„KSZTAŁTOWANIE SIĘ GRANIC POLSKI PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ”

Odrodzona 11 listopada 1918 r. Polska, która powstała na terenach dawnego Królestwa Polskiego i części Galicji, nie miała prawnie ustalonych granic. W odniesieniu do tego problemu sformułowano

2 zasadnicze koncepcje: FEDERALISTYCZNĄ I INKORPORACYJNĄ

Pierwsza, powstała w kręgu współpracowników Piłsudskiego, zakładała stworzenie związku niepodległych państw, położonych w basenie mórz Bałtyckiego i Czarnego. Na jej gruncie opierał się PROMETEIZM¹, czyli plan oderwania od imperium carskiego narodów nierosyjskich, takich jak Ukraińcy, narody bałtyckie czy kaukaskie i związanie ich z Polską, która w tym układzie miała zajmować pozycję dominującą.

Druga, wywodząca się z narodowych demokratów, zakładała przyłączenie tych ziem kresowych dawnej Rzeczypospolitej, które można by bez trudności spolonizować. W planach tych ważne miejsce zajmowały też ziemie zachodnie, także te utracone przez Polskę jeszcze przed rozbiorami ¹⁹.

Koncepcję federalistyczną nazywano też „jagiellońską”, a inkorporacyjną określano jako „piastowską”.

Kształtowanie granic Polski w latach 1918 - 21 przedstawione zostało w dwóch odrębnych zestawieniach:

1. informuje o walkach na ziemiach wschodnich, o granicę z Rosją, Ukrainą i Litwą;

2. informuje o walkach na ziemiach zachodnich, o korzystną granicę z Niemcami i Czechosłowacją

W rzeczywistości wiele opisywanych wydarzeń rozgrywało się równocześnie i wzajemnie się warunkowało.

Poniższe zestawienie ukazuje główne wydarzenia z walk o granice Polski na wsch. i zach. ułożone w porządku chronologicznym.

Szerzej rozwija wątki najbardziej zakłamane przez propagandę i historiografię PRL, próbując je zweryfikować. Dotyczy to np. , wciąż podejmowanej tezy o niewykorzystaniu przez Piłsudskiego radz. („tak korzystnych dla Polski”) propozycji dot. przebiegu granicy między obu państwami. Przede wszystkim chodzi o tzw. „styczniową ofertę Lenina” , która w świadomości znacznej części Polaków funkcjonuje jako stereotyp: „więcej mogła Polska uzyskać przy stole konferencyjnym niż zdołała wywalczyć, omal przy tym nie tracąc niepodległości - a wszystko przez zaborczość Piłsudskiego”.

Podobnie przedstawia się sprawa sporu pol. - czechosł. o Śl. Cieszyński. Ukazywana zwykle w sposób, Który ma świadczyć „niezrozumiałym awanturnictwie” i zaborczości Polski wobec „miłującej pokój Czechosłowacji”. To kolejny stereotyp, w którym Polska i min. J. Beck jawią się jako zaufani współpracownicy Hitlera, niemal dorównujący mu w demontowaniu porządku wersalskiego - siewcy wojny.

Dobór materiału ma też potwierdzić tezę o osamotnieniu Polski w jej walce o odbudowę państwa w granicach uzasadnionych argumentami historycznymi i etnicznymi (najczęściej) lecz także gospodarczymi i obronnymi - o granice, które były warunkiem jej suwerenności i aktywności politycznej.

Zadziwiająca wydaje się obojętność i niechęć większości państw europejskich wobec żywotnych problemów Polski. Niezrozumiały stosunek, który latem 1920 r., w przypadku takich państw jak Niemcy, Czechosłowacja i Anglia, przerodził się nawet w otwartą wrogość. Dlaczego? Czy był jedynie wyrazem braku instynktu samozachowawczego? Czy można ten problem wyjaśnić nie sięgając do „spiskowej teorii dziejów”?

Kalendarium działań dyplomatycznych i walk o granice Polski 1918-23.

Data	ZACHÓD	WSCHÓD
1918 X	Powołanie Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego (19 X).	Powstanie w Krakowie Polskiej Komisji Likwidacyjnej; tymczasowego organu władzy dla Galicji i Śl. Cieszyńskiego (28 X).
1 XI		Wybuch walk polsko - ukraińskich o Lwów i Galicję Wsch. Konflikt trwający do IV 1919 zakończył się sukcesem Polski. Lwów został wyzwolony 22 XI 1918 r.
5 XI	Porozumienie rady Nar. Ks. Ciesz. Z jego czeskim odpowiednikiem Narodnim Viborem o podziale Śl. Cieszyńskiego wg kryterium etnicznego (językowego) korzystnego dla Polski.
27 XII	Wybuch antyniemieckiego powstania w Wielkopol., którym dowodził mjr S. Taczak, a od I 1919 r. gen. J. Dowbór - Muśnicki.	Pierwsze starcia oddziałów polskiej samoobrony z oddziałami Armii Czerwonej (Mińsk Białoruski).
1919 I	Walki w Wielkopolsce^2.	Walki o Wilno z Armią Sowiecką. Walki polsko - ukraińskie w Galicji.
23 I	Wojska czeskie zajęły Śląsk Cieszyński (Bogumin, Cieszyn). Dzięki pomocy ludności cywilnej zatrzymano Czechów pod Skoczowem ^3.
16 II	Rozejm w Trewirze - gwarantowany przez Ententę (zakończenie walk w Wielkopolsce). Jego załamanie było jednoznaczne z zerwaniem zawieszenia broni podpisanego w Compiegne 11 XI 1918.
IV		Wojsko polskie zajęło Brześć, Pińsk, Wilno.
25 VI		Rada Najwyższa Ententy przekazała Polsce władzę nad terytorium Galicji Wschodniej.
28 VI	Traktat WERSALSKI - Polska otrzymała Wielkopolskę (bez Piły, Wschowy i Międzyrzecza) i cz. Pomorza Gdańskiego, ze skrawkiem wybrzeża o dł. 140 km (w tym Płw. Helski). O przynależności Górnego Śląska, Warmii, Mazur i Powiśla miały zadecydować plebiscyty. Gdańsk z okolicą (1900 km^2 i 330 tys. mieszk.) uzyskał status Wolnego Miasta.
VII		Pokojowe pertraktacje z rządem radzieckim (J. Marchlewski) w Mikaszewiczach i Białowieży. Układ rozejmowy z S. Petlurą (Ukr. Rep. Ludowa).
16/17 VIII	Wybuch I Powstania Śląskiego ^4.
27 IX	Uchwała Rady Najwyższej Ententy o przeprowadzeniu plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim.
X-XII		Kolejne rokowania pol.-bolszewickie w Mikaszewiczach. Piłsudski wstrzymał działania na całym froncie wsch., by umożliwić Armii Czerwonej pokonanie „białych generałów”. Uważał bowiem, że Rosja „biała” będzie dla Polski groźniejsza niż bolszewicka. Rokowania te zostały zerwane przez Sowietów gdy Armia Cz. odebrała Denikinowi Kijów (16 XII).
1920 28 I		Zwycięska ofensywa wojsk pol., po której rząd radz. Ponowił ofertę pokojową, proponując Polsce rozejm na linii ówczesnego frontu.^5
II	Wojsko polskie zajęło Pomorze przyznane Polsce traktatem wersalskim. 10 II „zaślubiny... „ J. Haller.	Ofensywa Polski na Białorusi. Armia Cz. podjęła działania wojenne na Wołyniu, Polesiu i Białorusi
21 IV		Układ między Polską a Ukraińską Rep. Lud. O wspólnej granicy wzdłuż rzek Zbrucz i Horynia oraz o współdziałaniu przeciwko Sowietom (Armii Cz.).
25 IV		Pocz. ofensywy Piłsudskiego i Petlury na Kijów
7 V		Wojska pol. (Rydz-Śmigły); 3 armia i ukr. 6 dyw., zajęły Kijów i zdobyły przyczółek na lewym brzegu Dniepru.
12 V	Powszechny strajk na Górnym Śląskiem, przeciwko terrorowi niemieckiemu.
14 (15) V		Rozp. przez XV i XVI armie sowieckie pod dztwem Tuchaczewskiego ofensywy na pn. odc. Frontu, powstrzymanej przez kontratak polski. Wojskami radz. Na pd. odcinku frontu dowodził A. Jegorow, nadzorowany przez J. Stalina (kom. polit.). Wielka ofensywa Armii Cz. na zachód. odwrót armii pol., w tym Rydza- Śmigłego z Kijowa, jeszcze niezagrożonego.
11 VII	Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach ^6.
5 -16 VII	Konferencja w Spa ^7.	Konferencja w Spa ^7.
27 VII	Arbitralna ^8 decyzja Rady Najwyższej o podziale Śl. Cieszyńskiego (zamiast plebiscytu).	Armia Cz. dotarła do Wisły w rej. Płocka i Włocławka. Walki na przedpolu Warszawy (Ossów, Radzymin, Zielonka, Nasielsk).
28 VII		W Białymstoku rozpoczął działalność Komitet Rewolucyjny Polski (Marchlewski, Dzierżyński, Kon, Unszlicht, Próchnik).
6 VIII		Plan Piłsudskiego wykonania, z nad Wieprza, przeciwuderzenia umożliwiającego wyjście na tyły wojsk Tuchaczewskiego.
14 VIII		Rozpoczęcie w Mińsku rozmów rozejm. ^10 (Rosjanie odwlekali spotkanie negocjatorów, uniemożliwiając od 5 VIII delegacji polskiej przekroczenie granicy).
14-16 VIII		Pocz. ofensywy wojsk pol. nad Wieprzem i Wkrą (podział całości sił na : Front Pn.-gen. J. Haller, Front Środk.- gen. E. Rydz-Śmigły, Front Płd.-gen. W. Iwaszkiewicz). Bitwa Warszawska 14-16 VIII (datowana też na 13-25 VIII).
19/20 VIII	Wybuch II Powstania na Śląsku ^12.	Kontynuacja polskiej ofensywy ^11 - walki pościgowe na całym froncie.
IX		Nowa ofensywa wojsk polskich nad Niemnem ^11.
8 X		Dyw. Litewsko-Białoruska gen. L. Żeligowskiego „buntuje się” i rusza na Wilno.
12 X		Dojście wojsk pol. do rzek Dzisna (na pn.) i Zbrucz (na pd.). Podpisanie w Rydze wstępnych warunków pokojowych między Polską a Rosją Radziecką.
18 X		Rozejm i koniec działań wojennych. W następnych dniach oddz. Polskie wycofały się z wielu miast kresowych przekazując je Rosjanom.
1921 18 III		Traktat pokojowy w Rydze między Polską (Jan Dąbski, Leon Wasilewski, H. Strasburger), a Rosją i Ukrainą Radziecką (Adolf Joffe) ^14.
20 III	Plebiscyt na Śląsku ^15.
2/3 V	Wybuch III Powstania Śląskiego ^16. Trwało do 13 ? 25 ? VI.
22 X	Orzeczenie Rady Ambasadorów w sprawie podziału Śląska ^17.	Ustanie przez Ligę Narodów linii demarkacyjnej między tzw. Litwą Kowieńską, a Litwą Wileńską. Linię tę uznała później (15 III 1923) Konferencja Ambasadorów jako granicę polsko-litewską.
1922 15 V	Genewa: polsko-niemieckie porozumienie regulujące podział Górnego Śląska.
20 VI	Śląsk wrócił oficjalnie do „Macierzy”. Na ziemie przyznane Polsce wkroczyły wojska polskie pod dowództwem gen. S. Szeptyckiego.
VII	Przejęcie przez polską administrację „swojej” części Śląska.
1938 21IX-2 X	Działania rządu polskiego, które doprowadziły do odzyskania Śląska Cieszyńskiego ^18.

¹ Prometejski - przypominający Prometeusza, jego czyny i dzieło. Śmiały, twórczy, heroiczny, tytaniczny, buntowniczy, występujący w obronie ludzkości. Prometeusz, syn jednego z tytanów (Japeta), brat Atlasa, ojciec Deukaliona, dobroczyńca ludzkości. Według wersji podanej w tragedii Ajschylosa „Prometeusz skowany” wykradł ogień bogom i przekazał ludziom z pouczeniem jak mają z niego korzystać. Stąd uważany był za twórcę rzemiosł i wszelkiego postępu. Przykutemu za karę do skały Kaukazu orzeł wyszarpywał stale odrastającą wątrobę.

Praktycznym potwierdzeniem idei prometeizmu były:

^a współdziałanie wojsk polskich z oddziałami ukraińskimi atamana S. Petlury w walkach o Kijów;

^b pomoc wojskowa udzielona prze Polskę białoruskiemu gen. S. Bułak-Bałachowiczowi, którego Białoruska Armia Narodowa przeszła ostatecznie na stronę polską;

^c przekazanie przez Polskę Łotwie, zdobytego w walkach z Armią Czerwoną (3-5 I 1920) - Dyneburga.

² Do połowy stycznia 1919 powstańcy opanowali obszar:

• na płn. do linii Noteci;

• na pd. do linii kolejowej Ostrów Wielkopolski. - Rawicz ;

• na zach. do pasa jezior i błot odrzańskich.

Przeszło 6 tyg. walki wykazały bohaterstwo powstańców (72 tys.), których nie złamała rozpoczęta przez Niemców, w końcu stycznia, kontrofensywa przy użyciu lotnictwa i pociągów pancernych.

³ Obrona polska kierowana przez płk. F. Latinika wzrosła w ciągu paru dni z ok. 1 do 5 tys. ludzi. Nie wystarczyło to jednak do powstrzymania najazdu czeskiego i 26 I 1919 wojska pol. wycofały się z Cieszyna na linie Wisły. Po tygodniu ciężkich walk (bitwy pod Drohomyślem i Skoczowem) 30 I zawarty został rozejm, a 3 lutego przy pośrednictwie mocarstw podpisano umowę o wytyczeniu nowej, niekorzystnej dla Polski, linii demarkacyjnej. Po stronie czeskiej zostawiono Zaolzie z Boguminem, linią kolejową do Żylina i Koszyc oraz całe Zagłębie Karwińskie i znaczną część powiatów cieszyńskiego i frysztackiego. Wojska czeskie zajęły też Orawę i Spisz, gdzie podobnie jak na Śl. Cieszyńskim miał się odbyć plebiscyt zarządzony przez Radę Ambasadorów działającą w Paryżu - decyzja z 27 IX 1919 r.

Rząd Polski oświadczył, że „nie uzna podobnego rozstrzygnięcia za trwałe i żądać będzie powrotu obszarów zamieszkałych przez większość polską w granice państwa polskiego”. Premier Paderewski uprzedził aliantów, że „z obszar zagarniętego przez Czechów w drodze podstępu, najazdu i gwałtu nad wolą ludności Polska nie zrezygnuje i domagać się będzie jego rewindykacji”.

Czesi ponownie nocą 23/24 II próbowali zbrojnie opanować Cieszyn, ale ich atak został odparty.

⁴ Po fali protestów i demonstracji jakie odbyły się, gł. w powiatach oleskim i kozielskim na wieść o ustępstwach Rady Najwyższej na rzecz Niemców, a szczególnie o decyzji z 5 VI 1919, przeprowadzenia na Śląsku plebiscytu 11 VIII wybuchł strajk powszechny, który po brutalnych interwencjach wojska niem. (zastrzelono 7 górników kopalni Mysłowice), przekształcił się w I Powstanie Śląskie, pod dztwem Alfonsa Zgrzebnioka. Po 10 dniach walk (niektóre opracowania mówią o tygodniu) siły niemieckie złamały powstanie, a jego uczestnicy i często ich rodziny (25-30 tys. ludzi) ratowały się przed zemstą przechodząc granicę na stronę polską. Żywioł polski zachował jednak na Śląsku przewagę. Potwierdziły to przeprowadzone jesienią 1919 wybory samorządowe, które przyniosły zwycięstwo pol. kandydatom. Na 11 255 radnych miejskich i gminnych wybrano 6 888 Polaków (tj. 61%) Polaków.

⁵ Piłsudski słusznie nie dowierzał szczerości bolszewickich deklaracji. J. Marchlewski, przedstawiciel Lenina w rozmowach „pokojowych” (i „polski patriota”- patron centralnej ulicy w Olsztynie do poł. lat 90, a w Sejnach do chwili obecnej) pisał w swoich pamiętnikach, że korzystne dla Polski propozycje dot. przebiegu granicy polsko -radz. Rosjanie traktowali jako tymczasowe. Także Lenin potwierdził później, że ten krok (tz. oferta styczniowa) miał na celu uzyskanie kilku miesięcy zwłoki, której domagało się dowództwo Armii Czerwonej.

Rzeczywiste intencje bolszewików ujawnił nieco później Lew Trocki, który w wywiadzie jakiego udzielił 15 XII 1919 „Internationale Communiste”, zapewniał zachodnich rewolucjonistów, że „rzuci się na Polskę skoro tylko skończy z Denikinem”. Na wielkim wiecu zorganizowanym w tym czasie w Moskwie, zapowiadał „rychłe zmiażdżenie Polski burżuazyjnej”.

22 XII komisarz spraw zagranicznych G. Cziczerin zwracając się do rządu polskiego z propozycją zawarcia „trwałego pokoju” występował nie tylko w imieniu swojego rządu lecz także „wszystkich polskich organizacji robotniczych i demokratycznych”, „zarządów miast” i „innych instytucji społecznych” w Polsce. Był to sposób zaproszenia do rokowań niestosowany dotychczas w dyplomacji. Nic więc dziwnego, że na tę notę rząd polski nie udzielił odpowiedzi.

Mocarstwa zach., do których Polska zwróciła się (w związku z notą Lenina i Trockiego z 28 I) z prośbą o rozstrzygnięcie czy ma wejść w rokowania z rządem nie uznawanym przez koalicję odparły: „alianci wcale nie zalecają Polsce zawierania pokoju i odradzają prowadzenie wojny”. (sic!)

10 III 1920 Komendant Naczelny Armii Cz. S. Kamieniew zatwierdził plan uderzenia na zach. siłami dwóch frontów, Zachodniego (M. Tuchaczewski), który miał prowadzić operacje na osi Smoleńsk - Warszawa - Berlin i Pd. -Zach. (A. Jegorow), który po opanowaniu Krakowa miał skierować się przez Czechosłowację na Bałkany. Od I do połowy IV siły bolszewickie na Froncie Zach. wzrosły 5-ciokrotnie i nadal się zwiększały, by pod koniec VII osiągnąć stan 5,5 mln (w całej armii).

Plan sowiecki, do którego realizacji przystąpiono 4 VII był kontynuacją „czerwonego marszu na zach.” ( który rozpoczął się 17 XI 1918) i jego składowej „operacji Wisła” z 12 I 1919, których celem miało być udzielenie pomocy komunistycznej rewolucji w Niemczech.

Polska ofensywa z IV 1920 była uderzeniem uprzedzającym, próbą zmuszenia Rosjan do przyjęcia otwartej walki w miejscu i terminie dla nich niekorzystnym. Piłsudski wiedział, że pełna gotowość Armii Cz. do uderzenia na zach. ma być osiągnięta dopiero w VII 1920 r.

W tym miejscu rodzi się pytanie? Jak nazwać „historyków i polityków”, uparcie, wbrew dokumentom i zdrowemu rozsądkowi twierdzącym, że była to wojna wywołana przez Polskę, dowód zaborczości Piłsudskiego. Nie są przecież idiotami(ci nie uzyskali by możliwości publikacji swych chorych teorii) ale czy na pewno nie są antypolakami lub po prostu sprzedajnymi „łachudrami”? To z tego grona wywodzą się „historycy” wciąż wątpiący w sowieckie sprawstwo zbrodni katyńskiej, po 1992 r. (sic!).

⁶ Odbył się pod kontrolą dwóch Komisji Międzysojuszniczych: w Kwidzyniu dla Powiśla (powiaty: sztumski, kwidzyński, malborski, suski) oraz w Olsztynie dla Warmii (pow.: olsztyński, reszelski) i Mazur (pow.: ostródzki, niborski tj. nidzicki, szczycieński, jańsborski tj. piski, ełcki, lecki tj. giżycki, żądzborski tj. mrągowski). W VI 1919 utworzono Mazurski i Warmiński Komitety Plebiscytowe z siedzibą w Olsztynie. Do pracy w nich skierowano także osoby z Warszawy. W akcji propagandowej miejscowych działaczy (J. Baczewski, ks. Walenty Barczewski, M. Kajka, F. Leyk, B. Linka, rodzina Pieniężnych), wspomagali wybitni uczeni, pisarze (S. Żeromski, J. Kasprowicz), muzycy (F. Nowowiejski). Agitację za przyłączeniem Mazur do Polski prowadzil tez Mazurski Związek Ludowy.

Obszar plebiscytowy obejmował 17 tys. km² i 1 050 tys. mieszk. Jego miejscowa ludność mówiła wprawdzie w zdecydowanej większości po polsku, jednak od wieków pozostawała w kręgu oddziaływań wychowawczych prawie zupełnie zniemczonego duchowieństwa i pruskiej szkoły. Oddano 476 tys. ważnych głosów, w tym 16 tys. (3,4 %) za Polską. Na poszcz. obszarach wyniki dosyć znacznie odbiegały od średniej (na Warmii i Mazurach za Polską głosowało 2,2 % a na Powiślu 7,6 %. W pow. olsztyńskim 13,4 %, a w sztumskim 19,1 %). Ponieważ głosowano gminami (na 2 080 gmin w 17 większość głosów oddano za Polską), Polsce przyznano 3 gminy k. Lubawy i 5 gmin na prawym brzegu Wisły k. Gniewu.

Zgodnie z art. 95 traktatu wersalskiego (był rezultatem wniosku zgłoszonego przez Polskę) udział w głosowaniu mogli brać wszyscy urodzeni na obszarze plebiscytowym. Z Niemiec przywiezioną na tę okazję 150 tys. osób.

O klęsce Polski w plebiscycie zadecydowały: odrębność wyznaniowa ewangelickich Mazurów, krytyczne położenie wojskowo-polityczne, niedostateczne zaangażowanie propagandowo-organizacyjne rządu i społeczeństwa, ogromna przewaga materialna, propagandowa i organizacyjna strony niemieckiej, bezkarna działalność bojówek niemieckich., których ofiarą padł m.in. B. Linka, często stronnicza postawa Komisji Międzysojuszniczej. Do dezorientacji Mazurów przyczyniło się też to, że musieli oni wybrać między kartami z napisem: „Polska - Polen” i „Prusy Wschodnie - Ostpreussen” chociaż ta druga miała (powinna) mieć napis „Niemcy - Deutschland”.

⁷ W momencie gdy Polska z największym trudem opierała się najazdowi Armii Cz. państwa Ententy za obietnice pomocy materialnej i doprowadzenia do zawarcia pokoju z Rosją Radziecką wymusiły na premierze Grabskim (10 VII 1920) wyrażenie zgody na:

• natychmiastowe przyjęcie linii Curzona jako wsch. granicy Polski i bezzwłoczne wycofanie się woski polskich na tę linię, zwaną także linią 8 grudnia 1919. W chwili pobytu Grabskiego w Spa front przebiegał na wsch. od tej linii. W polskich rękach był Lwów i miał pozostać przy Polsce;

• przyjęcie decyzji Rady Najwyższej w sprawie: 1/ granicy z Litwą z oddaniem jej Wilna;

2/ przyszłości Małopolski (losu Małopolski);

3/ podziału Śląska Cieszyńskiego;

4/ traktatu polsko-gdańskiego.

11 VII Wielka Brytania zawiadomiła Moskwę o swoich propozycjach rozejmowych. Według treści depeszy brytyjskiej, Lwów mieli otrzymać Rosjanie! Było to rozwiązanie inne niż zawarte w dokumencie podpisanym przez Grabskiego w Spa. W jaki sposób dokonała się ta zmiana nie zdołano wyjaśnić do dzisiaj. Na brytyjską notę Rosjanie odpowiedzieli dopiero po tygodniu i to odrzucając wszelkie pośrednictwo oraz stwierdzając, że rokować mogą tylko bezpośrednio z Polską. Próbę mediacji Ententy, narzucającej Polsce niekorzystne warunki, Lenin skomentował następująco: „za pomocą szachrajstwa obietnic chcą nam wydrzeć z rąk zwycięstwo”.

O sowieckich zamiarach wobec Polski dobitnie świadczą:

1. fragmenty rozkazu dziennego M. Tuchaczewskiego z 2 VII: „Ponad martwym ciałem Białej Polski jaśnieje droga ku ogólnoświatowej pożodze. Na naszych bagnetach poniesiemy szczęście i pokój ludzkości pełnej mozołu. Na Zachód!”;

2. stwierdzenie Lenina o tym, że: „Prowadząc ofensywę przeciwko Polsce prowadzimy jednocześnie ofensywę przeciwko Entencie; rozbijając armię polską rozbijamy pokój wersalski, na którym opiera się cały system stosunków międzyludzkich”;

3. przekazanie Niemcom Działdowa (13 VIII) i zapowiedź „Prawdy” z następnego dnia, że po sowieckim zwycięstwie Niemcy otrzymają z powrotem wszystko co musieli oddać Polsce. Te działania były potwierdzeniem szczerości deklaracji zawartych w wypowiedziach Tuchaczewskiego i Lenina.

⁸ Polsce przyznano powiat bielski, skrawek frysztackiego i wsch. część cieszyńskiego z Cieszynem (ale bez stacji kolejowej). W granicach Czechosłowacji znalazło się 1218 km² i 293 tys. ludności (oraz wszystkie kopalnie węgla). W granicach Polski 1002 km² i 142 tys. ludności spornego terytorium Śl. Cieszyńskiego. Na terenie Czechosłowacji miało odtąd mieszkać ok. 150 tys. Polaków zaolziańskich. Czechosłowacji przypadła także większa część Orawy i Spiszu.

⁹ Analogie do Powstania Listopadowego. Piłsudski realizował dawne plany gen. Prądzyńskiego i Chrzanowskiego.

Rosjanie usiłowali realizować plany:

1/ Dybicza - frontalnego ataku na Warszawę i

2/ Paskiewicza - przejścia Wisły w rej. Płocka i Torunia oraz uderzenia na Warszawę od zachodu.

¹⁰ Albert podaje datę 17 VIII, kiedy to przewodniczący delegacji sowieckiej K. Daniszewski zażądał od Polski:

• zgody na linię Curzona;

• ograniczenia liczebności armii polskiej z około miliona do 50 tys.;

• demobilizacji pozostałych sił i przekazanie broni oraz sprzętu zdemobilizowanych oddziałów RFSRR;

• zaprzestania produkcji broni;

• powołania „milicji ludowej”;

• uznania eksterytorialności linii kolejowej Wołkowysk-Bałystok-Grajewo.

Było to w zasadzie powtórzeniem warunków rozejmowych jakie 6 VIII przedstawił w Anglii Lew Kamieniew. Lloyd George uznał te żądania za uzasadnione i sprawiedliwe, więc Polska powinna je, jego zdaniem przyjąć.

Francja i Stany Zjednoczone, uznając je za wygórowane, obiecywały Polsce „bezwarunkowe poparcie”. Miało ono jednak raczej deklaratywny charakter jeśli uwzględnić, że francuska pomoc materialna przyznana Polsce do końca 1919, została spożytkowana do końca VI 1920 i była 6 razy niższa od przyznanej prze Ententę gen Wranglowi, że wreszcie kredyty francuskie dla Polski były mniejsze od kwot wydawanych przez Francję każdego dnia Wielkiej Wojny!

Tak więc zmiana stanowiska Francji i USA wobec wojny polsko-sowieckiej, dokonana dopiero w VIII 1920 nie mogła już, choćby z braku czasu, wpłynąć na wynik wojny.

Należało by kazać się wyuczyć tych informacji obecnym polskim politykom i każdego dnia odpytywać ze znajomości przedstawionych faktów i umiejętności ich interpretacji. Może mniejszą swadę okazywali by ględząc o „racjach historycznych” w aspekcie bezpieczeństwa i sojuszy Polski.

¹¹ Wg planu Piłsudskiego z 6 VIII zasadniczą obronę zamierzano oprzeć na linii rzek Orzyc - Narew - Wisła -Wieprz, a na pd. na Strypie. Plan przewidywał związanie dużej części sil sowieckich na przyczółku warszawskim oraz koncentrację Grupy Manewrowej w sile ok. 5 dywizji nad Wieprzem, skąd w drugiej fazie miało nastąpić uderzenie na skrzydło i tyły rozciągniętych wojsk radz. atakujących Warszawę. Grupa Manewrowa, zwana też Uderzeniową lub Grupą znad Wieprza obejmowała 2 dywizje z 3 Armii gen. Iwaszkiewicza, działającej w Małopolsce (obrona Lwowa przed atakiem Budionnego) i 3 dywizje z 4 Armii gen. Śmigłego walczącego nad Bugiem.

Północnym odcinkiem frontu (5 Armia gen. Sikorskiego, 1 Armia gen. Fr. Latinika - broniła samej Warszawy, 2 Armia gen. Kaz. Rozwadowskiego) dowodził gen. J. Haller.

Odcinkiem Środkowym (od Dęblina do Brodów) gen. E. Rydz-Śmigły (z częścią 4 Armii), zaś

Południowym gen. W. Iwaszkiewicz (z częścią 3 Armii).

Encyklopedia Szkolna Historia podaje inny skład i ugrupowanie sił polskich przed Bitwą Warszawską:

Front Północny, pod dztwem gen. J. Hallera, z zadaniem obrony linii Wisły do Torunia do Modlina.

Skład: 5 Armia gen. W. Sikorskiego (obrona przedpola Modlina);

1 Armia gen. Fr. Latinika (obrona przedmościa Warszawy);

2 Armia gen. B. Roi (obrona linii Wisły od Góry Kalwarii do Dęblina).

Front Środkowy pod dztwem gen. E. Rydza-Śmiglego. Decydująca rola.

Skład: 4 Armia gen. L. Skierskiego;

3 Armia gen. Z. Zielińskiego.

Z tych armii pochodzila Grupa Uderzeniowa, której dowództwo objął J. Piłsudski.

Front Południowy stanowiła 6 Armia gen. W. Jędrzejewskiego, wspierana przez oddziały ukraińskie, a broniąca m.in. Lwowa.

13 VIII sześć dywizji radz. (mając przewagę liczebną) rozpoczęło atak w kierunku Warszawy. Miejscem 3 dniowych krwawych walk stal się Radzymin, który kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk. W tej sytuacji działania zaczepne podjęła % Armia, która miała przeciw sobie 4 i 15 Armie sowieckie. 16 VIII zdobyła ona Nasielsk. Mimo to Sowieci nie zaprzestali marszu w kierunku Brodnicy, Włoclawka i Płocka.

16 VIII nastąpiło polskie uderzenie znad Wieprza. Polskie jednostki w ciągu doby przesunęły się o 45 km i następnego dnia odbiły Mińsk Maz., Siedlce, Międzurzec, Bielsk Podlaski. 18 VIII Grupa Uderzeniowa znalazła się na linii Wyszków-Stanisławów-Drohiczyn-Siemiatycze-Janów Podlaski-Kodeń. W tym samym czasie 5 Armia wiążąc siły radz. atakujące ją od zach. przeszła do natarcia w kier. wsch. zdobywając Pułtusk i Serock.

19 VIII jednostki polskie przeszły do działań pościgowych, starając się uniemożliwić odwrót głównych sił Tuchaczewskiedo spod Warszawy.

21 VIII 1920 rozpoczęła się decydująca faza bitwy. Wtedy właśnie:

1 DP z 3 Armii po sforsowaniu Narwi odcięła drogę odwrotu w kier. Białegostoku resztkom 16 Armii radz.;

15 DP z 4 Armii opanowała Wysokie Maz. i odcięła odwrót jednostek 15 Armii radz. z rejonu Ostrołęki;

5 Armia polska przesunęła się w kier. Mławy.

W tej sytuacji część sił radz., nie mogąc przebić się na wschód, 24 VIII przekroczyła granicę niemiecką i schroniła się na terytorium Prus Wschodnich.

12 VIII podczas przegrupowania sił polskich, rozgorzały zaciekłe walki pod Radzyminem. 14 VIII bolszewikom udało się zrobić wyrwę w obronie polskiej, jednak następnego dnia w bojach pod Zielonką i Ossowem (gdzie poległ ks. I. Skorupka) natarcie sowieckie zostało odparte. Również 14 rozpoczęła bitwę nad Wkrą 5 Armia skutecznie wiążąc siły 4 Armii radz. Jednocześnie korpus konny Gaja kontynuował marsz na zach., co wyłączyło go z bitwy warszawskiej.

16 VIII Grupa Uderzeniowa znad Wieprza odrzuciła i rozbiła tzw. Grupę Mozyrską Armii Cz. co zupełnie zaskoczyło dowództwo radzieckie pewne zwycięstwa. W ciągu 3 dni Grupa Manewrowa rozbiła 5 dywizji rosyjskich, a następnie zmusiła atakujące Warszawę 3, 15 i 16 Armie bolszewickie do odwrotu.

W czasie Bitwy Warszawskie Front Tuchaczewskiego liczył wg niektórych polskich opracowań już tylko 130 tys. bagnetów (Albert); reszta wykruszyła się w walkach i w marszu lub została w tyle dla obsadzenia ziem polskich. Natomiast siły polskie rosły, osiągając na froncie północnym ok. 170 tys. żołnierzy. Do walki włączano też nowe oddziały polskie nie zdeprymowane jeszcze odwrotem.

Sam Tuchaczewski w książce „Pochód za Wisłę” twierdził, że pod Warszawa miał do dyspozycji zaledwie 40 tys. bagnetów.

Jak więc wyglądała rzeczywistość? W czasie Bitwy Warszawskiej poległo ok. 25 tys. Rosjan, do niewoli polskiej trafiło ich 66 tys., ponad 30 tys. schroniło się w Prusach Wsch., a zdecydowana większość mimo klęski zdołała ujść na wschód.

Według Kwatermistrza Armii Cz. Frołowa, Tuchaczewski miał w sierpniu pod swym dowództwem 794 645 żołnierzy!

Rosjanie stracili w tej bitwie także 231 dział i 1023 karabiny maszynowe.

Straty polskie wyniosły 2 tys. zabitych i 2o tys. rannych żołnierzy.

Bitwa Warszawska zakończyła się 25 VIII, a front ustalił się na linii od Niemna pod Grodnem (prze Świsłocz, Białowieżę, Kamieniec Lit., Opalin nad Bugiem) do Tyszowiec nad Huczwą.

31 VIII stoczona została Bitwa pod Komarowem k. Zamościa - największy od 1813 r., tj. od Bitwy Narodów pod Lipskiem i ostatni w historii europejskiej wojskowości bój kawalerii. 1 Dywizja Jazdy płk J. Rómmla stoczyła całodzienny bój z dwoma dywizjami kawalerii Konarmii Budionnego^*, która następnego dnia została rozbita, a jej resztki przedarły się przez pierścień polskiej piechoty i uszły za Bug. Wśród uciekających byli późniejsi marszałkowie ZSRR: Budionny, Tiuleniew, Woroszyłow, Timoszenko i Stalin (komisarz Frontu). Dowodzący akcja polską gen. S. Haller zginął w Starobielsku, wiosną 1940.

^*Konarmia - 1 Armia Konna to 4 dywizje i 1 brygada jazdy, 4 pociągi pancerne, 3 eskadry lotnicze, 84 samochody pancerne, liczna artyleria i karabiny maszynowe. Dowódca Siemion Budionny, komisarz - Kliment Woroszyłow. W Konarmii służyło wielu późniejszych marszałków ZSRR (wymienionych akapit wyżej).

20-26 IX rozegrana została Bitwa nad Niemnem. Zaczął ją szturm polski na Grodno, które zostało zdobyte 26 IX. 27 IX Polacy zdobyli Lidę. Po czołowych atakach na Wołkowysk i Baranowicze (rozbicie 3 Armii radz.) i rozbiciu ugrupowań sowieckich pod Słonimiem (28 IX) armie bolszewickie, mając już wojsko polskie na tylach, rozsypały się i zaczęły gwałtowny odwrót. W ciągu 2 następnych tygodni oddziały polskie dotarły do Dźwiny i zajęły Mińsk.

¹² Decyzję o akcji samoobronnej podjęły POW w związku z powtarzającymi się atakami na polskich działaczy i polskie lokale plebiscytowe, a przede wszystkim po próbie Niemców z 17 VIII rozprawy z polska ludnością Katowic, którą podjęto na wieść o zdobyciu przez Sowietów Warszawy. Komisarz Plebiscytowy W. Korfanty (Polski Komisariat Plebiscytowy powstał w II 1920) wezwał do rozpoczęcia strajku generalnego. Powstanie objęło niemal cały obszar przemysłowy ale trwało tylko 6 dni, gdyż Korfanty uzyskał zgodę Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej na zastąpienie policji niemieckiej, mieszaną policją polsko-niem.

¹³ Żeligowski bez trudu zajął Wilno, gdzie utworzono Komisję Rządzącą Litwy Środkowej, która zapowiedziała przeprowadzenie plebiscytu dla określenia przynależności państwowej tego obszaru o pow. 37 tys. km² i ludności ok. 1 mln., z czego 68 % było Polakami, a 18 Litwinami. Wkrótce rozpoczęto, pod protektoratem Ligi Narodów, rozmowy polsko-litewskie na temat spornego terytorium. Ponieważ delegacja litewska nie godziła się na plebiscyt, przedstawiciel LN zaproponował utworzenie Litwy złożonej z 2 kantonów: kowieńskiego i wileńskiego - sfederowanej z Polską. Rząd litewski odrzucił i tę propozycję, zaś delegacja polska nie zgodziła się na utworzenie podobnego państwa nie związanego unią z Polską.

Pod koniec 1921 r. gen. L. Żeligowski przekazał władzę tymczasowemu rządowi cywilnemu Aleksandra Meysztowicza, który 8 I 1922 przeprowadził wybory do Sejmu Wileńskiego (zbojkotowane oprzez Litwinów, Białorusinów i Żydów - w głosowaniu mimo to wzięło udział 64 % uprawnionych). 24 II Sejm Wileński podjął decyzję o włączeniu Wileńszczyzny do Polski, a w III 1922 zjednoczenie z Polską zakończono przez:

• utworzenie województwa wileńskiego;

• włączenie posłów wileńskich do Sejmu Ustawodawczego;

• rozciągnięcie władzy Rzeczypospolitej (Rzplitej) na obszar Litwy Środkowej.

Uchwałę o włączeniu okręgu wileńskiego do Polski Sejm Rzplitej podjął 24 IV 1922 r.

Było to ostateczne fiasko koncepcji federacyjnej na odcinku litewskim. Choć całej sprawie nie można było formalnie nic zarzucić, protesty złożyły: Anglia, Francja i Włochy niezadowolone, że problem rozwiązano bez ich zgody i udziału (łachudry!), a Litwa ogłosiła stan wojenny z Polską.

Kwestia Wileńszczyzny paraliżowała stosunki polsko-litewskie przez całe 20 lecie międzywojenne.

Kuriozalny stan tych stosunków „ani wojna , ani pokój” został częściowo uregulowany podczas spotkania Piłsudskiego z premierem Valdemarasem w Genewie, na forum Ligi Narodów (10 XII 1927), kiedy to Piłsudski zażądał (publicznie) wyraźnej deklaracji - „wojna czy pokój”, a wystraszony Valdemaras uznał, że chce pokoju. Na podstawie tego oświadczenia Rada LN jeszcze tego samego dnia uchwaliła rezolucję, że Polska i Litwa zawarły pokój.

Nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między Polską i Litwą towarzyszyły równie dramatyczne okoliczności: międzynarodowe (zajęcie prze Niemcy Czechosłowacji) i bilateralne. W trakcie jednego z incydentów na granicy pol.-lit. zginął żołnierz KOP-u (Serafin). Sprawa ta wywołała poruszenie w całej Polsce. Organizowano liczne antylitewskie demonstracje („Wodzu - prowadź nas na Kowno”), co rząd postanowił wykorzystać przedkładając Litwie 17 III 1939 r. 48-godz. ultimatum (24-godz.?) z żądaniem nawiązania stosunków dyplomatycznych. W oczekiwaniu odpowiedzi Rydz-Śmigły przyjął demonstracyjną defiladę wojskową w Wilnie. Litwa ustąpiła - co umożliwiło nawiązanie stosunków dyplomatycznych, handlowych i komunikacyjnych.

Dosyć niezwykłym w dziejach dyplomacji działaniem jest stawianie alternatywy - wojna albo nawiązanie stosunków dyplomatycznych. Normą okazywało się raczej działanie przeciwne: przyjmujecie nasze warunki albo zrywamy stosunki dyplomatyczne. Co później? Zobaczymy ... może (nawet!) wojna.

¹⁴ Granica biegła wzdłuż linii (w różnych opracowaniach podane są różne punkty odniesienia):

a/ od Dźwiny do Karpat wzdłuż linii kolejowej: Lida-Baranowicze-Łuniniec-Sarny-Równe-Brody;

b/ od Dźwiny ku południowi: na zachód od Mińska, a na wschód od Łunińca przez Ostróg do Zbrucza i Zbruczem do Dniestru;

c/ Wzdłuż linii: Dzisna-Dokszyce-Słucz-Korzec-Ostróg-Zbrucz.

W ten sposób wobec niepowodzenia akcji zbrojnej z udziałem wojsk Petlury, Polska uznała de iure reżim bolszewicki na Ukrainie. Oddziały Petlury i Bułaka-Bałachowicza walczyły nadal z bolszewikami lecz rozbite pod koniec 1920 r. zostały internowane w Polsce. 15 V 1921 Piłsudski odwiedził największy obóz internowania Ukraińców w Szczypiornie, gdzie przedstawił warunki Traktatu ryskiego i skończył swoją wypowiedź słowami: „Ja was przepraszam Panowie. Ja was bardzo przepraszam”. Było to przyznaniem się do niedotrzymania warunków sojuszu zawartego z URL 21 IV 1920. Piłsudski czuł się odpowiedzialny za to moralnie, chociaż mógł się rozgrzeszyć, gdyż Polska nie pomagając Ukrainie do końca, nie łamała układu międzynarodowego ponieważ wspomniany układ nie został (z braku czasu) ratyfikowany. Czy Polska mogła w ówczesnej sytuacji postąpić inaczej? Sądzę, że nie i to wcale nie dlatego, że chcę stosować różne kryteria wobec Polski i innych krajów. Polska mimo zwycięstwa nad bolszewikami nie była mocarstwem, które mogło nie zważać na stanowisko jakie wobec niej przejawiały „państwa i narody” - generalnie nieprzychylne lub wrogie. O ile można to zrozumieć w przypadku tych, którzy na niepowodzeniach Polski mogli bezpośrednio zyskać (Niemcy, Czesi) to zastanawiać musi postawa Żydów, także polskich! Jakimi motywami kierował się Lloyd George okazując wobec Polski jawną nienawiść ? Oczywiście mam na ten temat swoje zdanie i przekonany jestem o jego słuszności, ale jest tak niepoprawne politycznie, że wolę je przemilczeć. Może nawet uda mi się zapomnieć co w tej chorej świadomości się kiedyś wylęgło.

W każdym razie rozumieli chyba te uwarunkowania Ukraińcy uznając zachowanie Piłsudskiego za rycerskie. Już wkrótce niedotrzymanie umów miało okazać się normą, a nawet zaletą. Czyżby Polska choć raz okazała się prekursorem „postępu” ?

Niepowodzeniem zakończyło się także białoruskie powstanie słuckie przeciwko władzy radzieckiej.

W traktacie ryskim obie strony gwarantowały sobie wzajemnie wszystkie prawa w zakresie kultury, języka i religii dla mniejszości narodowych - polskiej po wsch. stronie granicy oraz rosyjskiej i ukraińskiej po zach. Zapowiedziano ogłoszenie amnestii dla przestępców politycznych będących obywatelami drugiej strony. Rosja i Ukraina Radz. zobowiązały się zwrócić Polsce wszystkie trofea, zbiory muzealne, archiwa i biblioteki wywiezione z ziem Rzplitej po roku 1772. Polska miała też otrzymać 30 mln rubli w złocie z tytułu udziału w życiu gospodarczym imperium rosyjskiego oraz rewindykację urządzeń przemysłowych i kolejowych na sumę 29 mln. złotych rubli. Należy podkreślić, że strona rosyjska nie wywiązała się ze swoich zobowiązań.

¹⁵ Obszar plebiscytowy obejmował 10 750 km² (22 powiaty) i zamieszkały był przez 2 213 tys^*. mieszkańców, z których 62 % uważało język polski za ojczysty. Według danych niemieckich z 1921r. 65 % mieszkańców obszaru plebiscytowego stanowiła ludność polska.

W Zagłębiu Górnośląskim znajdowało się 67 kopalń węgla, 15 kopalń cynku i ołowiu, 37 wielkich pieców, 14 stalowni i wiele innych ważnych zakładów, jak np. fabryka produktów azotowych w Chorzowie.

W II 1920 powstał w Bytomiu Polski Komisariat Plebiscytowy z W. Korfantym na czele. Plebiscyt przeprowadzony 20 III 1921odbył się w przygnębiającej atmosferze tłumnego zjazdu emigrantów, przywiezionych pociągami - z Niemiec 186-200 tys. ludzi, z Polski tylko 10 tys.

Oddano ok. 1 190 tys. głosów, w tym za Niemcami 707 tys., tj. 59,4 %. Za Polska głosowało 479 tys. tj. prawie 41 % (ale jeśli odliczyć emigrantów- 48 %). Niewątpliwie Niemiec potrafił i potrafi!

Za przyłączeniem do Niemiec głosowano w 792 gminach (53,7 %), za połączeniem z Polską opowiedzieli się mieszkańcy 682 gmin. Za Polską głosowała w większości ludność rejonów górniczo-uprzemysłowionych.

^*Atlas Historyczny Polski podaje mniejszą liczbę ludności obszaru plebiscytowego - 1 940 tys. Informuje też, że za Niemcami głosowało 702 tys. osób.

¹⁶ Od wiosny działał sztab wojsk. Z Michałem Grażyńskim. Na wypadek powstania wyznaczony był jego dowódca Michał Mielżyński. Wynik plebiscytu propaganda niemiecka traktowała jako argument za przyłączeniem do Niemiec całego Śląska. Życzliwi Niemcom Anglicy i Włosi wysuwali propozycję jego podziału, pozostawiającego po stronie niemieckiej całą część przemysłową.

Powstanie rozpoczęło się strajkiem generalnym z 2 V 1921, który sparaliżował przemysł, kopalnie, komunikację. W nocy zaatakowano ważne ośrodki komunikacji oraz łączności i w ciągu kilku dni opanowano praktycznie cały obszar przemysłowy, z wyjątkiem miast, w których stały koalicyjne wojska Komisji Międzysojuszniczej. Powstańcy uchwycili ważną strategicznie linię Odry (Racibórz-Kędzierzyn-Gogolin). Dyktator powstania W. Korfanty przekonany, że osiągnęło ono najważniejsze cele, ogłosił przerwanie walki (niektóre oddziały zaczęły się rozwiązywać). Ułatwiło to Niemcom przejście do kontrofensywy. Skoncentrowane wcześniej oddziały regularne i korpusy ochotnicze uderzyły w drugiej połowie maja. Do najcięższych walk doszło w rejonie Góry Św. Anny (najwyższe wzniesienie Wyżyny Śląskiej) oraz w okolicach Gliwic, Koźla i Kędzierzyna. Największa bitwa powstania trwała z przerwami ponad 2 tyg. (od 21 V) i zakończ. Się zdobyciem Góry Św. Anny przez Niemców. Mimo przewagi Niemców powstańcom (45 tys. ludzi)^*, dowodzonych początkowo przez M. Mielżyńskiego, a później przez ppłk Kaz. Zenktellera udało się utrzymać front i kontrolę nad przemysłową częścią Śląska. W końcu VI - po prawie 2 mies., przerwano walki (interwencja mocarstw), cofnięto wojska na linię demarkacyjną, następnie wycofano siły zbrojne obu stron z G. Śląska i 5 VII 1921 cały Śląsk znalazł się pod kontrolą wojsk Komisji Międzysojuszniczej, a decyzję w sprawie jego podziału miała podjąć Liga Narodów.

^*Ogólną liczbę uczestników III Powstania Śląskiego ocenia się na 60 tys.

¹⁷ III Powstanie Śląskie spowodowało, że powrót do poprzednich decyzji terytorialnych był niemożliwy.

Polsce przypadło 29 % obszaru plebiscyt. (3,2 tys. km²) z 996 tys. mieszkańców (46 %).

Biorąc pod uwagę strukturę administracyjną Śląska Polsce przyznano:

a/ w całości: powiaty katowicki, pszczyński, rybnicki;

b/ w części: powiaty lubliniecki, tarnogórski, raciborski;

c/ skrawki powiatów bytomskiego, zabrzańskiego, gliwickiego.

Według danych niemieckich na ich części Śląska pozostało 530 tys. Polaków.

Po stronie niemieckiej znalazły się m. in.: Bytom, Gliwice, Racibórz, Zabrze.

Po stronie polskiej znalazły się m. in.: Tarnowskie Góry, Świętochłowice, Rybnik, Pszczyna oraz większa część przemysłu Górnośląskiego: 76 % kopalń węgla, 82 % kopalń rudy cynkowej, prawie wszystkie kopalnie rudy żelaza, połowa hut żelaza i połowa koksowni. Wszystkie huty cynku i największa na Śląsku elektrownia w Chorzowie.

Był to mimo wszystko podział sztuczny. Bywało, że granica przecinała kompleksy gospodarcze i urbanistyczne. Dlatego Polska i Niemcy podpisały w Genewie 15 V 1922 (na zlecenie Ligi Narodów), konwencję zachowującą na 15 lat łączność gospodarczą całego Śląska i regulującą kwestie narodowościowe głównie: społeczne, kulturalne i oświatowe po obu stronach granicy.

¹⁸ W czasie nasilającego się kryzysu sudeckiego, już po ogłoszeniu przez Henleina (15 IX) przyłączenia Sudetów do Rzeszy, rząd polski zażądał od Pragi (nota z 21 IX) uregulowania statusu mniejszości polskiej na takich samych zasadach jak wszystkich innych. Polska akcja wywołała niezwykle ostrą reakcję Sowietów, którzy (już 23 IX) zagrozili zerwaniem paktu o nieagresji, gdyby wojska polskie przekroczyły granicę RP.

27 IX rząd Polski zażądał od Pragi oddania Śląska Zaolziańskiego (zajętego przez Czechów zbrojnie w 1919 r.).

Podczas Konferencji Monachijskiej 29-30 IX 1938 r. Hitler oprócz Sudetów zażądał zaspokojenia przez Czechosłowację pretensji polskich do Zaolzia i węgierskich do Części Słowacji.

Decyzje podjęte w Monachium równały się praktycznie rozbiorowi Czechosłowacji, która traciła 1/5^* teryt. państwa, ¼ ludności i ½ potencjału przemysłu ciężkiego.

^*a właściwie jeszcze większą część bo Słowacja ogłosiła samodzielność w łączności z państwem czeskim a Ruś Zakarpacka uzyskała autonomię.

Układ monachijski przypominał ideę Paktu Czterech (dyktat mocarstw) i traktował Polskę jako państwo 2-giej kategorii, został więc przyjęty przez ministra Becka chłodno. Jednak postanowił on wykorzystać dogodną sytuację i 30 IX rząd polski wystosował do Pragi swoje ultimatum, żądając zwrotu Zaolzia w ciągu 12 godz. - Czesi ustąpili.

2 X po wysłuchaniu radiowego przemówienia marszałka Rydza-Śmigłego, zakończ. komendą „Maszerować”, oddziały Grypy Operacyjnej „Śląsk” gen. W. Bortnowskiego, rozpoczęły obsadzanie Zaolzia. Akcję tę zakończono 11 X przyłączając 801,5 km² (z miastami: Karwina, Trzyniec, Bogumin, Jabłonowo) i 227 tys. ludności.

Zmieniono też na korzyść Polski granicę w rej. Jaworzyny w Tatrach. Gdy w dniach 14-17 III 1939 r. Ukraina Zakarpacka została zajęta zbrojnie przez Węgry, Polska uzyskała wspólną z nimi granicę.

¹⁹ Znalazło to wyraz w wystąpieniu Dmowskiego (29 I 1919) przed Radą Najwyższą Ententy na temat sytuacji Polski i jej roszczeń terytorialnych. W podobnym wystąpieniu przed komisją dla spraw polskich pod przewodnictwem J. Cambona (12 II) oraz we wręczonych jej notach.

• o granicach zachodnich Polski (28 II 1919) i

• o granicach wschodnich Polski (3 II 1919).

Komisja Cambona, w której pracach uczestniczył wielki znawca spraw polskich i jej oraz Polaków przyjaciel, amerykański prof. Lord, poparła z nieznacznymi poprawkami dezyderaty Dmowskiego w sprawie granicy zach. Obejmowały one: cały zabór pruski z Gdańskiem, Górny Śląsk z Opolem i skrawki Dolnego Śląska, 4 powiaty Prus Wsch. (na prawym brzegu Wisły) oraz obszar jezior mazurskich. Polska w granicach postulowanych przez Dmowskiego to 447 tys. km² i 33,3 mln. ludności.

To samo terytorium, używając innych określeń można opisać jako: Poznańskie, Prusy Zach., Warmię i rejencję olsztyńską, wsch. powiaty Pomorza Zach. (lęborski, bytowski i cz. słupskiego), Górny Śląsk oraz niektóre części rejencji wrocławskiej (pow.: namysłowski, sycowski i cz. milickiego) i rejencji opolskiej (bez powiatu nyskiego, grotowskiego, cz. niemodlińskiego i prudnickiego). Z obszarów tych tylko Poznańskie wyzwoliło się już własnym wysiłkiem - znacząco wzmacniając argumenty dyplomatyczne, konkretnym świadectwem posiadanej siły wojskowej.

Jako dokumentację ludnościową przyjęto pruski spis z 1910. Odnośnie terenów o przewadze ludności niem., m. in. Gdańska, poza argumentami historycznymi, posługiwano się uzasadnieniami gospodarczymi, strategicznymi i komunikacyjnymi.

Dyplomacja niemiecka przeciwstawiała argumentom polskim różnego rodzaju zastrzeżenia. Występujące wśród nich argumenty ekonomiczne najbardziej trafiały do przekonania premierowi brytyjskiemu (znowu on. Co tym b......m kierowało?). Zdaniem Niemców utrata Śląska stawiała pod znakiem zapytania ich zdolność do wywiązania się ze spłat odszkodowań wojennych i groziła katastrofą całego przemysłu niemieckiego.

Jeśli chodzi o Gdańsk głównym argumentem Niemców była zasada samostanowienia ludności, która najbardziej przemawiała (trafiała) do idealistycznie postrzegającego świat prezydenta Wilsona.

Raport komisji Cambona, uwzględniający większość polskich postulatów i proponujący przeprowadzenie plebiscytu tylko w Prusach Wsch. (okręg olsztyński) został w Radzie Najwyższej zaatakowany przez Lloyd George`a, który wystąpił w roli adwokata strony niemieckiej. Głównie pod jego wpływem sformułowano inną wersję projektu traktatu, znacznie mniej korzystna dla Polski.

Doręczono ją Niemcom 7 V 1919. W ich odpowiedzi z 29 V kwestionowano przede wszystkim ten fragment traktatu, który dotyczył granic niemiecko-polskich. Niemcy domagali się pozostawienia w ich granicach Śląska i Gdańska oraz połączenia lądowego z Prusami Wsch. Mocarstwa zachodnie, głównie pod wpływem Anglików, wykazały ustępliwość wobec niemieckich żądań (sugestii).

5 VI 1919 Lloyd George powiadomił I. Paderewskiego, że także^* o przynależności Śląska przesądzi plebiscyt.

^*podobnie jak Powiśla oraz Warmii i Mazur.

Za końcowy moment kształtowania się terytorium II Rzeczypospolitej można uznać dzień 15 III 1923 r., kiedy Rada Ambasadorów państw sprzymierzonych uznała polska granicę wschodnią. Odrodzone państwo polskie liczyło 388, 4 tys. km² z ludnością 27 mln. wg spisu z 1921 r. (31,4 %, tj. 8,5 mln. stanowiła ludność niepolska).

Długość granic wynosiła 5534 km, w tym z:

Niemcami - 1912 km;

ZSRR - 1412 km;

Czechosłowacją - 984 km;

Litwa - 507 km;

Rumunią - 349 km;

Gdańskiem - 121 km;

Łotwa - 109 km;

Wybrzeże - 147 km.

Pod względem strategicznym były niekorzystne, trudne do obrony. Niemieckie lotnictwo mogło od pierwszego dnia wojny bombardować cały obszar Polski.

Opracował: Mariusz Stępowski

1

5

Józef Piłsudski (1867- 1935)

Roman Dmowski (1864-1939)

"Powstańcy wielkopolscy przed Bazarem w Poznaniu" Leon Wróblewski

Michaił Tuchaczewski (1893-1937)

Władysław Grabski (1874-1938)

Marszałek Józef Piłsudski na Kasztance. Wojciech Kossak

Szarża pułku ułanów. Wojciech Kossak

Siemion Budionny (1883-1973)

Lucjan Żeligowski (1865-1947)

Traktat ryski, strona zawierająca podpisy stron traktatu z 1921.

III Powstanie śląskie - Przegląd oddziałów powstańczych.

Zajęcie Zaolzia przez oddziały polskie rok 1938.

Mapa konturowa terytorium II RP.

---