zakresie obrony narodowej, opieki społecznej, oświaty, ochrony zdrowia. Państwo powinno rozstrzygnąć jakie produkty i usługi w danym systemie gospodarczym należy uznać za dobra publiczne. Oprócz dóbr publicznych istnieją jeszcze dobra ogólnodostępne jak drogi, zabytki, których utrzymanie jest obowiązkiem państwa.

TEORETYCZNE KONCEPCJE ROLI PAŃSTWA W GOSPODARCE

Poglądy ekonomistów na temat sposobów prowadzenia polityki gospodarczej są zróżnicowane - od głoszonego przez J.M. Keynesa nurtu interwencjonistycznego do zapoczątkowanego przez ekonomistów klasycznych (szczególnie A. Smitha i D. Ricardo) nurtu liberalnego (koncepcja państwa-minimum, ograniczającego działalność państwa do ochrony istnienia i prawidłowego funkcjonowania rynków). Współczesne kierunki polityki gospodarczej to koncepcje liberalne, postulujące ograniczenie roli państwa w gospodarce. Charakteryzuje je wiara w system prywatnej przedsiębiorczości i wolny, konkurencyjny rynek oraz niechęć do rozszerzania ekonomicznych funkcji państwa Przyczyniły się do tego nie zawsze pozytywne skutki ograniczające wolność gospodarczą (wolny rynek) , na rzecz coraz większej interwencji państwa w gospodarkę. W XX wieku wraz ze wzrostem interwencji państwa w większości krajów kapitalistycznych nastąpił spadek tempa wzrostu gospodarczego, stagnacja w sferze produkcji i inwestycji, towarzyszące jej bezrobocie i inflacja.

Generalnie wśród teorii na temat roli państwa w gospodarce można wyodrębnić dwa nurty:

• interwencjonistyczny,

• liberalny

Nurt interwencjonistyczny opowiada się za ingerencją państwa w procesy gospodarcze. Zapoczątkowany przez J.M. Keynesa po wielkim kryzysie w latach 1929-1933, był reakcją na niedoskonałości rynku, które kryzys ten uwidocznił. Keynesiści odrzucili tezę, że w gospodarce działają zawsze mechanizmy samoregulujące, uruchamiane przez prawa ekonomiczne i zapewniające osiąganie stanów równowagi w rożnych możliwych przekrojach.

Według tej teorii głównym problemem systemu kapitalistycznego jest bezrobocie, a jego przyczyną niedostateczny popyt globalny (stąd bywa nazywana ekonomią popytu), który nie nadąża za podażą. Aby go zwiększyć państwo może wykorzystać rożne środki. Zaleca zastosowanie polityki względnej obfitości pieniądza i niskich stop procentowych, zwiększyć inwestycje poprzez roboty publiczne. Istnienie odpowiedniego popytu stwarza bodźce do zwiększenia stopy inwestycji, a więc do zwiększenia produkcji i zatrudnienia. Inne środki zalecane przez keynesistow to polityka redystrybucji dochodów polegająca na progresywnym opodatkowaniu wysokich dochodów, preferencje dla działalności inwestycyjnej, polegające na obniżce stopy procentowej od zysków przeznaczonych na inwestycje.

Teoretyczne koncepcje Keynesa były rozwijane przez wielu autorów. Upowszechniło się przekonanie o konieczności aktywnej ingerencji państwa w gospodarkę. Wypracowany został keynesistowski model interwencjonizmu państwowego. Eksponował on stabilizacyjną funkcję państwa i walkę z bezrobociem jako priorytetowy cel polityki ekonomicznej. Proponowane metody i środki oddziaływania na gospodarkę zakładają, Że państwo może skutecznie wpływać na przebieg cyklu koniunkturalnego. Zwolennicy tej teorii uważają, że między inflacją i bezrobociem istnieje wymienność i głoszą tezę o relatywnie wyższej skuteczności polityki fiskalnej nad monetarną.

Nurt liberalny opiera się na teoriach głoszonych w XVIII wieku przez przedstawicieli ekonomii klasycznej A.Smitha i D.Ricardo, którzy eksponowali prywatną inicjatywę, przedsiębiorczość i osobiste interesy jednostek. Uważali, że gospodarka każdego kraju i bogactwo zależy od efektów pracy, weryfikowanych podczas wymiany (podaż i popyt) na wolnym rynku. Zgodność interesów jednostek z interesem ogółu zapewnia nie zakłócony mechanizm rynkowy (niewidzialna ręka rynku). Państwo nie powinno ograniczać przez swoje bezpośrednie ingerencje inicjatywy poszczególnych jednostek oraz mechanizmu rynkowego. Rolę państwa ograniczali do instytucji zapewniającej obronę narodową, stojącej na straży porządku i ładu publicznego, gwarantującej obywatelom ochronę ich praw własności i swobodę w sferze działalności gospodarczej.

Do głównych kierunków polityki gospodarczej nawiązujących do klasycznej teorii A. Smitha zalicza się:

• monetaryzm, który głosi, że bieżąca polityka ekonomiczna powinna być nastawiona głownie na zapewnienie minimum płynności i elastyczności w gospodarce. Państwo powinno koncentrować się na realizacji celów długookresowych przez oddziaływanie na wielkości globalne. Środki typu uznaniowego należy zastąpić ustalaniem trwałych reguł postępowania i automatycznie działającymi rozwiązaniami instytucjonalnymi. Głównym zadaniem państwa jest walka z inflacją a ponieważ inflacja wg monetarystów jest zjawiskiem pieniężnym należy ją zwalczać przede wszystkim środkami polityki monetarnej (utrzymywanie określonego tempa wzrostu podaży pieniądza w dłuższym okresie itp.).

• nowa ekonomia klasyczna (szkoła racjonalnych oczekiwań), określana jest czasami mianem skrajnego monetaryzmu - wg reprezentantów tego kierunku jednostki formułują swoje oczekiwania co do przebiegu procesów gospodarczych, opierając się na całej dostępnej im wiedzy, nie popełniając przy tym systematycznych bledów. Państwo nie jest zdolne do skutecznego oddziaływania na koniunkturę bez względu na to czy stosuje politykę fiskalną czy monetarną, gdyż wszelka zamierzona zmiana jego polityki ekonomicznej jest przez podmioty gospodarcze antycypowana i neutralizowana. Powinno natomiast przeciwdziałać inflacji i stymulować podażową stronę gospodarki, głownie przez stosowanie stabilnych i zarazem czytelnych dla pozostałych podmiotów reguł polityki fiskalnej, monetarnej i walutowej.

• szkoła neoaustriacka - polityka gospodarcza rządu powinna być skierowana przede wszystkim na respektowanie i ochronę wolnego rynku, gdyż tylko wolny rynek jest najlepszym mechanizmem alokacji zasobów i najlepszym źródłem prawdziwej informacji. Aby skutecznie przeciwdziałać inflacji, nie wystarczy ograniczyć podaż pieniądza, ale trzeba jeszcze osłabić pozycję związków zawodowych i pozbawić bank centralny monopolu na kontrolę podaży pieniądza. Państwo powinno wspomagać sferę usług i świadczeń publicznych (służba zdrowia, oświata, kultura), ale nie powinno ograniczać działalności komercyjnej w tych dziedzinach.

• ekonomia podaży - gospodarka rozwija się dzięki ludzkiej przedsiębiorczości, należy więc gospodarkę uwolnić od ograniczeń, które nakłada na nią państwo. To uwolnienie należy zacząć od redukcji podatków i reformy systemu podatkowego, gdyż każdy podatek podwyższa cenę danego produktu w stosunku do innych dóbr. Zbyt wysokie podatki hamują bowiem inwestycje i wpływają negatywnie na tempo wzrostu gospodarczego. Im mniej dochodów sektora prywatnego będzie przechodzić przez budżet państwa, tym sprawniej będzie funkcjonował rynek.

• ekonomiczna teoria polityki (teoria wyboru publicznego) - zwolennicy tej teorii uznają, że instytucje publiczne nie powinny być oceniane wg innych zasad niż prywatne. Projekty publiczne należy badać i oceniać wg jednakowych metod analizy, jak projekty podmiotów prywatnych . Państwo powinno interweniować tylko wtedy, gdy istnieją dowody, że rozwiązania rynkowe są mniej efektywne. Na ostateczny wybór "rynek, czy państwo" niebagatelny wpływ mają mechanizmy polityczne. Rożnego rodzaju presje oddziałują na charakter i formę wyborów dokonywanych przez jednostki, a więc przy ostatecznej ocenie danego projektu należy uwzględniać wpływ instytucji politycznych.

Oprócz głównych teorii liberalnych dotyczących roli państwa w gospodarce istnieją jeszcze koncepcje, które tych teorii nie negują, ale starają się rozwiązać problemy socjalne, które pojawiły się we współczesnych gospodarkach:

Koncepcja społecznej gospodarki rynkowej jest koncepcją modelu gospodarki wolnorynkowej z nowoczesnym, realistycznie pomyślanym systemem zabezpieczeń społecznych. Jej głównymi twórcami byli neoliberałowie niemieccy .Według nich dla gospodarki rynkowej nie ma Żadnej rozsądnej alternatywy mimo pewnych jej słabości. Trzeba o nią nieustannie dbać tworząc odpowiednie ramy instytucjonalno-prawne, wspomagające prywatną własność , swobodną przedsiębiorczość i wysoką konkurencyjność. I to jest głównym zadaniem państwa. Natomiast bieżąca polityka ekonomiczna państwa powinna być bardzo umiarkowana, nastawiona na politykę pieniężno- kredytową oraz na politykę antymonopolową. W tych kwestiach w zasadzie nie różnią się od większości współczesnych liberałów. Specyfika koncepcji SGR wyraża się przede wszystkim w ujęciu kwestii socjalnych.. Zasada wolności rynku powinna być sprzężona z zasadą ugody społecznej, gdyż istnieje silna współzależność między dwiema sferami , które należy traktować jako równorzędne: sferą gospodarczą i sferą społeczną. Polityka społeczna powinna być nastawiona na wspomaganie najsłabszych ekonomicznie grup ludności, a także częściowe wyrównywanie warunków startu oraz szans dostępu do oświaty, ochrony zdrowia i kultury.

W polityce społecznej należy przestrzegać jednak pewnych zasad, tzn. państwo powinno pomagać tylko wtedy gdy wyczerpały się inne możliwości pomocy oraz należy zachować pewną równowagę między dostarczanym jednostce świadczeniem socjalnym, a jej wkładem własnym. W praktyce koncepcja ta ma zastosowanie w Niemczech, we Włoszech i we Francji, gdzie państwo odgrywa aktywna rolę w zakresie rozwiązywania problemów społecznych , posługując się w tym celu zasobami finansowymi, tworzonymi z wkładów pracodawców i pracobiorców.

Koncepcja państwa opiekuńczego (welfare state) stosowana w literaturze zamiennie z terminem państwo dobrobytu nie jest elementem jakiegoś odrębnego kierunku w teorii ekonomii lecz jest zbiorem poglądów, pomysłów i postulatów zaczerpniętych z rożnych kierunków teoretycznych. Wynikła ona z konieczności walki z ubóstwem i pomocą dla ubogich. Zwolennicy tzw. państwa dobrobytu przywiązując największą wagę do regulowania podziału nowych wartości wytworzonych w systemie gospodarczym podkreślają swoje pragnienie zagwarantowania sprawiedliwości społecznej, a w szczególności równości w podziale dochodów. Bezpośrednio po II wojnie światowej państwo opiekuńcze miało ponosić odpowiedzialność za pewien pakiet podstawowych świadczeń publicznych na rzecz swoich obywateli. Wraz z rozwojem gospodarczym powiększała się skala powszechnie dostępnych świadczeń.

Państwo dobrobytu posiada następujące cechy:

• powszechny i rozbudowany system ubezpieczeń społecznych,

• dostarczanie przez państwo wielu bezpłatnych usług w zakresie opieki medycznej oświaty, kultury, wspieranie budownictwa mieszkaniowego,

• utrzymanie pełnego zatrudnienia bez względu na koszty oraz zapewnienie wysokich zasiłków dla stosunkowo niewielu bezrobotnych,

• postępujące równanie dochodów z pracy na skutek zwiększającej się progresji opodatkowania ,

• zachowanie dominacji własności prywatnej w gospodarce, przy rosnącym jednak udziale własności państwowej przedsiębiorstw przemysłowych.

W sposób najpełniejszy koncepcja ta została zastosowana w krajach skandynawskich oraz w Wielkiej Brytanii. Kosztowny eksperyment państwa opiekuńczego można było realizować tylko w bardzo bogatych krajach o prywatnej strukturze gospodarki.

MIĘDZYNARODOWE UWARUNKOWANIA POLITYKI GOSPODARCZEJ

W funkcjonowaniu gospodarki światowej widoczny jest pewien ład, czyli zbiór zasad

określających zachowania uczestników we wzajemnych stosunkach. Za podstawowy element gospodarki światowej zwykło się uważać gospodarstwo krajowe. Niektóre gospodarstwa krajowe łączą się w ugrupowania regionalne, wyodrębnione z międzynarodowego otoczenia przez intensywniejsze , oparte na większej swobodzie przepływy realne (towarów, usług, kapitału, pracy) i szczególne powiązania regulacyjne, dotyczące owych przepływów.

Zazwyczaj te ugrupowania przybierają formę instytucji międzynarodowej posiadającej

podmiotowość w rozumieniu prawa międzynarodowego.

W teorii integracji gospodarki wyróżnia się pięć modelowych stadiów:

• obszar preferencyjnego handlu - członkowie obniżają wobec siebie taryfy celne,

• ustalenie strefy wolnego handlu - całkowite zniesienie ceł we wzajemnym handlu,

• unia celna - zniesienie ceł we wzajemnej wymianie orasz ujednolicenie ceł wobec

• wspólny rynek - to unia celna , której towarzyszy swobodny przepływ czynników produkcji (kapitału i pracy) między krajami członkowskimi, posunięte ujednolicenie zasad , celów i narzędzi polityki ekonomicznej państw członkowskich (tzn. polityki fiskalnej i monetarnej itp.).

Takim właśnie ugrupowaniem jest Unia Europejska. Państwa -członkowie tych

ugrupowań swoją politykę gospodarczą muszą dostosować do przepisów, reguł, zasad i

wytycznych ustalonych i obowiązujących w danym ugrupowaniu.

Podmiotami gospodarki światowej są również międzynarodowe organizacje gospodarcze, takie jak:

• Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW)- którego zadaniem jest nadzór nad przestrzeganiem w krajach członkowskich pewnych reguł postępowania, dotyczących między innymi polityki walutowej, płatności międzynarodowych i wymienialności walut oraz dyscyplinowanie działań państw członkowskich tak , aby nie dopuściły do powstania nierównowagi w swoich bilansach płatniczych oraz pomoc w przypadkach, gdy owa nierównowaga mimo wszystko wystąpi,

• Światowa Organizacja Handlu (GATT/WTO) - jej członkowie swoją politykę handlową muszą w pewnym stopniu podporządkować zasadom przyjętym przez organizację, stanowiącym swego rodzaju kodeks dobrego postępowania w handlu międzynarodowym (na dzień 11.12.2005 r. organizacja liczyła 149 członków -

państw),

• Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD), której celem statutowym jest dążenie do osiągnięcia możliwie najwyższego wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i stopy życiowej w państwach członkowskich, przy utrzymaniu stabilności finansowej oraz rozwój handlu światowego na zasadzie wolnej

od dyskryminacji,

• Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (Bank Światowy) - którego głównym zadaniem jest udzielanie długoterminowych kredytów finansujących rozwój głownie

w krajach Trzeciego Świata,

• Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR)- który wspiera przemiany strukturalne w reformujących się krajach Europy Środkowo-Wschodniej,

• Europejski Bank Inwestycyjny (EBI), który działa w obrębie UE i kredytuje przedsięwzięcia zgodne z celami Unii Europejskiej, Między instytucjami władz państwowych i organizacjami międzynarodowymi istnieje sieć powiązań regulujących stosunki gospodarcze w przestrzeni międzynarodowej. Zwykle przyjmują one postać powiązań sformalizowanych i zawartych w ustawodawstwie zainteresowanych stron. Podstawową ich formą są międzynarodowe umowy gospodarcze, określające rożne aspekty współpracy ekonomicznej między partnerami.

Cele Rundy z Dauhy:

• otwarcie rynków dla produktów rolnych i przemysłowych oraz usług,

• zmiana reguł WTO dotyczących dumpingowych subwencji i regionalnych porozumień w sprawie handlu,

• złagodzenie formalności na granicach i wzmocnienie szczególnych przepisów w odniesieniu do krajów rozwijających się.

POLITYKA ROLNA

Głównym celem polityki rolnej jest likwidacja dysproporcji między popytem i podażą produktów rolnych oraz przeciwdziałanie spadkowi dochodów w rolnictwie. Niedostatki

autoregulacyjnego mechanizmu rynkowego, który pozwalałby na spełnienie tych zależności

sprzyjają ingerencji państwa Zestaw instrumentów stosowanych w praktyce polityki rolnej jest bardzo szeroki: od rynkowych metod oddziaływania na podaż , poprzez oddziaływanie na ceny, oddziaływanie na popyt, do pozarynkowych metod oddziaływania.

Miarami służącymi do określania poziomu ekonomicznego wsparcia rolnictwa są wskaźniki:

• PSE - ekwiwalent subsydiowania producenta - oznacza wskaźnik pomocy dla rolnictwa mierzonej łączną wartością transferów do rolnictwa spowodowanych przez politykę rolną,

• CSE - ekwiwalent subsydiowania konsumenta określa wielkość transferów pieniężnych do (od) konsumentów ; jeżeli wartość transferów rynkowych przewyższa wartość subsydiów do konsumpcji , wskaźnik CSE przyjmuje wartości ujemne, określając podatek obciążający konsumentów na rzecz producentów rolnych.

Stosowane na rynku rolnym metody interwencji podzielić można najogólniej na interwencję przed konkurencją zewnętrzną oraz interwencję na rynku wewnętrznym.

Interwencja zewnętrzna realizowana jest głownie przez:

• cła, które podwyższając cenę produktu zagranicznego na rynku krajowym, ułatwiają

podjęcie z nim konkurencji przez produkcję rodzimą,

• opłaty wyrównawcze, wprowadzane do wyrównania cen między niższą ceną towarów

importowanych, a wyższą krajowych,

• regulacje ilościowe przywozu, np. utrudnienia importowe, zakazy przywozu,

kontyngenty,

• dotacje do eksportu wypłacane eksporterom dla zwiększenia ich konkurencyjności na

rynkach światowych.

Instrumentami interwencji wewnętrznej są:

• ceny gwarantowane, czyli ceny minimalne na dany produkt, wyższe od cen

równowagi po której dokonywany jest interwencyjny skup płodów rolnych,

• limity wielkości produkcji, wprowadzane do kontroli produkcji nadwyżkowych

artykułów rolnych, np. kwoty mleczne itp.

• zapasy "buforowe", gromadzone w okresach wysokiego urodzaju,

• kredyty preferencyjne, umożliwiające rolnikom magazynowanie nadwyżek i

wstrzymywanie się ze sprzedażą produktów do czasu zwyżki cen, a także

umożliwiające zakup środków produkcji,

• subwencje, stosowane do produktów , środków produkcji i do konsumpcji, np.

subsydiowanie określonych inwestycji w rolnictwie

• ulgi podatkowe, system zabezpieczenia socjalnego rolników, które pozwalają

eliminować lub łagodzić konflikty społeczne oraz przeciwdziałają odpływowi

ludności ze wsi.

Mimo wysokich kosztów ochrony rolnictwa nie udało się dotąd rozwiązać problemów dochodowych rolnictwa, gdyż powiązanie pomocy z wielkością produkcji powoduje, że przeważająca część tej pomocy nie trafia do gospodarstw najuboższych, do których jest adresowana, ale trafia do gospodarstw największych. Kraje rozwinięte zaczynają stopniowo

ograniczać pomoc dla rolnictwa , czego przykładem jest reforma wspólnej polityki rolnej UE, obejmująca cele, zasady, strategie oraz metody i instrumenty tej polityki.

U podstaw zmian tej strategii leży "urynkowienie rolnictwa", w ramach którego rolnicy stawaliby się podmiotami nie izolowanymi od skutków gry rynkowej. Na plan pierwszy wysuwa się cele ogólnospołeczne (dostosowanie produkcji do rozmiarów popytu, ochrona środowiska naturalnego), w przeciwieństwie do formułowanych dotąd celów produkcyjnych (rozwój rolnictwa). Dotychczasowy priorytet instrumentów rynkowych ustępuje miejsca rozwiązywaniu problemów środkami właściwymi polityce strukturalnej. Ograniczeniu ulega wielkość pomocy związana z wielkością produkcji, a straty związane z niekorzystnymi cenami wyrównywane są bezpośrednimi rekompensatami dla rolników. Instrumenty te mają służyć zachęcaniu rolników do podejmowania działań mających na celu zwiększenie dochodów nie przez wzrost rozmiarów produkcji, lecz przez wzrost efektywności, w wyniku racjonalizacji zastosowania czynników produkcji. Rośnie w związku z tym rola inwestycji rolniczych, oświaty, doradztwa, polityki badań naukowych i wdrożeń.

SYSTEM ROLNICZY, SYSTEM GOSPODAROWANIA

sposób zagospodarowania przestrzeni rolniczej w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz ich przetwarzania, wyceniony kryteriami ekologicznymi i ekonomicznymi. Podstawą wyróżnienia systemów jest stopień uzależnienia rolnictwa od przemysłowych środków produkcji, głównie nawozów mineralnych i pestycydów oraz jego oddziaływanie na środowisko przyrodnicze.

We współczesnym rolnictwie wyróżnia się następujące systemy rolnicze:

• rolnictwo konwencjonalne – sposób gospodarowania ukierunkowany na maksymalizacje zysku, osiąganego dzięki dużej wydajności roślin i zwierząt. Wydajność tę uzyskuje się w wyspecjalizowanych gospodarstwach stosujących technologie produkcji oparte na dużym zużyciu przemysłowych środków produkcji i bardzo małych nakładach robocizny,

• rolnictwo ekologiczne – sposób gospodarowania, który aktywizując przyrodnicze mechanizmy produkcyjne poprzez stosowanie środków naturalnych nieprzetworzonych technologicznie, zapewnia trwałą żyzność gleby i zdrowotność zwierząt oraz wysoką jakość biologiczną produktów rolniczych,

• rolnictwo integrowane – sposób gospodarowania, który umożliwia realizację celów ekonomicznych i ekologicznych poprzez świadome wykorzystanie nowoczesnych technik wytwarzania, systematyczne usprawnianie zarządzania oraz wdrażanie różnych form postępu biologicznego w sposób sprzyjający realizacji tych celów,

• rolnictwo precyzyjne – system rolniczy wykorzystujący wysoko rozwinięte technologie nawigacyjne i informatyczne – satelitarne systemy lokalizacyjne (ang. GPS – Globar Positioning System) oraz metody pozyskiwania i przetwarzania danych o charakterze przestrzennym

PROBLEM GŁODU I MOŻLIWOŚCI WYŻYWIENIA WZRASTAJĄCEJ LICZBY LUDNOŚCI ŚWIATA

Aby człowiek mógł żyć, niezbędne jest mu pożywienie. Początkowo głównym sposobem pozyskiwania żywności było łowiectwo i zbieractwo. Uprawa roli i hodowla prawdopodobnie po raz pierwszy pojawiły się w Egipcie i Syrii przed ponad 12 tys. lat, a wiązało się to z początkami stałego osadnictwa. Najpierw udomowiono zwierzęta: bydło, świnie, kozy i owce, a następnie zaczęto uprawiać: pszenicę, jęczmień, ryż, soję, proso, bób, groch, soczewicę i len. Po pewnym czasie do uprawianych przez człowieka roślin dołączyły: warzywa, owoce i używki.

Dzienne zapotrzebowanie pokarmowe człowieka powinno zawierać:

• odpowiednią wartość energetyczną (kaloryczność) - wynosi ona 2500 - 3000 kcal,

• odpowiednią ilość białka (30 - , głównie zwierzęcego, w Polsce Instytut Żywności i Żywienia zaleca białka dla mężczyzny i dla kobiety), tłuszczów, węglowodanów (cukrów), wody, soli mineralnych i witamin

Owe wartości są jednak różne, a do warunków wpływających na zróżnicowanie zapotrzebowania energetycznego człowieka należą:

• klimat - większe zapotrzebowanie energetyczne występuje u ludzi żyjących w klimatach chłodnych.

• płeć - dzienne zapotrzebowanie energetyczne kobiet jest mniejsze niż mężczyzn.

• rodzaj wykonywanej pracy.

Stan wyżywienia ludności świata:

• średnie dzienne spożycie mieszkańca Ziemi wynosi: 2700 kcal i białka.

• spożycie pokarmów na świecie:

  • około 1/3 ludności świata spożywa mniej niż powinna,

  • około 1/10 ludności świata głoduje,

  • około 30 mln ludzi rocznie umiera z głodu,

  • około 1/4 ludności świata spożywa znacznie więcej niż wynosi jej zapotrzebowanie.

Według poziomu wyżywienia świat dzieli się na społeczeństwa:

• syte,

• niedożywione,

• głodujące.

Spożycie powyżej normy charakteryzuje obszary wysoko rozwinięte gospodarczo (Europa, Ameryka Północna, Australia). Spożycie poniżej normy występuje na obszarach słabo rozwiniętych gospodarczo, posiadających wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego (Afryka i południowa Azja). W krajach ubogich żywność cechuje ponadto nadmierna jednorodność, co powoduje braki ważnych składników pokarmowych. Dysproporcje w spożyciu żywności przyjmują najbardziej jaskrawe formy zwłaszcza w spożyciu produktów pochodzenia zwierzęcego, tzn. mięsa, mleka i jaj, które są głównymi źródłami białka dla organizmu.

Najgorsza sytuacja pod względem głodującej liczby ludności panuje w Afryce subsaharyjskiej. Tutaj około 40% głodującej ludności stanowią dzieci poniżej 5 roku życia. Około 2/3 ogółu ludności tego regionu nie ma dostępu do wody pitnej.

Kraje rozwinięte gospodarczo utrzymują wysoki poziom wyżywienia dzięki dużej wydajności własnego rolnictwa, rozwiniętemu przemysłowi spożywczemu, rozwiniętej infrastrukturze technicznej w strefie gospodarki żywnościowej oraz dzięki dużym zasobom finansowym, pozwalającym na import produktów żywnościowych z zagranicy.

Przyczyny głodu:

• niska produkcja rolna w krajach rozwijających się,

• wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego, wyższy niż wzrost produkcji rolnej,

• brak funduszy na zakup wyżywienia.

Rodzaje głodu:

• głód jawny - człowiek odczuwa ból wywołany brakiem pożywienia,

• głód utajony - wywołany brakiem białka, witamin i mikroelementów w pożywieniu, jest przyczyną wielu chorób. Zmniejsza on, zazwyczaj nieodwracalnie, możliwości fizyczne i umysłowe ludzi, a dotyka najsilniej grupy szczególnie wrażliwe, tzn. dzieci. Ten rodzaj braków w pożywieniu, w przeciwieństwie do głodu jawnego, nie jest odczuwalny jako uczucie głodu. Częściej dotyka on mieszkańców miast niż wsi.

Skutki głodu:

• upośledzenie fizyczne i psychiczne,

• choroby wywołane brakiem niektórych składników w pożywieniu:

  • niedobór białka - powoduje kwashiorkor, występuje u dzieci po przejściu z odżywiania mlekiem matki na pożywienie węglowodanowe (maniok, banany), powoduje wychudzenie, obrzęki, zmiany w wątrobie, a nawet zgon. Dotyczy głównie Afryki, południowej Azji i Ameryki Łacińskiej.

  • niedobór witaminy A - powoduje ślepotę. Dotyczy głównie Indii.

  • niedobór witaminy D - prowadzi do rachityzmu i krzywicy.

  • niedobór witaminy B - prowadzi do zaniku mięśni, paraliżu.

  • niedobór witaminy C - może powodować szkorbut.

  • niedobór żelaza - wywołuje anemię.

  • niedobór jodu - powoduje zakłócenia w funkcjonowaniu tarczycy.

Sposoby zapobiegania zjawisku głodu:

• ograniczenie przyrostu naturalnego,

• powiększenie obszarów gruntów ornych przez:

  • uprawę nieużytków,

  • nawadnianie pustyń,

  • osuszanie bagien,

• zwiększenie plonów przez:

  • wzrost nawożenia nawozami sztucznymi,

  • stosowanie środków ochrony roślin,

  • stosowanie odmian wysokoplennych,

• zwiększenie ilości produkowanego pożywienia poprzez mechanizację rolnictwa,

• zmniejszenie strat produkcyjnych (szacuje się, że obecnie sięgają one nawet 20% zbiorów),

• wzrost nakładów na badania naukowe i kształcenie rolników,

• racjonalne wykorzystanie zasobów morza.

Organizacją podejmującą działania mające na celu ograniczenie głodu na Ziemi jest ONZ. Próbuje on doprowadzić do rozwoju i wzrostu jakości rolnictwa w krajach słabo rozwiniętych i ograniczyć przyrost liczby ludności (edukacja seksualna). Według prognoz w 2025 r. liczba ludności świata zbliży się do 10 mld. Wyprodukowanie żywności dla takiej ilości osób nie będzie łatwym zadaniem, skoro obecnie 20% ludności świata spożywa znacznie mniej niż powinna.

Wiele międzynarodowych organizacji obiera sobie za cel badanie oraz kontrolowanie aktualnego stanu wyżywienia ludności na całym świecie. Najsłynniejszą a zarazem największą jest wyspecjalizowana komórka ONZ, którą w skrócie określa się FAO (Organizacja Narodów Zjednoczonych od Spraw Wyżywienia i Rolnictwa). Prowadzone badania wykazują nam, że są rejony świata, gdzie problem wyżywienia jest naprawdę poważny.

Naukowcy określili wystarczającą dzienną rację żywnościową na 2400 kalorii. Uwzględniając ten czynnik można podzielić państwa na 3 zasadnicze grupy:

1. Kraje z nadwyżką żywności (dobowa racja żywnościowa przekracza 2700 kal.). Do tej grupy państw należą m.in.: naftowe kraje arabskie, państwa Ameryki Północnej (progres agrotechniczny zwiększył produkcję rolną i zgromadziła się nadwyżka żywności), Australia, Nowa Zelandia.

2. Kraje charakteryzujące się wyżywieniem wystarczającym (2400-2700 kal.).Są to na przykład kraje Azji Zachodniej (Japonia, Chiny), państwa wschodniej części Ameryki Południowej, a także Polska.

3. Państwa o niedoborze żywności ( poniżej 2400 kal.), gdzie istnieje bądź może zaistnieć głód. Należą do nich głównie państwa Afryki, takie jak: Sudan, Mali, Etiopia, Czad, Mozambik, czy Somalia. Afryka cechuje się stałym obniżaniem zarówno ilości, jak i jakości żywności przysługującej jednemu człowiekowi. Powodem tej sytuacji jest ciągły oraz bardzo szybki przyrost ludności krajów afrykańskich, jak również nieodpowiednia polityka prowadzona przez rządy tych państw. Rządy te skupiają się na tym by plony uprawianych w swych krajach roślin oddawać na eksport. Uważają to oni za drogę do wyjścia z kryzysu gospodarczego. Jednak na skutek takiej polityki następuje uzależnienie się żywnościowe tych państw od importu.

Jeśli chodzi o państwa azjatyckie to do tej grupy możemy zaliczyć: Indie, Bangladesz oraz Kambodżę.

Z państw Ameryki Poł-Środ. z problemami wyżywienia borykają się: Peru, Nikaragua, Boliwia oraz Ekwador.

Wracając jeszcze do Polski to chciałbym przypomnieć, że należymy do państw o wyżywieniu wystarczającym. Mankamentem Polaków jest umiłowanie niezdrowej żywności. Spożywamy dużo tłustych potraw, ograniczając bardzo spożycie owoców i warzyw oraz innych produktów zasobnych w białko.

Powodem niewystarczającej ilości żywności jest przede wszystkim bardzo duży przyrost naturalny, który znacznie przewyższa możliwości produkcyjne w niektórych częściach świata. Próby zwiększenia wydajności plonów prowadzą do degradowania środowiska naturalnego, wyjaławiania ziem uprawnych, a także drastycznego zmniejszania się zasobów wody pitnej.

Dziś mamy do czynienia z największą produkcją żywności w całej historii człowieka.

Może ona zaspokoić potrzeby znacznie większej liczby ludności świata niż obecnie.

Dlaczego są regiony gdzie ludzie zmuszeni są do głodu?

Wszystko zamyka się w braku współpracy między krajami, jak również w pewnych sytuacjach, w braku możliwości dotarcia do głodujących z pokrywającym wszelkie braki transportem żywności. By tego uniknąć rozmieszczenie źródeł żywności (ziemie uprawne) i ich odpowiednie użytkowanie powinno być równomiernie rozmieszczone na całym świecie. Problemem są warunki naturalne, które nie pozwalają na dobre prowadzenie upraw w niektórych częściach świata oraz brak pieniędzy na rozwój rolnictwa. W krajach biednych należy doprowadzić do zintensyfikowania rolnictwa by stało się bardziej wydajne. Wprowadzić tam uprawy o niskich wymaganiach, ale za to bardzo opłacalnych. Tworzyć nowe, coraz lepsze odmiany np. zbóż, które znosiłyby cięższe warunki uprawy. Sposobów jest wiele na zwiększenie żywności, ale tak naprawdę potrzebna jest tylko mocna wzajemna pomoc oraz współpraca.

ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI NA ŚWIECIE

Obecnie trudno jest ustalić dokładną liczbą mieszkańców Ziemi i ich rozmieszczenie w przeszłości. Wiedzę na temat dawnych mieszkańców i ich miejsc zamieszkania dostarczają nam wykopaliska archeologiczne. Szacuje się, że w okresie epoki kamienia (7000 r. p n e) Ziemię zamieszkiwało około 10 mln. ludzi, zaś pod koniec pierwszego tysiąclecia naszej ery na Ziemi żyło już prawie 300 mln ludzi, przy czym najwięcej z nich zamieszkiwało Azję. Aktualne zasiedlenie Ziemi jest nierównomierne i jest odzwierciedleniem możliwości wykorzystania zasobów środowiska geograficznego. Największe skupienie ludzi występuje na terenie Azji, jest tam też największy przyrost naturalny.

Powierzchnia Ziemi wynosi 510 mln. km², z czego niecało 150 mln km² stanowią lądy. Chociaż jest to naturalne siedlisko człowieka, jednak nie wszystkie tereny mogą być przez niego zasiedlone. 11% powierzchni lądowej nie nadaje się do stałego zamieszkania i użytkowania.

Zarówno w zamierzchłej przeszłości jak i współcześnie istnieją na Ziemi obszary określane jako:

• Ekumeny- obszary stale zamieszkane i wykorzystywane gospodarczo przez człowieka. Dzięki rozwojowi nauki i techniki coraz większe obszary Ziemi są możliwe do zamieszkania. Wraz z subekumeną zajmują obszar ponad 400 mln. km².

• Anekumena- tereny nie zamieszkałe i nie wykorzystywane gospodarczo przez człowieka.

• Subekumena (paraekumena)- obszar przejściowo zamieszkany lub tylko wykorzystywany gospodarczo. Są to obszary pustynne, półpustynne, tundra, tajga.

Najrzadziej zaludniony obszar na kuli ziemskiej stanowi Antarktyda, jest zamieszkiwana jedynie przez naukowców przebywających na stacjach badawczych. Ich liczba wynosi około 4000 osób, z okresowymi wahaniami. Także mało zamieszkane są terytoria autonomiczne Danii w Ameryce Północnej- Grenlandia. Znaczącym czynnikiem sprzyjającym koncentracji ludności i wywierającym wpływ na inne elementy środowiska geograficznego, zwłaszcza na klimat jest odległość od wybrzeży mórz lub oceanów. Obecnie w pasie nadmorskim szerokości mieszka ponad 30% ludności, a w pasie nadmorskim szerokości ponad 50%, co stanowi 22% lądów. Istotnym czynnikiem w kształtowaniu układów rozmieszczenia ludności Ziemi jest klimat, który wpływa na rodzaj gleby, świat roślinny, stosunki wodne i rolnictwo. Do czynników ograniczających zasiedlanie Ziemi należą bariery: świetlne i termiczne.

Kraje wysokorozwinięte mają gęsto zaludnione i zatłoczone miasta i wysoki przyrost naturalny. Obecny stan szybkiego wzrostu zaludnienia na Ziemi niesie ze sobą wiele zagrożeń, np. niszczenie środowiska naturalnego potrzebnego pod uprawę ziemi, w celu wyżywienia dużej liczby ludności. Zagrożenie ekologiczne.

LICZBA LUDNOŚCI NA ŚWIECIE: (rok 2002)- 6 234 mln. osób.

• Najwięcej ludzi zamieszkuje tereny Azji- 3720 mln osób, co stanowi 60% ogólnej liczby ludności świata.

• Drugim pod względem zaludnienia jest kontynent afrykański- 813 mln. osób, 13,3% ogółu ludności.

• Europa- 726 mln. osób, 11,8% ogółu ludności świata.

• Ameryka Łacińska- 535 mln. osób, 8,7% ogółu ludności świata.

• Ameryka Północna- 309 mln. osób, 5%.

• Australia i Oceania- 31 mln. osób, 0,5%.

AZJA

Największa koncentracja ludności występuje we wschodniej części Azji- Chiny, Tajwan, Hongkong, Japonia, Korea. W 1996 roku region ten zamieszkiwało 1,5 mld. ludzi. W Chinach żyje jedna piąta ludności świata 1,21 mld. Drugim pod względem zaludnienia obszarem jest południowa część Azji od Pakistanu przez Napal, Bangladesz po Sri Lankę. Największym zagęszczeniem cechuje się wybrzeże Oceanu Indyjskiego, dolina Gangesu i Bramhaputry. Obszar ten zamieszkuje 1,25 mld. ludzi- 31% ogólnej populacji, z tego 16% w Indiach. Notuje się tu bardzo szybki przyrost naturalny. We wschodniej Azji większość ludzi zamieszkuje tereny wiejskie i uprawia ziemię. W Azji południowo- wschodniej występuje mniejsze zaludnienie, obejmuje półwyspy Indochiński i Malajski oraz Indonezję i Filipiny. Mieszka tu o,5 mld. ludzi, którzy zamieszkują głównie obszary nadbrzeżne- Jawa, Luzon, Celebes, Singapur oraz dolne odcinki biegu dużych rzek- Mekongu, Irawadi.

W tych trzech regionach mieszka ponad 3 miliardy ludzi. Znajduje się tu sześć z dziesięciu największych miast świata, liczących ponad 100 mln. mieszkańców- Chiny, Indie, Indonezja, Pakistan, Japonia, Bangladesz.

AFRYKA

W części zachodniej występują obszary gęsto zaludnione- Nigeria 115 mln. osób, gęstość zaludnienia tego kraju to 125 osób/km². Część wschodnia kontynentu jest gęsto zaludniona- 40 osób/km² od Etiopii po Republikę Południowej Afryki. W północnej Afryce w dolinie i delcie Nilu powstały koncentracje ludności podobne do terenów gęsto zaludnionych i czasem nawet przeludnionych równin nadbrzeżnych Azji. Lokalnie duże skupisko ludności zamieszkuje tereny strefy nadbrzeżnej państw arabskich- Maroka, Algierii i Tunezji, liczące około 60 mln. osób. Sahara, Kalahari i część Kotliny Konga stanowią w większości subekumenę. Słaba urbanizacja kontynentu powoduje, że na obszarach miejskich mieszka niespełna 35% ludności.

EUROPA

Część świata jaką jest Europa stanowi znaczne skupisko ludności. Najbardziej zaludnione tereny usytuowane są wzdłuż Wysp Brytyjskich, kraje Beneluksu, Niemcy, Polskę po Ukrainę i południowo- wschodnią część Rosji. Mieszka tu 730 mln. osób. W Europie nie ma zróżnicowanych warunków fizjograficznych jak np. w Azji. W dawnej Europie atrakcyjne dla rozwoju osadnictwa były zagłębia węglowe, powstałe w okresie rewolucji przemysłowej. Większość mieszkańców Europy skupionych jest w wielkich aglomeracjach miejskich i przemysłowych. W takich regionach mieszka powyżej 70% ludności. W niektórych krajach wskaźnik koncentracji ludności miejskiej osiąga wartości powyżej 80% i są to: Belgia- 97%, Islandia- 91%,Wielka Brytania, Holandia, Malta- 89%, Dania i Szwecja- 85%. Tereny wiejskie są słabo zaludnione i otwarte przestrzennie. Największą gęstością zaludnienia cechują się kraje: Monako- 16410 osób/km², Malta- 180, San Marino- 410, Holandia- 382, Belgia- 333. Kraje o najmniejszej gęstości zaludnienia- Islandia- 3 osoby na km², Rosa-9 osób, Norwegia- 14, Finlandia- 15.

AMERYKA POŁUDNIOWA

Średnia gęstość zaludnienia kontynentu to 18 osób/ km², jest najrzadziej zaludnioną częścią świata- 330 mln. mieszkańców, około 6% całej ludności świata. Amerykę Pd. cechuje również nierównomierne rozmieszczenie ludności. Najgęściej zaludnionym krajem Ameryki Pd. jest Ekwador- 40 osób/ km², Kolumbia- 30, najsłabiej obszar Gujany Francuskiej- 1 mieszkaniec na km². W wielu krajach obszary o dużej gęstości zaludnienia sąsiadują z terenami bezludnymi lub bardzo rzadko zaludnionymi. Obszary bezludne występują na pustyni Atakama, wyższe partie Andów. Miasta o największej liczbie ludności: Sao Paulo, Rio de Janerio, Buenos Aires.

AMERYKA PÓŁNOCNA

Rozmieszczenie ludności lega znacznym zmianom wskutek ruchów migracyjnych. Rozmieszczenie jest nierównomierne. Średnia gęstość zaludnienia tego kontynentu wynosi 18 osób/ km², na terenie Stanów Zjednoczonych średnia gęstość wynosi 28 osób/ km². największa koncentracja ludności występuje w skolonizowanym i uprzemysłowionym regionie Północno- Wschodnim gzie znajdują się najgęściej zaludnione tereny kraju- pas Niziny Atlantyckiej, okolice wielkich Jezior. Mniejsze ale także znacznie zagęszczone są tereny wzdłuż wybrzeża Pacyfiku w rejonie Los Angeles, San Francisco, Seatle. Rzadko zaludnione tereny usytuowane są w Wielkiej Kotlinie, pustyni Mohave i wyższych partiach Gór Skalistych.

AUSTRALIA I OCEANIA

Cechuje się najmniejszym zaludnieniem- 29 mln. mieszkańców, średnia gęstość zaludnienia to 2 osoby/ km². najliczniej zamieszkana jest Papua- Nowa Gwinea 4,4 mln. osób. W Australii rdzenna ludność tubylcza została w większości wyniszczona przez kolonistów europejskich i zepchnięta na margines społeczeństwa. Obecnie ich udział w populacji stanowi 1%. Miasta o największej liczbie ludności: Sydney- 3,5 mln. osób, Melbourne- 3 mln.

GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA- stosunek ludności zamieszkującej dane terytorium do pojemności, jaką ten obszar może pomieści. Najgęściej zaludnionym kontynentem jest Azja oraz Europa, najrzadziej zaludnionym- Australia i Oceania.

ZRÓŻNICOWANIE GĘSTOŚCI na terenie kraju- wywołane zróżnicowaniem środowiska, odległością od morza, wysokością nad poziomem morza, ważną rolę odgrywa szerokość geograficzna i związane z nią typy klimatu i szata roślinna. Egipt- Sahara niezamieszkała, w dolinie i w delcie Nilu mieszka prawie 99% ogółu ludności.

MIGRACJE- przemieszczanie się ludności prowadzące do zmiany miejsca zamieszkania.

Ze względu na czas trwania dzielimy je na:

• Stałe

• Czasowe

• Sezonowe

• Wahadłowe

Ze względu na napływ do miejsca zamieszkania:

• Imigracja- przyjazd do miejsca przeznaczenia.

• Emigracja- odpływ z miejsca pochodzenia.

• Ekspatriacja- dobrowolne opuszczenia kraju lub przymusowe wydalenie.

• Exodus- masowe opuszczanie miejsca zamieszkania.

• Reemigracja- powrót migrantów do pierwotnego miejsca zamieszkania po dłuższej nieobecności

• Repatriacja- ruch wędrówkowy ludności, powrót do kraju pochodzenia osób- jeńców, internowanych, które opuściły go w wyniku deportacji, wysiedleń lub zmiany granic politycznych.

• Deportacja- wydalenie nielegalnych imigrantów lub osób niepożądanych.

Ze względu na przyczynę, migracje dzielimy na:

• Swobodne: chęć poprawy warunków życia, czynniki ekonomiczne- migracje zarobkowe, rezydencjalne, matrymonialne, ekologiczne

• Wymuszone: przyczyną może być: wojna, głód i przeludnienie, deportacje, wysiedlenia, uchodźstwo polityczne, religijne, ekologiczne.

• Pozaekonomiczne- pielgrzymki religijne, wyjazdy turystyczne.

Czynniki decydujące o rozmieszczeniu ludności:

• Bariery

• Atrakcje osadnicze

Rozmieszczenie ludności na powierzchni naszej planety są tylko w niewielkim stopniu uzależnione od czynników geograficznych. Położenie geograficzne, klimat, gleba, szata roślinna, zasoby i warunki wodne, występowanie bogactw mineralnych, wysokość nad poziomem morza, rzeźba terenu, odległość od morza lub oceanu nie zawsze determinuje osiedlenie ludzi. Często wynikiem zasiedlenia Ziemi jest nałożenie się na siebie kilku czynników.

• Bariera świetlna

• Bariera termiczna

• Bariera wodna

• Bariera grawitacyjna

• Bariera bezpieczeństwa

• Uwarunkowania społeczno- ekonomiczne

Największe zaludnienie powierzchni Ziemi uwarunkowane jest wieloma czynnikami:

• najludniejszą strefą geograficzną jest pas zawarty między 20º i 30º N. Zamieszkuje go 23% ogólnej liczby ludności na świecie

• od szerokości geograficznej zależy typ klimatu i rodzaj roślinności

• najliczniej zamieszkana jest strefa klimatu okołorównikowego i zwrotnikowego suchego z sawanną, klimatu umiarkowanego ciepłego z lasami mieszanymi oraz klimatu podzwrotnikowego monsunowego z formacją stepów i wiecznie zielonych lasów.

• Ludność zamieszkuje w większości tereny nizinne

• Liczba mieszkańców zmniejsza się w skali globalnej wraz z wysokością nad poziomem morza.

• Na terenach o wyższych wysokościach zmniejsza się liczba ludności, a także ze wzrostem temperatury i zmniejszeniem ilości tlenu .

• Ponad 50% ludności zamieszkuje na terenach położonych poniżej n p m.

• Około 80% ludności zamieszkuje tereny znajdujące się poniżej n p m.

• Wyżej położone tereny w skali regionalnej, oraz tereny aktywne wulkanicznie i sejsmicznie, zwłaszcza we wschodniej Azji, również cechują się znacznym zaludnieniem.

• Około ⅓ ludności świata zlokalizowana jest w strefie oddalonej o . od mórz i oceanów.

• Szerokość geograficzna, niedostatek wody, wysokość nad poziomem morza również mogą ograniczać osadnictwo w strefie nadbrzeżnej.

• Zimny klimat, niskiej jakości gleby arktyczne nizin nadbrzeżnych półkuli północnej również stanowią barierę.

• Obszary pustynne i łańcuchy górskie rozciągające się wzdłuż wybrzeży są rzadko zaludnione.

• Rzadko zamieszkałe tereny występują także w wysoko położonych płaskowyżach- Tybet, zniszczone stare struktury krystaliczne- Tarcza Kanadyjska, silnie zerodowane obszary wyżynne- Dakota.

• Tereny o wysokiej wilgotności powietrza w ciągu całego roku- deszczowe lasy tropikalne Amazonii, wyspa Borneo- stanowią tereny niekorzystne dla osadnictwa.

• Strefa bardzo zimnych klimatów z krótkim okresem wegetacyjnym- Syberia, Kanada, Alaska- tereny rzadko zamieszkałe

• Obszary o dużej liczbie ludności i przyczyny tego zjawiska:

1. Indie, Tajlandia, Filipiny- klimat monsunowy

2. Costa del Sol- duża ilość dni ze słońcem

3. długie zaleganie pokrywy śnieżnej- Alpy (turystyka)

4. Stepy, sawanny- przewaga roślinności trawiastej

5. Płaskie niziny- Holandia, Belgia, Nizina Chińska, Dolna Saksonia

6. doliny rzek np. Gangesu- klimat monsunowy, mady

7. Nizina Zachodnioeuropejska- przemysł

8. Kalifornia- klimat zwrotnikowy, zasobne złoża ropy naftowej

Średnia gęstość zaludnienia Ziemi wynosi 43 os/km².
Gęstość zaludnienia na poszczególnych kontynentach kształtuje się następująco:

Azja - 111 os/km²
Europa - 32 os/km²
Afryka - 23 os/km²
Ameryka Północna i Środkowa - 19 os/km²
Ameryka Południowa - 18 os/km²
Oceania - 3 os/km²

Przyczyny wpływające na różną gęstość zaludnienia:

1. przyrodnicze (naturalne)

   • żyzne gleby

   • łatwy dostęp do wody

   • łagodny klimat

2. pozaprzyrodnicze

   • polityczne

   • ekonomiczne - np. rozrastanie się dużych okręgów przemysłowych, związane z występowaniem bogactw naturalnych

   • historyczne - do dziś największą gęstość zaludnienia mają obszary skąd wywodzą się cywilizacje starożytne

MOŻLIWOŚCI WYŻYWIENIA WZRASTAJĄCEJ LICZBY LUDNOŚCI ŚWIATA
Słowem wstępu
Zanim skończyłem czytać temat mojego referatu z głodu zginęła czwórka dzieci. Zamknęły oczy, które do ostatnich chwil szukały choćby garstki chleba. Ta obrazowa statystyka wystarczająco dobitnie ukazuje chyba ogrom problemu. Głód na świecie. Brzmi to obco, daleko, wydaje się, że nas to nie dotyczy. Czy aby na pewno? Przekazuję te słowa mając na uwadze swój niski wiek, brak wykształcenia czy nawet nieposiadanie wiedzy z zakresu historii głodujących państw. Mimo to postaram się ukazać w pełnym świetle problem. Nie mam zamiaru go szczegółowo omówić, czy nawet streścić. Pragnę ukazać go takim, jakim jest i poszukać rozwiązania tego kryzysu. Wplatam tym samym w wersy mej wypowiedzi ostrzeżenie. Dalsze linijki będą bowiem opowieścią o egoizmie, cierpieniu, nędzy i ludzkiej rozpaczy.
Istota żywienia w procesie życiowym człowieka
Żywność jest elementarną człowieka. Wynika to bezpośrednio z piramidy Maslowa, która przedstawia ludzkie potrzeby. Ilość kalorii, którą człowiek powinien dostarczyć codziennie do swojego organizmu 2700 kcal. Niedostarczenie takiej ilości powoduje niedożywienia, a w konsekwencji choroby i skrócenia przeciętnej długości życia. Najgorsze skutki występujące u dzieci: obniżona umiejętność uczenia się, spadek aktywności fizycznej i odporności, zaburzenia wzrostu, karłowatość, niedokrwistość... i cała gamę przejściowych lub stałych kalectw.
Zarys globalnego konfliktu żywieniowego
W XXI wieku, czasie powszechnej komputeryzacji, czy szczytowych osiągnięć z zakresu medycyny i głód nadal jest istotnym problemem. Przyczyną jest szybki przyrost naturalny przy jednoczesnym zmniejszaniu się liczby pól w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Co prawda zjawisko to nie ma wydźwięku globalnego. Aczkolwiek 1/3 ludności ubogich krajów konsumuje niewystarczającą ilość kalorii. Mowa tu o spożyciu 80-90% standardowej dawki ogłoszonej przez WHO (Światową Organizację Zdrowia). Obecnie szacuje się, że 25% ludności świata jest niedożywiona, czyli nie dostarcza do swojego organizmu odpowiedniej ilości kalorii. Prosty rachunek dowodzi zatem, że niespełna 1,5mld ludzi cierpi głód. Zjawisko nasila się Angola, Somalia, Tanzania, niektóre kraje Sahelu w Afryce, Bangladesz, Indie, Indonezja i Filipiny w Azji, Afganistan, Arabia Saudyjska i obydwa Jemeny na Bliskim Wschodzie oraz Boliwia, Salwador i Haiti w Ameryce Łacińskiej. Problem głodu sklasyfikowano jako problem światowy na konferencji Narodów Zjednoczonych w Hot Springs (1943).
Rzetelna informacja
Po pierwsze, gdy zaistnieje jakikolwiek problem, trzeba o nim poinformować. Ponad 70% nieporozumień między ludźmi wynika z faktu, iż nie mówią otwarcie co ich boli. Zatem pierwszy krok do rozwiązania problemu to naświetlenie sprawy i przedyskutowanie jej na forum. Intensywna i dobrze zaplanowana akcja reklamowa może dużo zdziałać. Rzetelna informacja jest zatem iskrą zapalającą do dalszych działań. Mam tu na myśli szeroko zakrojone akcje charytatywne. Obecną sytuację można ocenić jako dobrą. W moim otoczeniu nie znam osoby, która nie słyszałaby o głodującej Afryce. Po jest fakt, że jesteśmy pierwszą generacją w dziejach ludzkości, która próbuje coś z tym zrobić. Wcześniej uważano to za normalny stan rzeczy.
Zmiana mentalności
a) państw dotkniętych problemem
Ważnym czynnikiem, który decyduje o rozwiązaniu globalnego kryzysu żywieniowego jest zmiana poglądów ubogich państw. Mowa tu o wielu aspektach. Przykładowo kraje tzw. Trzeciego Świata nadal są w stanie szoku, czyli skoku cywilizacyjnego po przybyciu kolonizatorów. Demokratyczne procedury na wzór europejski nie zostały w głębi ducha zaakceptowane. Kolejna charakterystyczna cecha to tak naprawdę prądy oligarchiczne przy zachowaniu pozorów demokracji. Większość część rolników pozbawiona jest praktycznie ziemi. I to właśnie trzeba zmienić. Skandalem natomiast przechylającym falę goryczy jest wyższość celów militarnych nad społecznymi (sic!). Ponadto możemy zaobserwować tam negatywne zjawiska jak „prawo dżungli” (prawo silniejszego) i mentalności typu „pan – niewolnik”. Te utarte schematy trzeba na stałe usunąć. Biedny nie znaczy bezradny! Wszyscy musimy o tym pamiętać.
b) państw niedotkniętych problemem
Druga grupa krajów, które nie zawaham się nazwać bogatymi ma też duże znaczenie w polepszeniu sytuacji. Stwierdzam, że wręcz odgrywają tu kluczową rolę. Gra toczy się szybko. Niektórzy nie mogą pojąć, że stawką są miliony ludzkich istnień. Kolosy takie jak USA czy Rosja powinny zademonstrować swą potęgę organizując bezzwrotne pożyczki krajom ubogim. Kiedy tamte zaczną się rozwijać, sponsorzy pomogą stanąć im na nogi. Potem zaś będą mogli bezgranicznie inwestować w te obszary. Pieniądze zwrócą się przy racjonalnych, ekonomicznych posunięciach. Najpierw należy jednak odmienić egoistyczną politykę zagraniczną na bardziej otwartą i altruistyczną. Sposobem na złagodzenie konfliktu jest bowiem korzystniejszy handel międzynarodowy. Wspomniałem o państwach, które są dosyć zamożne. Darowizny nawet niewygórowane były naprawdę zaakcentowaniem silnej pozycji gospodarczej. Tymczasem nadwyżki idą niemal zawsze na eksport...
Antynatalistyczna polityka państwa
Jest to pewnego rodzaju rozwiązanie. W Chinach panuje co prawda inny ustrój, który śmieszy i przeraża zarazem socrealistycznym przekazem. Aczkolwiek tam przewidziano konsekwencje wysokiego przyrostu naturalnego. W latach 1960-61 zmarło tam 9mln ofiar głodu (władze ukrywały długo ten fakt). Jednakże natychmiast podjęto kroki mające na celu eliminację. W Indiach nie wyciągnięto odpowiednich wniosków i nie podjęto profilaktycznych działań. Prognozy pokazują, że po pewnym czasie te dwa kraje dokonają roszady na liście najludniejszych. Waham się, czy surowe restrykcje dotyczące sztucznego ograniczania dzietności kobiet są uzasadnione. Z drugiej strony - po co rodzić dziecko, które będzie nieszczęśliwe?... Pewne natomiast jest, że należy przeprowadzać odpowiednie badania (min. spisy powszechne). Potem pozostaje tylko je analizować i trzymać rękę na pulsie.
Innowacje w rolnictwie
Działania mające na celu wzrost intensywności rolnictwa to obecnie najbardziej realne rozwiązanie konfliktu. W tym celu 30 lat temu wprowadzono tzw. Zieloną Rewolucję. Wprowadzono ogólnie wysokoplenne odmiany pszenicy i ryżu, wzrost nawożenia i zużycia środków ochrony roślin oraz mechanizacja rolnictwa. W założeniach tego programu były dwie sprawy pokonanie klęski niedożywienia i poprawa produkcji żywności. Produkcja uległa znacznej poprawie, ale dzieciaki w Trzecim Świecie wciąż krzyczą o chleb. Stało się tak dlatego, że w Afryce główny trzon stanowią: proso, sorgo, maniok, jam i groch. Tych roślin nie uwzględniono jednak na początku działań... Utwierdzam się jednak w przekonaniu, że jest to najrealniejsza szansa na zakończenie impasu głodu. Zbyt wąsko zakrojony zakres działań powinien zostać rozpisany od nowa. Jednakże do tego potrzeba zmiany idei wielu państw – o czym już wspomniałem.
Ciekawa perspektywa to używanie innych źródeł odżywczych dla roślin. Przykładem są ryżowe pola zalewowe, gdzie pewien rodzaj paproci można stosować jako wsiewkę (wiąże azot z powietrza). Analogia to akacja i sorgo.
Zwiększenie znaczenia płodozmianu, który jest ważnym warunkiem poprawnej uprawy ziemi. W przeciwieństwie do niewłaściwej monokultury. Powinno to ograniczyć konieczność sztucznego nawożenia.
Warto wspomnieć o próbie przywrócenia „zapomnianych roślin” takich jak komosa kwinoa. Inkowie uprawiali to zboże w przeszłości. Charakteryzuje się ono dużą zawartością białka i stosunkowo sporą wydajnością nawet na słabych glebach. Ponadto jest mało podatne na ekstremalne warunki np. na suszę.
Ciekawym pomysłem jest skrzyżowanie niektórych egzotycznych zwierząt np. jaka i bydła. W tym wypadku dałoby to wytrzymałości jaka i wysokiej mlekodajności. Brzmi on całkiem realnie w obliczu ówczesnych „zabaw” genetycznych. Po za tym na kartach historii niejednokrotnie sprawdziła się ta metoda.
Przy ulepszaniu rolnictwa należy jednak pamiętać o wadach takich poczynań. W Holandii zanotowano np. niepokojący wzrost azotanów w wodzie pitnej... Podsumowując powinny to być głównie tradycyjne metody uzupełnione o nowoczesna zdobycze z zakresu agrotechniki. Całość powinna pozostać w równowadze z przyrodą. Środek ustawiłbym pomiędzy gospodarką intensywną, a ekstensywną.
Podsumowanie
Reasumując pozwolę sobie jeszcze raz wymienić wszystkie wnioski. Istnieje wiele sposób na rozwiązanie globalnego kryzysu żywieniowego. Wymagają jednak pracy, kapitału i chęci. Szansą są wielkie międzynarodowe akcje doskonalenia uprawy ziemi, kampanie informacyjne o braku pożywienia na świecie, wreszcie akcje charytatywne i odpowiednia polityka państwa. U progu XXI wieku ekspertyzy naukowców są pesymistyczne, ponieważ zapowiadają nadejście rozległej klęski głodu. Globalne zbiory pszenicy z połowy lat 90 były najniższe od 1977(102mln ton). FAO skomentowało to jako tragiczną ilość. Przy obecnym zaangażowaniu, które można określić bagatelizowaniem problemu przyszłość maluje się w ciemnych barwach. Nie porzucajmy jednak nadziei i dotychczasowej pomocy.

WPŁYW CZYNNIKÓW POZAPRZYRODNICZYCH NA WIELKOŚĆ PLONÓW I INTENSYFIKACJĘ ROLNICTWA

Rolnictwo stanowi jeden z podstawowych działów gospodarki. obejmuje uprawę roślin i hodowlę zwierząt domowych oraz wstępną obróbkę uzyskiwanych wytworów.
Głównym celem rolnictwa jest dostarczanie ludności pożywienia w postaci produktów nadających się do bezpośredniego spożycia oraz w postaci surowców, z których po przeróbce uzyskuje się artykuły spożywcze. Produkcja rolnicza jest źródłem surowców roślinnych i zwierzęcych dla wielu gałęzi przemysłu. Na cele rolnicze zajęte jest ponad 30% powierzchni lądowej świata. W rolnictwie zatrudnionych jest 45-50% dorosłej ludności świata.
Cechą odróżniająca rolnictwo od innych działów gospodarki jest to, że głównym środkiem produkcji w rolnictwie jest ziemia z całym zespołem czynników naturalnych, w mniejszym lub większym stopniu niezależnych od człowieka.
Usiłowanie uzyskania wpływu na czynniki naturalne i dążenie do osiągnięcia zadowalających efektów gospodarczych w rolnictwie jest źródłem wielu związków między ziemią (środowiskiem) a społeczeństwem (siły wytwórcze) oraz wzajemnych stosunków między ludźmi (stosunki produkcji).
Przez użytkowanie ziemi rozumie się formy jej gospodarczego wykorzystania. Do głównych form użytkowania ziemi należą użytki rolne, grunty orne, plantacje i użytki zielone.
Użytki orne obejmują grunty wykorzystane pod cele rolnicze i zajmują 37% powierzchni lądowej. Grunty orne to obszary zasiewane przez człowieka, służące do uprawy roślin rocznych i kilkuletnich, zajmują one 11% powierzchni lądowej. Plantacje to duże obszary zajęte pod uprawę roślin wieloletnich na skalę masową, zajmują 1% powierzchni lądowej.
Do użytków zielonych zaliczamy obszary trwale wykorzystywane pod uprawę traw (łąki i pastwiska), zajmują one 25% powierzchni lądowej.

Użytkowanie gruntów ornych w wybranych krajach
Struktura użytkowania ziemi zależy przede wszystkim od warunków naturalnych, głównie od rzeźby terenu, klimatu i nawodnienia, ale stosunki społeczno gospodarcze i rozwój sił wytwórczych nie pozostają bez istotnego wpływu na zmiany proporcji różnych kategorii użytkowania gruntów.
W toku rozwoju rolnictwa znajdowało to swój wyraz w kształtowaniu się różnych czynników społecznych rolnictwa.
Stosunki produkcji w rolnictwie określają przede wszystkim formy własności podstawowego środka produkcji, jakim jest ziemia. Prywatna własność ziemi występuje w większości państw. Część ziem z wielkich prywatnych gospodarstw oddawana jest w dzierżawę (przekazywana na pewien okres do użytkowania w zamian za czynsz). Gospodarstwa dzierżawne znajdują się w Ameryce Południowej, Ameryce Północnej i w zachodniej części Europy. W niektórych państwach nawet 50% użytków rolnych znajduje się w rękach dzierżawców (Japonia, Francja). System dzierżawny nie sprzyja z reguły postępowi w rolnictwie, hamuje bowiem wzrost wydajności ziemi i pracy. Obok dużych gospodarstw opartych na systemie dzierżawnym, istnieją również wielkoobszarowe gospodarstwa prowadzone jako całość. Przykładem takich gospodarstw są plantacje trzciny cukrowej, ananasów, kakaowca...
Typowymi gospodarstwami wielkoobszarowymi są gospodarstwa rolne USA. W krajach o słabym tempie rozwoju gospodarczego, w których dominuje gospodarka pasterska nastąpiło silne rozdrobnienie (skarłowacenie) gospodarstw (Bliski Wschód, Indie, Afryka). W znacznym stopniu uwarunkowane jest to tradycją. Dominuje tu rodowa i plemienna forma własności. Hamuje to postęp techniczny w rolnictwie, małe i karłowate gospodarstwa nie zapewniają nawet minimum egzystencji swoim właścicielom, powodują również marnotrawstwo ziemi, siły roboczej . Dawniej w państwach komunistycznych występowała forma państwowa i spółdzielcza, teraz w większości tych krajów przeprowadzana jest reforma rolna. Obecnie dominującą formę własności ziemi stanowią małe gospodarstwa własnościowe i dzierżawne. Duże gospodarstwa prowadzą najczęściej gospodarkę ekstensywną , znaczną część swoich zbiorów przeznaczając na sprzedaż. Rolnictwo ekstensywne charakteryzuje się małymi nakładami pracy i kapitału, a także niskimi efektami. Prowadzone jest zwykle na dużych obszarach, z dala od rynku zbytu. Wzrost produkcji uzyskiwany jest poprzez wzrost powierzchni zasiewów lub wzrost ilości sztuk zwierząt w stadach. Głównie stosowane jest na obszarach Wielkich Równin w USA, na Pampie w Argentynie, w Kanadzie, Australii. Rolnictwo krajów wysoko rozwiniętych nawet na obszarach gospodarki ekstensywnej odznacza się dużym wykorzystywaniem mechanizacji, co pozwala utrzymać niewielkie zatrudnienie w rolnictwie. Do rolnictwa ekstensywnego zalicza się również monokultury.
W państwach, gdzie na jednego mieszkańca przypada mała powierzchnia gruntów prowadzona jest gospodarka intensywna, a większość wyprodukowanej żywności przeznaczana jest na potrzeby rolnika. Intensyfikacja polega na stosowaniu szeregu zabiegów jak mechanizacja, chemizacja, walka z erozją, stosowanie selekcji ziarna, płodozmianu, nawodnienia. Gospodarka intensywna może być kapitałochłonna-zmechanizowana, jak w krajach Europy Zachodniej, Izraelu, Kalifornii, lub pracochłonna, jak w Chinach, na Jawie czy w delcie Nilu. Wszędzie jednak odznacza się dużą wydajnością.

Grunty orne na mieszkańca w wybranych krajach
W czasie rozwoju rolnictwa, w zależności od sił wytwórczych stosowano różne sposoby wykorzystania ziemi w uprawie roślin, co stopniowo doprowadziło do wykształcenia się różnych systemów rolniczych.
Od najstarszego prymitywnego systemu przemiennego, polegającego na obejmowaniu coraz to nowszych obszarów pod uprawę, przez wypalanie lasu lub stepu (żarowo-leśny, żarowo-stepowy) i porzucanie na kilka czy kilkanaście lat dotychczas uprawianego pola, przez system dwupolowy – stosujący przemianę coroczną: zboże – ugór (znaną w starożytności), do trójpolówki: ugór – zboże ozime - zboże jare, wprowadzonej w IX w. Przez Karola Wielkiego. System trójpolowy przetrwał w Europie ok. 1000 lat, przechodząc stopniowo w od XVIII w. w naukowo uzasadniony system płodozmienny, jest on do dzisiaj postawą rolnictwa europejskiego.
Zróżnicowanie geograficzne podstawowych systemów stosowanych obecnie w bardzo ogólnych rysach przedstawia się następująco:
System wolny, przy bardzo intensywnej uprawie, dostosowuje nieregularne płodozmiany do zapotrzebowania bliskiego, chłonnego rynku (wielkie miasta, okręgi przemysłowe). Różne odmiany systemu płodozmiennego są stosowane w dobrze postawionych małych i średnich gospodarstwach Europy.
System łąkowo – paszowy ze znaczną hodowlą bydła jest przywiązany do obszarów ze znaczną ilością opadów (górskich).
Systemy wyłącznie zbożowe, aż do upraw jednorodnych stosowane są w obszarach o odpowiednich warunkach naturalnych, z gospodarką ekstensywną (np. pampy Argentyny).
Oczywiście odnosi się to wszystko do obszarów z rolnictwem racjonalnym, podczas gdy w wielu słabo rozwiniętych obszarach występują jeszcze prymitywne systemy, jak żarowy, dwupolowy czy zwykły trójpolowy.
Wszelkie przejawy ingerencji człowieka w środowisko naturalne nazywamy czynnikami antropogenicznymi. Czynniki te można podzielić na trzy grupy; agrotechniczne i agrochemiczne, melioracyjne oraz przemysłowe. Do czynników agrotechnicznych i agrochemicznych zaliczamy zabiegi uprawowe, nawozowe, pielęgnacyjne i ochronne, wchodzące w zakres działalności produkcyjnej rolnika. Do czynników melioracyjnych zaliczamy regulację stosunków wodnych. Do czynników przemysłowych zalicza się przede wszystkim szereg niekorzystnych zjawisk towarzyszących rozwojowi przemysłu.
Czynniki agrotechniczne, agrochemiczne i melioracyjne zmierzają do zwiększenia produkcji rolnej.
Mechanizacja rolnictwa
Rewolucja techniczna rozwinęła się w rolnictwie o 100 lat później niż w przemyśle. Wielkie przemiany w rolnictwie w XIX i XX wieku polegały na szerokim stosowaniu w produkcji rolnej osiągnięć techniki, botaniki, genetyki i chemii w celu podniesienia produktywności i wydajności pracy. Rolnik otrzymał ogromne ilości narzędzi i maszyn. Mechanizacja rolnictwa przyczyniła się również do podniesienia kultury uprawy roli przez dokładniejsze i szybsze wykonywanie wielu czynności rolniczych. W skali światowej jednak zasięg mechanizacji rolnictwa jest dotychczas bardzo skromny.
Najwcześniej rolnictwo zmechanizowano w Stanach Zjednoczonych. Sprzyjał temu z jednej strony wysoki poziom uprzemysłowienia, z drugiej - niedostatek żywej siły roboczej i wysokie koszty robocizny. Okolicznością korzystną dla mechanizacji były również w tym kraju duże rozmiary gospodarstw rolnych. Wkrótce mechanizacja objęła szereg innych krajów, przede wszystkim Kanadę, Australię i ZSRR, w Europie Zachodniej natomiast rozpowszechniła się na szerszą skale dopiero po II wojnie światowej.
Początkowo faza mechanizacji polegała na zastępowaniu prostych, ale pracochłonnych czynności wykonywanych przez człowieka pracą odpowiednich ręcznych lub konnych maszyn. Dziś rolnictwo dysponuje bardzo licznymi zestawami narzędzi i maszyn, służących do wykonywania bardzo różnych czynności. Obecnie przez termin mechanizacja rozumiemy stosowanie całego zespołu środków technicznych dostosowanych do danych warunków gospodarowania, pozwalających na zwiększenie wydajności pracy ludzkiej oraz ograniczenie wysiłku i kosztów przypadających na jednostkę produkcji przy jednoczesnej poprawie jakości pracy. W zakres tego pojęcia wchodzi również racjonalna gospodarka tymi środkami i ekonomiczne ich wykorzystane. Wzajemne i racjonalne powiązanie środków technicznych oraz właściwy dobór współpracujących ze sobą maszyn prowadzą do mechanizacji kompleksowej, a zmechanizowanie kompleksowe możliwie największej ilości procesów produkcyjnych zbliża nas do pełnej mechanizacji rolnictwa.
Korzyści płynące z mechanizacji to:
-zwiększenie wydajności roboczej
-obniżenie nakładów pracy na jednostkę produkcji
-obniżenie kosztów pracy
-polepszenie jakości pracy
-ograniczenie wysiłku na jednostkę produkcji i ułatwienie pracy
Wszystkie wymienione korzyści są wymierne. Wydajność roboczą maszyn wyrażamy w jednostkach produkcji przypadających na jednostkę energii (kGm). Wydajność pracy danej maszyny na jednostkę produkcji wyraża się w tzw. roboczogodzinach.Koszt pracy można wyrażać w pieniądzach, a wysiłek konieczny do jej wykonania w jednostkach energii (kGm)
Powszechni przyjętą miarą mechanizacji rolnictwa nie jest bezwzględna liczba traktorów, lecz liczba hektarów gruntów ornych przypadających w danym kraju na jeden ciągnik. Wahania w tej dziedzinie są w skali światowej bardzo duże. Wzrost wydajności pracy w zmechanizowanym rolnictwie powoduje zmniejszenie odsetki liczby zatrudnionych w nim osób.
W krajach o zmechanizowanym rolnictwie szybko wzrasta liczba ludności nierolniczej przypadającej na jednego rolnika. Średnio jeden zatrudniony w rolnictwie tego typu jest w stanie wyżywić kilkadziesiąt osób zatrudnionych w innych zawodach. Jeden z najpoważniejszych czynników hamujących tempo mechanizacji rolnictwa stanowią warunki ograniczające opłacalność stosowania maszyn. W krajach rozwiniętych gospodarczo o małej przeciętnej powierzchni gospodarstwa rolnego notowany jest wysoki stopień mechanizacji. Niski stopień mechanizacji mają państwa o niskim poziomie rozwoju gospodarczego oraz państwa o dużej przeciętnej powierzchni gospodarstwa (lepsze wykorzystanie maszyn).

Poziom mechanizacji w wybranych państwach
Chemizacja rolnictwa
Plony roślin uprawnych można w krótkim czasie zwiększyć stosując duże dawki nawozów organicznych (obornik, kompost, nawozy zielone), oraz nawozów mineralnych. Do najważniejszych nawozów mineralnych należą nawozy, azotowe, potasowe i fosforowe. Nawożenie mineralne również powoduje bardzo wyraźne zwiększenie plonów. Ogólny wzrost plonów pod wpływem nawożenia jest tym większy, im wyższy jest poziom nawożenia i ogólny postęp w rolnictwie danego kraju. Nawożenie naturalne stosowane jest w państwach o niskim poziomie rozwoju oraz w obszarach rozwoju rolnictwa ekologicznego. Zużycie nawozów mineralnych na świecie nieustannie wzrasta, pomimo że rozmiar zużycia przez różne kraje jest bardzo zróżnicowany. Wielkość nawożenia zależna jest od ilości gruntów ornych przypadających na mieszkańca oraz poziom rozwoju gospodarczego kraju. Obserwuje się spadek wielkości nawożenia w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo oraz wzrost nawożenia w krajach rozwijających się, znikome jest zużycie nawozów mineralnych w krajach trzeciego świata . Zużycie nawozów mineralnych na w intensywnych gospodarstwach podmiejskich jest nieraz 500 razy większe niż w regionach ekstensywnej gospodarki. Podstawowym warunkiem wysokiej efektywności nawożenia mineralnego jest dostatek wody, substancji organicznej i mikroflory w glebie, wysoka kultura gleby i umiejętność stosowania nawozów. Nawozy sztuczne nie zastępuję naturalnych, uzupełniają je tylko w zakresie składników mineralnych.
Chemizacja rolnictwa polega na stosowaniu nawozów mineralnych, na zwalczaniu chorób i szkodników roślin oraz chwastów środkami chemicznymi. Są tzw. pestycydy, insektycydy, herbicydy i fungicydy. Mają one doniosłe znaczenie. Straty spowodowane przez chwasty i choroby roślin, które można by skutecznie zwalczać środkami chemicznymi są duże.
Współczesne rolnictwo stosuje w walce z chwastami wiele różnych sposobów. Niektóre z nich mają charakter profilaktyczny, czyli zapobiegają nadmiernemu rozprzestrzenianiu się chwastów w polu. Inne mają zastosowanie jako środki doraźnego niszczenia pewnej ilości nasion i rozłogów w glebie, lub części nadziemnych pojawiających się w łanach roślin uprawnych. Zależnie od stosowanych środków metody zwalczania chwastów można podzielić na mechaniczne (agrotechniczne), chemiczne, biologiczne i kompleksowe. Chemiczna metoda walki z chwastami polega na wykorzystaniu pewnych różnic morfologicznych i fizjologicznych określonych roślin uprawnych i zachwaszczających je roślin dzikich. Różnice te pozwalają po zastosowaniu środków chemicznych osiągnąć efekty wybiórcze. Walka chemiczna z chwastami oparta jest na podstawach biologicznych. Skuteczność jej zależy jednak od wielu zjawisk natury technicznej np. właściwości preparatu, jego dawki, sposobu zastosowania itp.
Konieczna jest ostrożność, umiejętność, i umiar w chemizacji rolnictwa, ale bez niej współczesne rolnictwo nie mogło by się obejść i nie byłoby w stanie wyżywić mieszkańców naszego globu. Bez chemizacji rolnictwa ludzkość byłaby na katastrofy głodu.
Stosowanie wymienionych środków chemicznych ma jednak ujemne strony:
- zabija wiele pożytecznych zwierząt
- nie pozostaje bez wpływu na zdrowie człowieka
Oprócz środków chemicznych do zwalczania szkodników roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych, używa się również metod biologicznych polegających na wprowadzeniu do środowiska tych organizmów drapieżców lub czynników patogenicznych i chorób atakujących szkodniki.

Nawożenie nawozami sztucznymi w wybranych państwach
Melioracja
Podstawowym warunkiem skutecznej uprawy roślin jest dostateczna ilość wody. Na obszarach zbyt suchych, o niedostatecznej ilości opadów atmosferycznych stosuje się sztuczne nawadnianie gleby za pomocą sieci kanałów, doprowadzających wodę. Jej źródłem są rzeki, ogromne zbiorniki wodne powstałe przez przegrodzenie rzek tamą, studnie artezyjskie i wody deszczowe gromadzone w specjalnych zbiornikach. Istnieje wiele systemów nawadniania, różniących się warunkami przyrodniczymi, poziomem technicznym oraz miejscową tradycją. Obecnie sztuczne nawadnianie znalazło zastosowanie na wszystkich zamieszkanych kontynentach. Dzięki odpowiednim urządzeniom melioracyjnym można uzupełnić brak opadów, regulować dawkowanie wody w czasie, zależnie od wymagań roślin, utrzymywać pożądany poziom wody gruntowej. Melioracje zwiększają wydajność z jednostki powierzchni, umożliwiają zmianę sposobu użytkowania ziemi, sprzyjają rozszerzeniu uprawy roślin okopowych warzywnych, przemysłowych oraz uprawy roślin pastewnych w poplonach. Melioracja przyczyniła się do znacznego rozszerzenia obszaru użytków rolnych i podniesienia plonów. Największy odsetek gruntów ornych w krajach stosujących sztuczne nawadnianie ma kontynent azjatycki. Efektywność urządzeń melioracyjnych zależy nie tylko od ich typu i jakości wykonania pod względem technicznym, ale również od warunków przyrodniczych, społecznych i ekonomicznych, w jakich są one eksploatowane. Dobrze zaprojektowane i wykonane melioracje dają rolnictwu olbrzymie korzyści:
-zwiększenie wartości użytkowo-rolniczej gleb i poprawa mikroklimatu
-przedłużenie okresu prac polowych wskutek odwodnienia
-umożliwienie mechanizacji prac polowych dzięki odwodnieniu
-zwiększenie plonów
-zmianę kierunku produkcji i zwiększenie stopnia jej intensywności
-zwiększenie stopnia wykorzystania nawozów
Nie można jednak zapominać, że niewłaściwe wykonanie melioracji może spowodować niekorzystne następstwa. Znaczny odsetek nawadnianych gruntów ornych mają państwa leżące w klimatach monsunowym oraz kraje, w których występuje deficyt wody.
Melioracje wodne szczegółowe, które w rolnictwie mają na celu regulację wilgotności gleb, polegają nie tylko na sztucznym nawadnianiu, ale także na odwadnianiu gleb podmokłych i bagien za pomocą sztucznych kanałów i rowów otwartych. Towarzysząca odwodnieniu zmiana mikroklimatu sprzyja przyspieszeniu wegetacji. Odwodnienie terenu umożliwia zastosowanie doskonalszych narzędzi i maszyn, powoduje znikanie niektórych uporczywych chwastów (skrzypy, sity), a ponadto dzięki drenowaniu łatwiej jest utrzymać pole w kulturze. Melioracje odwadniające stosowane są w Polsce, Holandii, Rosji, Białorusi, i Niemczech.
Uzupełnieniem melioracji są zabiegi agromelioracyjne. Mają one na celu głównie poprawę stosunków wodnych w glebie. Mogą być wykonywane przez rolników, jednak wymagają specjalnie skonstruowanych urządzeń, większych nakładów siły pociągowej i środków pieniężnych. Stosuje się je co kilka lat. Zaliczamy do nich kretowanie gleb ciężkich (stosowane jako uzupełnienie sieci rowów melioracyjnych bądź sieci drenarskiej), orki agromelioracyjne oraz iłowanie i glinowanie gleb lekkich. W celu poprawy stosunków wodnych dla potrzeb rolnictwa stosowane są także zabiegi fitomelioracyjne, polegające na przebudowie szaty roślinnej w siedlisku. Do zabiegów tych zaliczamy planowe dolesienia, zadrzewienia śródpolne oraz przydrożne i zakrzaczenia przeciwerozyjne.

Odsetek gruntów nawadnianych w wybranych krajach
Poza warunkami naturalnymi ważnymi, a dla wielu krajów decydującymi czynnikami rozwoju rolnictwa są:
- stosunki społeczno-własnościowe określające własność ziemi, bezrolność, dostęp do ziemi
- wielkość gospodarstw rolnych .
-sposoby gospodarowania, nakłady kapitałowe, poziom oświaty, które wiążą się z ogólnym poziomem rozwoju kraju i polityką rolną państwa
-poziom zaawansowania mechanizacji, chemizacji i melioracji.
Wszystkie te czynniki mają ogromny wpływ na wielkość plonów i intensyfikację rolnictwa.

PRZYRODNICZE I POZAPRZYRODNICZE WARUNKI ROZWOJU ROLNICTWA

W gospodarce każdego kraju rolnictwo pełni szereg funkcji. Należą do nich:
- produkcja żywności – podstawowa funkcja rolnictwa;
- wytwarzanie surowców dla przemysłu – naturalne włókna, skóry, kości, tłuszcze, biomasa (odnawialne źródło energii), biopaliwa;
- tworzenie miejsc pracy – im wyższy poziom rozwoju gospodarczego kraju, tym niższy procent ludności zatrudnionej w rolnictwie;
- tworzenie produktu krajowego brutto – udział rolnictwa w tworzeniu PKB maleje wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego;
- udział w handlu zagranicznym – artykuły rolne przeważają w eksporcie krajów słabo rozwiniętych.

Mimo rozwoju cywilizacyjnego rolnictwo jest uzależnione od czynników przyrodniczych.
- Klimat – największe znaczenie ma wielkość opadów, długość okresu wegetacyjnego oraz stopień usłonecznienia. Najkorzystniejsze są wilgotne morskie klimaty strefy zwrotnikowej, podzwrotnikowej i umiarkowanej ciepłej oraz klimat monsunowy.
- Wody – istotne są zasoby i głębokość zalegania wód gruntowych, roczna suma opadów atmosferycznych i pory ich występowania.
- Gleby – największe znaczenie mają żyzność i urodzajność gleby. Żyzność gleby to zdolność do zaopatrywania roślin w wodę, tlen i składniki pokarmowe. Urodzajność to aktualna zdolność produkcyjna gleby, która może być podnoszona przez zabiegi agrotechniczne, np. nawożenie, regulację stosunków wodnych. Dla rolnictwa najlepsze są czarnoziemy, mady, rędziny, gleby brunatne i czarne ziemie.
- Ukształtowanie powierzchni – najkorzystniejsze są tereny lekko faliste obszarów nizinnych, wyżynnych i kotlin śródgórskich. Stoki o nachyleniu powyżej 25° mogą być użytkowane rolniczo po kosztownym i pracochłonnym terasowaniu.

Obszarami o szczególnie dogodnych warunkach naturalnych dla rozwoju rolnictwa są tereny, na których współwystępują: korzystne ukształtowanie powierzchni, warunki klimatyczne, hydrologiczne i glebowe. Rejony te stanowią równocześnie największe obszary rolnicze świata. Na poszczególnych kontynentach należą do nich:
- Europa – niziny: Padańska, Francuska, Angielska, Śląska, Węgierska, Rumuńska; wyżyny: Bawarska, Czesko-Morawska oraz Ukraina i południowo- -zachodnia Rosja;
- Azja – niziny: Chińska, Mandżurska, Mezopotamii, Gangesu, delta Mekongu i Pogórze Kazachskie;
- Ameryka Północna – wschodnia część Wielkich Równin, Nizina Centralna i Dolina Kalifornijska;
- Ameryka Południowa – Pampa, południowa część Niziny , południowo-wschodnia część Wyżyny Brazylijskiej;
- Afryka – delta i dolina Nilu, Kraj Przylądkowy w RPA;
- Australia – południowo-wschodnia część kontynentu.

Przyrodnicze warunki rozwoju rolnictwa

Rozwój rolnictwa uzależniony jest również od czynników demograficznych, ekonomicznych, kulturowych, społecznych i politycznych.

Zasoby siły roboczej – mierzone są liczbą osób pracujących w rolnictwie, przypadających na użytków rolnych. Niedobór siły roboczej ogranicza rozwój rolnictwa.
Własność ziemi – na świecie dominuje własność prywatna, która sprzyja rozwojowi rolnictwa. Wyjątkiem są kraje Ameryki Łacińskiej, Bliskiego Wschodu oraz Indie, gdzie zachowała się własność prywatna typu feudalnego (gospodarstwa o powierzchni kilkudziesięciu tysięcy hektarów). Często występuje tu ugorowanie lub dzierżawienie ziemi. W wielu krajach system dzierżaw jest wielostopniowy.
Wielkość gospodarstw – barierą rozwoju rolnictwa jest rozdrabnianie gospodarstw.
Kultura rolna – poziom kultury rolnej decyduje o stosowaniu nowoczesnych metod produkcji.
Poziom usług i przemysłu – usługi i przemysł to zaplecze naukowo-badawcze i techniczne rolnictwa, które może stanowić barierę jego rozwoju. Słabo rozwinięty przemysł rolno-spożywczy ogranicza rynek zbytu na płody rolne.
Polityka państwa – systemy kredytowania, ustalanie limitów produkcji i cen minimalnych na produkty rolne, ochrona własnego rolnictwa przez odpowiednią politykę celną.

Przyrodnicze i pozaprzyrodnicze czynniki rozwoju rolnictwa

Istnieje wiele czynników jakie mogły wywrzeć wpływ na rozwój rolnictwa. Wyróżnia się czynniki przyrodnicze, czyli możliwości lub bariery stwarzane przez środowisko przyrodnicze oraz pozaprzyrodnicze (antropogeniczne), czyli takie jakie stwarza człowiek.

Do przyrodniczych czynników rozwoju rolnictwa należą:

rzeźba terenu - decyduje ona przede wszystkim o możliwości prowadzenia prac polowych, m. in. użycia maszyn rolniczych na terenach uprawnych. Korzystne warunki po temu stwarzają obszary równinne, bądź lekko faliste, natomiast na obszarach górskich prowadzenie działalności rolniczej jest praktycznie niemożliwe.

warunki klimatyczne - od nich zależy ilość opadów atmosferycznych, temperatura powietrza oraz długość trwania okresu wegetacyjnego. Różne rośliny uprawne wymagają różnych warunków wilgotnościowych czy termicznych, stad tak duże znaczenie klimatu dla możliwości rozwoju rolnictwa.

warunki wodne - rośliny potrzebują odpowiedniej ilości wilgoci. Uprawa jest nie możliwa jeśli na danym obszarze jest zbyt sucho, wtedy bowiem rośliny wysychają oraz na terenach zbyt wilgotnych, gdyż wówczas rośliny gniją. Czynnik ten jest ściśle powiązany z warunkami klimatycznymi, od których zależy ilość opadów atmosferycznych oraz parowanie, a także zależy od głębokości zalegania wód gruntowych.

warunki glebowe - gleba jest podłożem, na którym rosną rośliny, czerpią z niej składniki pokarmowe oraz wodę. Od rodzaju gleby zależy jakie rośliny na danym obszarze można uprawiać. Sam rodzaj zależy z kolei od czynników wymienionych powyżej, czyli rzeźby terenu, klimatu i stosunków wodnych.

Do pozaprzyrodniczych czynników rozwoju rolnictwa zalicza się:

polityka rolna państwa - od państwa zależy ustalanie cen na towary rolnicze, wobec czego, gdy ceny na jakiś towar są zbyt niskie rolnikom nie opłaca się go uprawiać i zmieniają kierunek upraw.

stan rozwoju społeczno-gospodarczego państwa - od niego zależy produkcja maszyn i artykułów przemysłowych dla rolnictwa. Im jest wyższy tym rolnictwo jest nowocześniejsze.

wykształcenie rolników - ten czynnik wiąże się z umiejętnościami wykorzystania przez rolników zdobyczy nauki i podniesienia poziomu rolnictwa.

degradacja środowiska - człowiek swoją działalnością, m. in. rozbudowywaniem obszarów miejskich i przemysłowych, nieumiejętnym wykorzystaniem terenów pod uprawę, nawożeniem czy zabiegami melioracyjnymi, wprowadza trwałe zmiany w środowisku przyrodniczym, zwłaszcza w warunkach wodnych i glebowych, czym uniemożliwia na wielu obszarach prowadzenie działalności rolniczej.

PRZEBIEG ROZWOJU ROLNICTWA W POLSCE

WSTĘP:

Rolnictwo od początku osadnictwa odgrywało ważną rolę w życiu ludzi. Stanowiło źródło pożywienia składającego się z pokarmów roślinnych i zapewniało przetrwanie. Wiele państw, które dopiero zaczęły powstawać i rozwijać się, opierały swoją gospodarkę przede wszystkim na rolnictwie. Tak też było w przypadku Polski, w której po dziś dzień rolnictwo jest bardzo ważne.

W europejskiej kulturze głęboko zakorzeniona jest postać chłopa. Jest on niejako wizytówka wielu krajów europejskich. Wynika to z długoletnich tradycji, kiedy to chłopi stanowili podstawę społeczeństwa. Dziś ludność miejska przewyższa liczebnością ludność wiejską. Dlatego też polityka w znacznym stopniu lekceważy problemy wsi i jej mieszkańców, co odbija się znacznie na gospodarce rolniczej naszego kraju. Wymaga to podjęcia odpowiednich kroków i uchwalenia konkretnych postanowień prawnych, aby włożyć w ręce rolników narzędzia, pozwalające im na przeprowadzenie zmian strukturalnych. Państwo powinno zadbać o interesy rolników w taki sposób, aby ich działalność była opłacalna. Wkładając narzędzia polityczne w ręce rolników, państwo może wspierać również inne działy gospodarki, jak np. usługi związane z działalnością rolniczą. Dzięki tym zabiegom produkcja rolnicza stanie się tańsza, nowocześniejsza poprzez zakup specjalistycznych maszyn oraz bardziej opłacalna zarówno dla wytwórcy jak i dla konsumenta. Ponadto będzie stanowiła poważną konkurencję zarówno a rynku lokalnym, jak i krajowym a nawet zagranicznym.

W przeciągu okresu od 1960 do 1996 roku spadł procent ludności zatrudnionej w rolnictwie z 43,3% do 26,8%. W tym samym czasie udział rolnictwa w wytwarzaniu produktu krajowego brutto zmniejszył się z 34% do zaledwie 5,6%. W ciągu okresu od 1970 do 2000 roku spadła również powierzchnia użytków rolnych z 19,6 do 18,4 mln hektarów. Taka sytuacja jest spowodowana szybkim rozwojem miast i ich ekspansją na coraz to nowe tereny rozciągające się na jego obrzeżach.

PRZYRODNICZE ORAZ POZAPRZYRODNICZE CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE ROZWOJOWI ROLNICTWA NA TERENIE POLSKI:

Na rozwój rolnictwa ma wpływ wiele różnych czynników, zarówno przyrodniczych, jak i pozaprzyrodniczych.

Czynniki naturalne - są to czynniki zależne głównie od warunków przyrodniczych. Wyznaczają one wielkość plonów, rodzaj uprawianych gatunków oraz charakterystykę technik stosowanych przy danej produkcji rolnej. Należą do nich między innymi:

1. warunki termiczne - są niezmiernie istotne dla uprawy wielu wrażliwych i wymagających roślin uprawnych. Aby rośliny dobrze się rozwijały ważna jest dla nich długość okresu wegetacyjnego, który wyznacza średnia dobowa temperatura powietrza równa i wyższa od . Najdłużej okres z taką temperaturą ma miejsce na obszarze Kotliny Sandomierskiej, Niziny Śląskiej oraz doliny dolnej Odry. Tam też trwa od 200 do 225 dni w roku. Takie warunki są odpowiednie dla uprawy między innymi pszenicy, kukurydzy, drzew owocowych, buraków cukrowych a także roślin o krótkim okresie wegetacyjnym na paszę zieloną. Najkrótszy natomiast trwa na Suwalszczyźnie oraz w górach, gdzie skraca się wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza i trwa średnio od 100 do 150 dni. Tutaj w strukturze upraw dominują zboża jare.

2. warunki wilgotnościowe - związane głównie z ilością opadów na danym terenie. W Polsce średni roczny opad to około 600mm. Jest on wystarczający dla potrzeb wielu roślin uprawnych, jednak odznacza się niekorzystnym rozkładem w ciągu roku. Na wiosnę, kiedy rośliny się rozwijają i potrzebują dużo wody, opady są dosyć skąpe. Ich maksimum natomiast związane jest z letnimi opadami w lipcu. Nie sprzyja to niestety uprawom zbóż, za to stwarzają odpowiednie warunki dla roślin okopowych. Dodatkowo rozkład przestrzenny na obszarze Polski jest bardzo zróżnicowany. W centrum kraju średnie roczne sumy opadów wynoszą od 450 do 550mm i zwiększają się zarówno na północ jak i na południe. Najwyższe opady charakteryzują obszary górskie, gdzie niewiele roślin można uprawiać ze względu na różne inne czynniki. Do 1996 roku w około 71% zostały zaspokojone potrzeby melioracyjne na obszarze naszego kraju, przy czym były to zarówno zabiegi osuszające jak i nawadniające, zwane ogólnie zabiegami melioracyjnymi. Wciąż wiele trudności spotykają rolnicy z terenu Karpat, Podkarpacia, Niziny Podlaskiej oraz większości Niziny Mazowieckiej, gdzie ponad 50% gruntów ornych cechuje się nadmierną wilgocią w glebie lub też jej znacznym niedoborem.

3. warunki cyrkulacyjne- czyli zróżnicowanie mas powietrza napływających nad Polskę. Przejściowość klimatu nie jest odpowiednia dla wielu upraw. Zwłaszcza jest to związane z masami napływającymi z północy, które przynoszą wczesnojesienne i późnowiosenne przymrozki, oraz masami z południa i południowego zachodu, które przynoszą susze i upały.

4. rzeźba terenu - ukształtowanie terenu Polski jest bardzo korzystne dla rolnictwa ze względu na niewielkie pofałdowanie i nizinny charakter terenu. Jedynie 25% powierzchni Polski zmusza rolników do zastosowania specjalnych zabiegów agrotechnicznych, aby uprawa na tych obszarach była w ogóle możliwa. Lekkie nachylenie terenu sprzyja wzrostowi i rozwojowi roślin dzięki zwiększeniu dawki energii promieniowania słonecznego.

5. żyzność gleb - od tego parametru zależy rolnicza przydatność gleb dla rolnictwa. W Polsce około 60% gleb jest wykorzystywanych pod gospodarkę rolną. Urodzajność gleb w stosunku do rolnictwa jest określana za pomocą klas bonitacyjnych. W Polsce mamy 48% gleb ornych, a wśród nich 22,6% stanowią gleby średniej jakości a 20,7% to gleby słabe. Gleby o najlepszej przydatności stanowią jedynie 0,5% gleb ornych. Są nimi przede wszystkim lessy, czarnoziemy. Występują one na Nizinie Śląskiej, Kujawach, Przedgórzu Sudeckim, Żuławach Wiślanych, Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Kielecko-Sandomierskiej oraz na Ziemi Pyrzyckiej i Proszowickiej. Oznacza to, iż większość gleb polskich jest uboga w próchnicę i związki sprzyjające rozwojowi roślin. Posiadają one również nieodpowiedni odczyn (pH) oraz niekorzystną strukturę. Zatem przeważają gleby średnie, czyli gleby bielicowe, mady, rędziny oraz brunatne, które wytworzyły się na iłach i glinach. Pozostałe gleby, czyli te najsłabsze i nienadające się właściwie wcale pod działalność rolniczą, to bielice powstałe na piaskach i gleby obszarów górskich. Znajdują się one głównie na terenie Karpat, Podlasia, a także północno-wschodniej części Niziny Mazowieckiej.

6. podłoże geologiczne - determinuje ono warunki wilgotnościowe gleby. Jeżeli skałą macierzystą jest skała szczelinowa, o dużej porowatości lub niezbyt dużej zwięzłości, wówczas woda szybko będzie przesiąkać przez glebę i nie będzie zatrzymywana na granicy kontaktu skały i gleby. W takim przypadku woda będzie niedostępna dla roślin. Jeżeli natomiast skała macierzysta nie będzie przepuszczalna, wówczas woda będzie zatrzymywana w glebie. Przykładem może być tu problem wilgotnościowy gleb Małopolski, gdzie w podłożu znajdują się skały wapienne oraz Wyżyny Lubelskiej z przepuszczalnymi glebami na lessach oraz wapieniach.

Czynniki antropogeniczne - inaczej mówiąc czynniki antropogeniczne, czyli takie czynniki, które są wywołane działalnością człowieka i rozwojem cywilizacji. Takie czynniki to przede wszystkim:

• struktura agrarna - obejmująca zarówno strukturę własności ziemskiej jak i strukturę wielkości gospodarstw rolnych w Polsce. Ponieważ w Polsce tradycją było przekazywanie części posiadanych ziem równo między wszystkie dzieci, przed wybuchem II wojny światowej większość gospodarstw rolnych stanowiły niewielkie gospodarstwa o powierzchni nie większej niż . Łącznie stanowiły one ponad 65% wszystkich gospodarstw rolnych w kraju. Natomiast gospodarstwa przekraczające powierzchnię , czyli tzw. gospodarstwa wielkoobszarowe tworzyły 0,5% ogólnej liczby wszystkich gospodarstw rolnych. Do sporych zmian w dziedzinie wielkości i własności ziemskiej przyczyniła się reforma rolna, podjęta we wrześniu 1944 roku. Na jej mocy zlikwidowano niemal wszystkie majątki ziemskie, których powierzchnia była większa od . Po wojnie nastąpiło skumulowanie wielu działek w wielkoobszarowe gospodarstwa państwowe, czyli tzw. PGR-y (Państwowe Gospodarstwa Rolne) posiadające w swoich granicach nawet do . Poza nimi funkcjonowały także Spółdzielnie Produkcyjne oraz Spółdzielnie Kółek Rolniczych. Nie można zapominać również o gospodarstwach indywidualnych znajdujące się w rękach prywatnych rolników. Znaczna liczba PGR-ów funkcjonowało do niedawna na terenach województw północnej i zachodniej Polski, głównie w województwach: lubuskim, zachodniopomorskim oraz warmińsko-mazurskim. Dziś należą one do różnych firm zajmujących się produkcja rolniczą lub są oddawane pod dzierżawę indywidualnym rolnikom i tworzą charakterystyczne olbrzymie pola, często zasiane jednym rodzajem upraw (np. kukurydzą). Robi to niesamowite wrażenie, kiedy tworzą one morze falujące złotem aż po sam horyzont. Znacznie natomiast różni się krajobraz, tworzony przez gospodarstwa rolne w województwach małopolskim i podkarpackim. Tam mamy do czynienia ze znacznym rozdrobnieniem gruntów ornych między wiele osób. Często zdarza się tu również, iż jedna osoba ma kilka działek, lecz są one położone w różnych miejscach. Wiele z nich zajmuje powierzchnię poniżej . Natomiast gospodarstwa spółdzielcze charakteryzowały się wielkością 300- i posiadały znacznie większą wydajność, aniżeli PGR-y. W 1996 roku najwięcej gospodarstw indywidualnych znajdowało się w obrębie województw: małopolskiego, świętokrzyskiego, łódzkiego, mazowieckiego, lubelskiego i podlaskiego. Najmniejszym udziałem tych gospodarstw odznaczały się województwa: lubuskie i zachodnio-pomorskie. Jeżeli natomiast bierzemy pod uwagę wielkość gospodarstw indywidualnych, to największą średnią powierzchnię posiadały wówczas gospodarstwa w województwie zachodnio-pomorskim oraz warmińsko-mazurskim. Mimo upadku PGR-ów, do dziś wielkoobszarowe gospodarstwa odznaczają się znacznie mniejszą produktywnością, gdyż SA to tereny o niewielkich możliwościach rolnych a gleby, na których są umieszczone, nie należą do najżyźniejszych. Często wręcz bywało tak, iż po II wojnie światowej ludność, która zaczęła napływać na tereny północne i wschodnie zasiedlała najpierw mniejsze gospodarstwa o najlepszych warunkach naturalnych dla działalności rolniczej. Z pozostałych wielkich majątków utworzono właśnie Państwowe Gospodarstwa Rolne. Nic więc dziwnego, że nawet dziś, kiedy są one w rękach prywatnych, ani też w czasach, kiedy były wspomagane przez państwo, gospodarka rolna na tych obszarach nie daje wymiernych korzyści.

• polityka państwa - odgrywa bardzo ważną rolę w rolnictwie. W czasach powojennych Spółdzielnie Produkcyjne otrzymały ziemię nie tylko w wyniku zrzeszania się rolników w tych instytucjach, ale również pochodzącymi z Państwowego Funduszu Ziemi. Przy czym należy zauważyć, iż rolnicy najczęściej byli zmuszani do wstępowania do Spółdzielni Produkcyjnych przez władze państwa z pobudek czysto politycznych. Ważną dla rolnictwa publicznego była inicjatywa władz, które podjęły się wspierania tego sektora rolnictwa. Dlatego też zarówno Spółdzielnie Produkcyjne, jak i PGR-y mogły liczyć na pomoc państwa. Oferowało ono między innymi spore ulgi podatkowe oraz nisko oprocentowane kredyty. Pozwalało to na szybkie wprowadzanie nowoczesnych sprzętów rolniczych. Dodatkowo państwo bardzo ułatwiało im dostęp do wszelkich produktów przemysłowych ułatwiających pracę lub będących wręcz niezbędnych dla produkcji rolnej. Jednak mimo takiego programu wspierającego sektor państwowy nie było wymiernych efektów w postaci chociażby zwiększonej wydajności plonów. Nie można jednak zapominać o stronach pozytywnych. Po zakończeniu II wojny światowej państwo znaczną część przejętych ziem podzieliło między sektor prywatny i sektor państwowy. Przeprowadzono gruntowną reformę rolną i oddano ziemię chłopom. Dodatkowo umożliwiono dzieciom wiejskim dostęp do edukacji, wprowadzono emerytury dla rolników oraz zapewniono im bezpłatną opiekę medyczną. Jednak mimo wielkich starań ze strony władz kraju sektor państwowy nie spełnił oczekiwań, jakie w nim pokładano i nie przetrzymał konkurencji ze strony gospodarstw z sektora prywatnego.

• kształtowanie cen na produkty rolne - jest częścią polityki państwa wobec wsi. Co prawda w znacznym stopniu są one zależne od popytu oraz podaży, to mimo wszystko cena minimalna zależy ściśle od decyzji państwa.

• mechanizacja rolnictwa - ponieważ po wojnie szybko i dynamicznie zaczął się rozwijać przemysł, w krótkim czasie wyprodukowano wiele ciągników i innych maszyn rolniczych. Zanotowano znaczny wzrost użytkowanych maszyn z 28 tysięcy w roku 1950 do 1 310 tysięcy w roku 1994. Wśród maszyn znajdują się głównie kombajny, przyczepy samozbierające, ciągniki, prasy zbierające, traktory oraz inne. W 1994 roku według statystyk jeden ciągnik przypadał na zaledwie ziemi, przy czym w krajach UE jeden przypadał średnio na . Jest to znaczny postęp Polski w mechanizacji rolnictwa. Jest to pewnego rodzaju wyznacznik rozwoju rolnictwa. Im większy stopień mechanizacji tym bardziej rozwinięte rolnictwo i nowocześniejsza produkcja. Ponad 95% maszyn będących w użytku przypada na gospodarstwa indywidualne. Biorąc pod uwagę przelicznik ilości ciągników przypadających na w 1996 roku, widać wyraźnie, iż największa liczba maszyn (ponad 10 sztuk) przypada na województwo małopolskie i podkarpackie. Mniej więcej zaznacza się tendencja malejąca w kierunku północnego zachodu, gdzie w województwie zachodnio-pomorskim na przypada mniej niż 4 ciągniki. Jednocześnie było to województwo o najmniejszym stopniu mechanizacji.

• stosowanie nawozów sztucznych - wraz z intensyfikacją rolnictwa wiąże się stosowanie nawozów mineralnych i sztucznych. Należą tu przede wszystkim nawozy azotowe, potasowe oraz fosforowe, które zwiększają możliwości odżywcze gleby. Ich użytkowanie było w Polsce związane z dwoma czynnikami. Po pierwsze po II wojnie światowej uruchomiono znaczna liczbę fabryk, które zaczęły produkcję nawozów sztucznych. Po drugie na terenie Polski przeważają gleby średnie i słabe, więc wymagały one nawożenia. W latach 80-tych zanotowano spadek stosowania nawozów sztucznych ze względu na krajowy kryzys. W przekroju lat 90-tych zużycie nawozów sztucznych w przeliczeniu na jednostkę kg na ha wyglądało następująco: na przełomie 1990 i 1991 roku zużycie wynosiło około 95 kg/ha. Na przełomie 1991/92 spadło ono znacznie i osiągnęło wartość w przybliżeniu około 62 kg/ha. W przeciągu następnych lat znów wzrosło zużycie i w 1999 roku wynosiło około 89 kg/ha. Ten ogromny spadek w porównaniu do lat 80-tych był wynikiem zmniejszania się rentowności produkcji rolnej, gdyż ceny nawozów w pewnym okresie przewyższały ceny produktów rolnych. Oznaczało to dla rolników brak możliwości na sfinansowanie zakupu nowoczesnych maszyn oraz innych środków wspomagających produkcję. Dodatkowym czynnikiem ograniczającym zużycie nawozów sztucznych było gwałtowne i wysokie podniesienie oprocentowania kredytów dla rolników na zakup nawozów od roku 1991. Ponieważ wcześniej dzięki nim rolnicy mogli pozwolić sobie na zakup nawozów biorąc nisko oprocentowany kredyt, który był zagwarantowany przez politykę państwa, po jego zwiększeniu rolnicy całkowicie zrezygnowali z nich, a co za tym idzie w dużym stopniu również z nawozów sztucznych. Spadło również w dużej mierze zużycie nawozów wapniowych w przeciągu lat 90-tych. Jeszcze na początku dekady stosowano średnio nawozów wapniowych na , tak pod koniec (1999 rok) to zużycie wynosiło już około 104 kg/ha. Najwięcej nawozów zużywały w Polsce gospodarstwa sektora państwowego, najmniej lub wcale gospodarstwa znajdujące się w rękach prywatnych (indywidualnych rolników). Największe zużycie nawozów sztucznych w sezonie na przełomie roku 1998 i 1999 miało miejsce na terenie województwa opolskiego, pomorskiego, kujawsko-pomorskiego oraz wielkopolskiego. Tu wartości zużywanych nawozów wynosiły powyżej 120 kg/ha. Najmniej nawozów sztucznych było wykorzystywanych przez rolników w województwie podkarpackim (około 55 kg/ha), śląskim (około 65 kg/ha), świętokrzyskim (około 66 kg/ha), warmińsko-mazurskim (około 70 kg/ha) i łódzkim (około 70 kg/ha). Pozostałe województwa zużywały średnio od 75 do 80 kg/ha.

• sterowanie stosunkami wodnymi - ponieważ wiele obszarów Polski cechuje niedostatek wód opadowych lub wręcz nadmiar wilgoci ze względu na nisko zalegające zwierciadło wód podziemnych, aby móc wprowadzić uprawy rolne, należało na tych terenach wykonać odpowiednie zabiegi agrotechniczne. Regulacja stosunków wilgotnościowych i wodnych jest możliwa przede wszystkim dzięki melioracjom. Polegają one zarówno na osuszaniu terenu jak również na jego odpowiednim nawodnieniu. Na północy kraju prawie 90% użytków rolnych zostało w znacznej mierze zmeliorowane. Ogólnie prace melioracyjne w naszym kraju pokryły zapotrzebowanie na odpowiednie zabiegi melioracyjne zostały pokryte w niemal 70%. Wiele zabiegów zostało jednak przeprowadzonych w sposób błędny, co spowodowało zamiast podniesienia plonów, przesuszenie gleby i zanik roślinności. Wynikiem tego jest postępujący proces stepowienia niektórych obszarów na terenie Polski.

• kultura rolna - na nią składają się przede wszystkim takie czynniki, jak ogólna wiedza na temat rolnictwa i tradycje. Wpływa to również na strukturę zasiewów, która przeszła na przełomie lat 1980-2000 bardzo korzystne zmiany. Spadły areały upraw owsa, ziemniaków, jęczmienia oraz roślin pastewnych na korzyść wzrostu powierzchni upraw przeznaczonych pod pszenicę, pszenżyto oraz kukurydzę, przy ciągłym rozwoju zarówno roślin owocowych jak warzywnych.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ZACHAMOWANIE ROZWOJU ROLNICTWA W POLSCE:

Jednym z poważnych czynników powodujących zahamowanie rozwoju rolnictwa na obszarze Polski jest wpływ dekoniunktury w rolnictwie. Powoduje to spadek opłacalności produkcji rolniczej. W dodatku wiele terenów rolnych zostaje powoli wchłonięte przez rozrastające się dynamicznie duże miasta. Zagraża to znacznym kompleksom leśnym, które mogą zostać wycięte pod obszary uprawne. Dodatkowo brak opłacalności to również brak możliwości przeprowadzenie modernizacji oraz technicznej restrukturyzacji.

Drugim czynnikiem jest znaczne rozdrobnienie gospodarstw rolnych będących własnością rolników indywidualnych. Wciąż jest zbyt duża liczba niewielkich gospodarstw, zbyt mała natomiast gospodarstw dużych i średnich. W stosunku do ogólnej liczby gospodarstw rolnych w Polsce, małych gospodarstw, zajmujących powierzchnię do w 1998 roku było aż 34%, przy niecałym 19% udziale gospodarstw o powierzchni przekraczającej bądź równej . Tam, gdzie mamy do czynienia z największym stopniem urbanizacji lub uprzemysłowienia, dominują niewielkie gospodarstwa o powierzchni do od 2 do . Są one nastawione jedynie na wielkie i chłonne rynki lokalne, znajdujące się na terenie wielkich miast. Taka sytuacja ma miejsce głównie w południowo-wschodniej i centralnej Polsce (województwa: małopolskie, podkarpackie, podlaskie, lubelskie). Takie spore rozdrobnienie gospodarstw jest bardzo niekorzystne dla rozwoju rolnictwa. Ogranicza miedzy innymi możliwości zwiększenia towarowości produkcji rolnej. Dana sytuacja nie pozwala również na specjalizację danego obszaru.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ ROLNICTWA W POLSCE:

Takimi czynnikami są przede wszystkim czynniki naturalne. Jak już było wspomniane wcześniej, Polska posiada korzystne warunki w postaci ukształtowania terenu, który cechuje się w większości płaskimi nizinami oraz niewielkimi zniesieniami o niewielkim kącie nachylenia. Poza tym na terenie naszego kraju mamy do czynienia z niewielkim zagrożeniem erozją, zarówno wietrzną jak i wodną gleb. Zagrożonych erozją jest jedynie 28% wszystkich powierzchni użytków rolnych. Na plus trzeba również zanotować stosunkowo duże zróżnicowanie warunków naturalnych, dzięki czemu jest możliwe znaczne urozmaicenie struktury zasiewów.

Innym czynnikiem wspomagającym rozwój rolnictwa są wysokie dopłaty, pochodzące z funduszy Unii Europejskiej. Większość rolników po spełnieniu odpowiednich warunków może otrzymać środki finansowe na modernizację, zakup nowych maszyn, a co za tym idzie na zwiększenie produkcji rolnej.

Silnym bodźcem dla rozwoju rolnictwa jest również wzrost zainteresowania naturalną żywnością pochodzącą z polskich gospodarstw rolnych i hodowanych bez użycia nawozów sztucznych. Szerzący się model zdrowego odżywiania sprzyja wzrostowi produkcji rolnej.

Z tym wiąże się również chęć spędzania wakacji w gospodarstwach agroturystycznych, które nie tylko stają się coraz modniejsze w dobie wszechobecnego rozwoju cywilizacyjnego, ale także mogą liczyć na dopłaty z funduszy Unii Europejskiej. Również polityka państwa idzie w tym kierunku, gdyż ostatnio pojawił się pomysł na wprowadzenie bonów na spędzanie wakacji i urlopów w takich miejscach zamiast bonów żywnościowych dla pracowników. Wskazuje to wyraźnie na politykę państwa, która zmierza do wspierania wsi. Władze chcą zamienić bony żywnościowe na bony wakacyjne, gdyż liczą na to, że letnicy będą zostawiać więcej pieniędzy na wsiach polskich. Taki kierunek polskiej polityki jest za pewne słuszny, jednak pracownicy nie chętnie przystają na ten pomysł. Mimo wszystko agroturystyka jest coraz bardziej modna i istnieje duże prawdopodobieństwo, iż coraz więcej ludzi zmęczonych codziennością i życiem w stresie i hałasie wielkiego miasta, będzie chciało spędzić wolny czas wśród ciszy i na czystym powietrzu. Wzrost zainteresowania takimi wakacjami powoduje wzrost inwestycji na polskich wsiach. Właściciele takich gospodarstw prześcigają się w propozycjach, oferując nie tylko spędzanie czasu na łonie natury, ale również jazdę konną, żywność z własnego gospodarstwa oraz ogniska, grille oraz wspólne prace przy pracach. Prawdziwą atrakcją dla dzieci, zwłaszcza tych z wielkich miast, jest bezpośredni kontakt z żywymi zwierzętami.

To wszystko sprawia, że polska wieś ma szansę na rozwój.

ROŚLINY TRANSGENICZNE GMO

Czym jest GMO?

Organizmy zmodyfikowane genetycznie w skrócie GMO (ang. genetically modified organism) lub organizmy transgeniczne to organizmy, których geny zostały celowo zmienione przez człowieka.

Według Art. 3 Ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. Nr 76 poz.811) GMO to organizm inny niż organizm człowieka, w którym materiał genetyczny został zmieniony w sposób nie zachodzący w warunkach naturalnych wskutek krzyżowania lub naturalnej rekombinacji.

Modyfikacje, jakim podlegają organizmy można podzielić na trzy grupy:

• zmieniona zostaje aktywność genów naturalnie występujących w danym organizmie

• do organizmu wprowadzone zostają dodatkowe kopie jego własnych genów

• wprowadzany gen pochodzi z organizmu innego gatunku

Modyfikacje genetyczne budzące najwięcej kontrowersji to przeważnie wprowadzenie genów pochodzących z innych gatunków, które nadają modyfikowanemu organizmowi pożądaną cechę, nie występującą u niego naturalnie.

Główne zastosowania modyfikacji:

• zmodyfikowane mikroorganizmy są używane do produkcji pewnych substancji chemicznych, takich jak np. insulina

• modyfikowanie roślin pozwala dodać/wzmocnić cechy zwiększające opłacalność produkcji.

Modyfikacje genetyczne w rolnictwie

Modyfikacje roślin uprawnych polegają przede wszystkim na wprowadzeniu lub usunięciu z nich określonych genów.

Modyfikacje mają przede wszystkim na celu:

• zwiększenie odporności na herbicydy i szkodniki,

• zwiększenie odporności na infekcje wirusowe, bakteryjne i grzybowe,

• zwiększenie tolerancji na stres abiotyczny (głównie zmiany klimatyczne),

• przedłużenie trwałości owoców,

• poprawę składu kwasów tłuszczowych oraz aminokwasów białek,

• unormowanie stężenia fitoestrogenów,

• zwiększenie zawartości suchej masy,

• zmianę zawartości węglowodanów, karotenoidów i witamin,

• usunięcie składników antyżywieniowych - toksyn, związków utrudniających przyswajanie składników, związków które podczas obróbki kulinarnej ulegają reakcjom chemicznym wytwarzając toksyny, zwiększając np. zawartość nutraceutyków, czyli substancji niezbędnych dla zdrowia.

Na świecie najczęściej modyfikowanymi roślinami są: kukurydza, pomidory, soja, ziemniaki, bawełna, melony, tytoń. W Europie najczęściej modyfikuje się: kukurydzę, rzepak, buraki cukrowe, ziemniaki.

Kraje produkujące najwięcej GMO to w kolejności: USA, Argentyna, Kanada, Brazylia, Chiny, RPA

GMO- ZALETY I WADY

GMO budzi w dzisiejszych czasach wiele kontrowersji. Ma za sobą dużą liczbę przeciwników jak i zwolenników. Powodem takiego stanu jest fakt, iż modyfikacje genetyczne stanowią zagrożenie dla różnorodności biologicznej oraz dla genetycznej czystości gatunków, zarówno uprawianych, jak i dzikich. Rośliny z łatwością krzyżują się między sobą, nawet międzygatunkowo. Wprowadzanie do środowiska nowych kombinacji genów, uzyskanych laboratoryjnie to uruchomienie na ogromną skalę powstawania mutantów poza wszelką kontrolą. Dotyczy to zarówno hodowli, jak i roślin dzikich, w naturalnych i półnaturalnych ekosystemach. Jednak genetyczne modyfikacje przynoszą nam również wiele korzyści. Postaram się przedstawić najważniejsze zagrożenia oraz szanse jakie niesie ze sobą GMO.

ZALETY:

• Lepsza odporność na "stres": jeśli uprawy mogą być odporniejsze na gradacje szkodników, to zredukowałoby to niebezpieczeństwo niskich plonów. Podobne korzyści mogłyby wyniknąć z lepszej odporności na mróz, wyjątkowe gorąco albo suszę – pomimo, że to wymagałoby manipulacji złożonymi połączeniami genów.

• Zdrowsze jedzenie: przez wstawianie genów do upraw takich jak ryż i pszenica, możemy podnosić ich wartość odżywczą. Na przykład, geny odpowiedzialne za przenoszenie prekursora witaminy A zostały wstawione do ryżu. Naukowcy otrzymali genetycznie zmodyfikowaną odmianę tzw. złotego ryżu (Golden rice), która produkuje nawet 20 razy więcej β-karotenu, niż zwykły ryż. Ponieważ ryż stanowi podstawę jadłospisu ponad połowy mieszkańców ziemi, nowa odmiana może stać się pomocna w uzupełnianiu beta karotenu i zapobiec np. dziecięcej ślepocie powszechnej w krajach rozwijających się.

• Wydajniejsze gospodarstwa rolne: Nowe geny u bydła mogą zwiększyć produkcję mleka. Prowadzi się badania nad bydłem dającym mleko z ludzkimi białkami (takie mleko nie powoduje uczuleń u dzieci).

• Więcej jedzenia z mniejszej powierzchni: poprawiona wydajność GMO może oznaczać że rolnicy w następnych latach nie będą musieli zajmować coraz większych obszarów pod uprawy.

• GMO może redukować oddziaływanie na środowisko produkcji żywności i procesów przemysłowych: odporność na szkodniki i choroby otrzymana w wyniku manipulacji genetycznej  znacznie redukuje potrzebę stosowania substancji chemicznych do ochrony upraw, i to już się zdarza. Rolnicy uprawiają kukurydzę, bawełna i ziemniaki, które już nie muszą być opryskiwane bakteryjnym środkiem owadobójczym (zawierającym Bacillus thuringiensis) - ponieważ zmodyfikowane rośliny same produkują substancje owadobójcze. Naukowcy rozwijają drzewa, które mają niższą zawartość ligniny. To może zredukować potrzebę stosowania trujących substancji chemicznych w produkcji papieru.

• Rekultywacja zanieczyszczonej gleby lub ziemi: nowe gatunki mogą być pomocne w rekultywacji zanieczyszczonej gleby. Dzięki inżynierii genetycznej możemy otrzymać gatunki roślin, które będą w stanie pochłaniać znaczne ilości toksycznych substancji.

• Dłuższe okresy przechowywania: genetyczna modyfikacja owoców i warzyw może czynić je bardziej odporne na przechowywanie i transport. Istnieją już takie gatunki.

• Biopaliwa: Zmodyfikowane genetycznie rośliny mogą służyć do produkcji biopaliw.

• Szczepionki i leki: zmodyfikowane rośliny i zwierzęta mogą posłużyć do produkcji tanich szczepionek i lekarstw.

WADY:

• Zniszczenie równowagi ekosystemów: Ekolodzy alarmują, że niekontrolowane wprowadzanie genetycznie zmodyfikowanych organizmów do środowiska może w zupełnie nieprzewidywalny i wielostronny sposób zaburzyć równowagę ekosystemów

• Obawa przed szkodliwym działaniem na człowieka: Największe obawy wzbudza bezpośrednia szkodliwość produktów GMO względami organizmu ludzkiego. Uważa się, że białka będące produktami ekspresji transgenów, mogą modyfikować przebieg metabolizmu komórek i prowadzić do powstania związków szkodliwych, mogących powodować szereg chorób, uczuleń itp. Obawy te są uzasadnione, jako że zdarzały się przypadki wystąpienia wysypek po spożyciu produktów GMO. W roślinach transgenicznych tworzą się nowe rodzaje protein oraz występuje duża koncentracja endotoksyn BT które mogą powodować alergie i szkodliwie wpływać na zdrowie. Klinicznie stwierdzono, że soja transgeniczna uzyskana przez transformację genu z orzeszka brazylijskiego do soi konwencjonalnej oraz niektóre odmiany kukurydzy transgenicznej wywołują alergie.

• Oddziaływanie toksyczne na owady pożyteczne: Innym zagrożeniem jest szkodliwość roślin z modyfikacją, umożliwiającą im produkcję endogennych środków owadobójczych, dla gatunków nieszkodliwych lub wręcz pożytecznych, co niebezpiecznie zakłóca sieci troficzne ekosystemów.

• Skażenie genetyczne: Bardzo niebezpiecznym zjawiskiem jest niekontrolowane rozprzestrzenianie się pyłków roślin zmodyfikowanych i zapylanie nimi nawet bardzo odległych upraw roślin niezmodyfikowanych, czyli de facto ich skażenie genetyczne. Jest to szczególnie niebezpieczne dla rolników ekologicznych, którzy nie mogą sprzedawać zanieczyszczonego ziarna, jako wolnego od genetycznych modyfikacji.

• Zagrożenie dla bioróżnorodności: Pamiętać należy, że wprowadzenie GMO do środowiska jest praktycznie nieodwracalne i z biologicznego punktu widzenia zuboża globalną bioróżnorodność i naturalną pulę genową biosfery na równi ze zjawiskiem wymierania gatunków. Przez zbyt duże ujednolicenie upraw w przypadku wystąpienia choroby straty byłyby ogromne. Przypadek taki miał miejsce w Irlandii w XIXw. Uprawiano tam wtedy tylko jedną odmianę ziemniaka. Na skutek zarazy ziemniaczanej doszło do klęski głodu i śmierci ok. 2 milionów ludzi w ciągu niespełna 5 lat. Tak więc bardzo ważne jest zachowanie bioróżnorodności upraw, aby w razie potrzeby odmianę podatną na występującą chorobę, zastąpić inną – odporną.

• „Superchwasty”: Obawy budzą szczególnie rośliny zawierające geny odporności na herbicydy. Istnieje bowiem zagrożenie, że dojdzie do skrzyżowania z ich dziko żyjącymi krewnymi, w wyniku czego może dojść do powstania superchwastu, odpornego na działanie środków ochrony, a tym samym niemożliwego do zniszczenia.

• Niekorzystny wpływ na ekosystem glebowy: Korzenie roślin z genem Bt wydzielają toksynę do gleby. Toksyna Bt utrzymuje się w glebie zwłaszcza w przypadku szczególnie chłodnej zimy. Zwiększa to ryzyko akumulacji toksyny w glebie oraz wpływa negatywnie na niegroźne organizmy glebowe i kondycję całego ekosystemu glebowego.

Prawne aspekty stosowania GMO w Unii Europejskiej

Dopuszczenie produktu na rynek UE wymaga pozwolenia, którego wydanie uzależnione jest od zasięgnięcia opinii właściwych organów wszystkich państw członkowskich oraz Komisji Europejskiej, które to instytucje mogą korzystać z rad komitetów naukowych. W przypadku sprzeciwu któregokolwiek z nich, sprawa rozpatrywana jest przez specjalny komitet składający się z przedstawicieli właściwych organów wszystkich państw obradujący pod przewodnictwem przedstawiciela Komisji.
Zakazy krajowe
Dyrektywa 90/220 przewiduje tzw. klauzulę bezpieczeństwa. Generalnie produkt dopuszczony do obrotu na terenie jednego państwa członkowskiego traktuje się jako dopuszczony do obrotu w pozostałych państwach członkowskich. Art. 16 dyrektywy 90/220 pozwala właściwym organom każdego z państw członkowskich zakazać jego stosowania lub sprzedaży tymczasowo na swoim terenie. Muszą wykazać jednak, iż mają uzasadnione powody, by sądzić, iż dany produkt GMO może powodować powstanie zagrożenia dla ludzi lub środowiska.
Znakowanie GMO
Przepisy unijne przewidują rozbudowane obowiązki w zakresie oznakowania produktów GMO. Podlegają im wszystkie produkty składające się lub zawierające GMO, przy czym dyrektywa 2001/18 zezwala w odniesieniu do poszczególnych produktów pewnego minimalnego progu, poniżej którego nie ma obowiązku oznakowania. W przypadku produktów żywnościowych obowiązek znakowania dotyczy tylko produktów zawierających powyżej 1% GMO.

Prawne aspekty stosowania GMO w Polsce

W Polsce nie są uprawiane rośliny modyfikowane genetycznie

8 września 2004 roku Komisja Europejska dopuściła na unijny rynek 17 odmian kukurydzy Bt- Mon 810- firmy Monsanto. Każde państwo może wprowadzić poprawkę do unijnej ustawy i zakazać uprawiania genetycznie zmodyfikowanej kukurydzy mimo odgórnej zgody UE. W marcu 2005 roku rząd Polski złożył wniosek o dwuletni zakaz uprawy kukurydzy Bt Mon 810, zgoda została wydana. W Polsce dostępne są produkty zawierające składniki pochodzące z roślin GM- przede wszystkim produkty z soi. Prowadzone są także modyfikacje w jednostkach naukowych. Zespół pod przewodnictwem prof. Legockiego opracował modyfikowaną genetycznie sałatę, którą jedząc można się zaszczepić przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B.

Przykłady modyfikacji genetycznych

• Polska transgeniczna świnka TG 1154

Pierwsza polska transgeniczna świnia - knurek TG 1154 - urodziła się we wrześniu 2003 roku, w Instytucie Zootechniki w podkrakowskich Balicach. Została stworzona w ramach projektu pt. "Wykorzystanie genetycznie zmodyfikowanych świń dla pozyskiwania organów do transplantacji u człowieka" Uczestniczy w nim 10 zespołów naukowych z całej Polski.

• Pomidor transgeniczny Flavr Savr - pierwsze GMO wprowadzone do obrotu

Pomidor transgeniczny Flavr Savr w 1994 roku był pierwszym GMO wprowadzonym do obrotu. Modyfikacja genetyczna pomidora Flavr Savr polegała na zmniejszeniu w nim aktywność genu, który odpowiada za proces dojrzewania i mięknięcia pomidora. Tak zmodyfikowany pomidor lepiej znosił transport i dłużej zachowywał świeżość.

• Kukurydza Bt - odmiana MON 810 firmy Monsanto

8 września 2004 Komisja Europejska podjęła decyzję o dodaniu do listy nasion dopuszczonych do sprzedaży na terenie UE 17 odmian zmodyfikowanej kukurydzy - MON 810, opracowanej przez biotechnologiczny koncern Monsanto. Zastosowana modyfikacja uodparnia roślinę na larwy szkodnika-owada - omacnicę prosowiankę (Ostrinia nubilalis).

• Inżynierowany genetycznie ryż przeciw biegunce

W ciągu miesiąca mają rozpocząć się w Kansas (USA) ryżowe żniwa - pierwsze takie w tym stanie w historii. Jednak nie będą to normalne zbiory. Z ponad 120-hektarowego pola zebrany zostanie ryż GMO, który w swoich ziarnach produkuje białko będące lekiem na biegunki. Białko to normalnie można znaleźć w ludzkim mleku.

• Odkrycie u roślin sposobem na raka

Odkryto, że roślinny hormon - auksyna wchodzi w interakcje z receptorem TIR1 (Transport Inhibitor Response 1). Może to mieć wielki wpływ na leczenie ludzkich chorób, ponieważ TIR1 jest bardzo podobny do ludzkich enzymów biorących udział w rozwoju nowotworów.

• Zmodyfikowane genetycznie rośliny w ochronie środowiska

Brytyjscy i amerykańscy naukowcy odnieśli kolejny sukces w zastosowaniu rozwiązań biotechnologicznych w ochronie środowiska. Dzięki inżynierii genetycznej zmodyfikowane rośliny będą pochłaniać toksyczne związki ze środowiska i oczyszczać w ten sposób glebę i powietrze.

• Rośliny które wyłączają geny szkodników

Naukowcy opracowali nowe odmiany roślin, które produkują interferencyjny RNA. W wyniku tego szkodniki, które bedą pasożytować na takich roślinach, zginą, gdyż wyłączona zostanie w nich ekspresja ważnych dla życia genów.

• Grzyb żądli toksyną skorpiona - nowy rodzaj insektycydu

Przy pomocy narzędzi inżynierii genetycznej naukowcy stworzyli superwirulentny grzyb, który bardzo specyficznie zabija określone szkodliwe owady, łącznie z komarami przenoszącymi malarię i chrząszczami niszczącymi uprawy kawy. Nowa broń do walki ze szkodnikami nie skaża środowiska tak jak chemiczne pestycydy.