PSYCHOLOGIA KLINICZNA - wykład, dn. 08.03.2011

*Istota mechanizmów obronnych:

-Wszystkie mechanizmy obronne w mniejszym lub większym stopniu zniekształcają obraz własnej osoby i obraz rzeczywistości zewnętrznej, tym samym stanowią przeszkodę adekwatnej percepcji zdarzeń zewnętrznych i własnego w nich sprawstwa.

-Mechanizmy obronne nie powodują rozwiązania sytuacji konfliktowych, a jedynie „tu i teraz” poprawiają samopoczucie człowieka (obniżają poziom lęku).

*Mechanizmy obronne funkcją słabej struktury ego:

-Dominacja mechanizmów obronnych jest przejawem słabości struktur ego, niedojrzałej osobowości, niskiej tolerancji na frustrację, „pogotowia” do reakcji nerwicowych, a nawet reakcji psychotycznych (dekompensacja psychotyczna).

-W pewnych szczególnych sytuacjach, np. w sytuacji ekstremalnego stresu, mogą jednak spełniać pozytywną rolę, integrować życie psychiczne człowieka, zabezpieczać go przed rozpaczą.

*Mechanizmy obronne:

1. Wyparcie - wyeliminowanie ze świadomości niemożliwych do przyjęcia dążeń, pragnień, uczuć, a również czynów, zdarzeń. Ich uświadomienie budzi lęk, poczucie winy, wstyd itp.

2. Od wyparcia odróżnia się mechanizm tłumienia (represji), służący przesunięciu lękotwórczych treści ze świadomości do podświadomości.

3. Zaprzeczanie - odrzucanie faktów, które wywołują silny dyskomfort np. odrzucenie diagnozy lekarskiej.

4. Identyfikacja - proces utożsamiania się z osobą znaczącą i uznania jej podziwianych cech za własne.

5. Projekcja czyli „rzutowanie na zewnątrz” - przypisywania innym osobom własnych, niepożądanych cech, a niedostrzeganie ich w sobie. W ten sposób bronimy się przed uznaniem własnych nieakceptowanych skłonności, atakując innych za te cechy, które w nich nieadekwatnie spostrzegamy.

6. Racjonalizacja - wynajdowanie logicznych, uzasadnionych sposobów wytłumaczenia własnego nieakceptowanego zachowania, niezgodnego z systemem wartości. Jest to mechanizm „samousprawiedliwiania się”, dorabiania „szlachetnej motywacji” do niemoralnych czynów. Np. we własnym przekonaniu w imię „wyższych racji” człowiek ukradł pieniądze lub popełnił przestępstwo.

7. Regresja - częściowe lub symboliczne cofnięcie się do infantylnych form zachowania i przeżywania rzeczywistości (np. oglądanie bajek, zamiast aktywności ukierunkowanej na zabezpieczenie potrzeb bytowych).

8. Sublimacja - nieuświadomione przekształcanie nieakceptowanych impulsów i realizowanie ich w akceptowanych formach aktywności.

9. Dysocjacja - eliminowanie ze świadomości tej „części” osobowości, która stanowi sferę konfliktową np. odcięcie emocji od zdarzeń, w których się uczestniczy.

10. Fantazjowanie - zastępcze zaspokojenie potrzeb poprzez tworzenie wyobrażeń. Gra wyobraźni służy jako substytut realnego działania, którego podjęcie jest dla jednostki zbyt trudne nie ze względu na stan faktyczny, ale blokady psychiczne.

11. Przemieszczanie - przesunięcie uczuć, myśli, pragnień z obiektu rzeczywistego na obiekt zastępczy, który nie wzbudza tak silnego lęku (w ten sposób można tłumaczyć np. fetyszyzm, fobie). Występuje po to, żeby zredukować lęk (tak jak każdy inny mechanizm obronny służy redukcji lęku).

12. Restytucja (inaczej ekspiacja) - poczucie winy uruchamia dążenie do zadośćuczynienia. Działanie ma jednak charakter egocentryczny, nie stanowi rekompensaty dla osoby pokrzywdzonej, natomiast uwalnia osobę od przykrych wyrzutów sumienia, a także umożliwia jej dalsze krzywdzenie osoby poszkodowanej. Mechanizm często występuje u osób uzależnionych (np. mąż daje kwiatki żonie po tym, jak dzień wcześniej przyszedł pijany do domu i urządził awanturę).

13. Konwersja - konflikt intrapsychiczny zostaje przetworzony na objawy somatyczne, które mają znaczenie symboliczne.

14. Symbolizacja - wykorzystanie jakiejś myśli, czynności lub przedmiotu do reprezentowania innej myśli, czynności lub przedmiotu (tłumaczy fobie).

(Do egzaminu: umieć wymienić dziesięć mechanizmów, a kilka z nich opisać.)

*Klasyfikacja nerwic wg A. Kępińskiego (komentarz: Pani Dr [dementor] woli tą definicję):

1. Nerwica neurasteniczna - poczucie zmęczenia nieadekwatne do sytuacji, spowolnienie procesów poznawczych:

• postać hiposteniczna - ogólne osłabienie bez podłoża organicznego

• postać hipersteniczna - rozdrażnienie, objawy somatyczne: bóle głowy (tzw. kask), derealizacja, lękliwość, hipersomnia (nadmierna senność)

Nerwica hipochondryczna - zgeneralizowane poczucie choroby, skupienie uwagi na doznaniach, błędne koło oparte na nieustannej interpretacji transformacji objawów.

Nerwica histeryczna - przeniesienie lęku na sferę somatyczną: intensywność, ekspansja objawów, teatralność.

Nerwica depresyjna - smutek, apatia, zahamowanie psychoruchowe.

Nerwica anankastyczna - wyobrażenia i rytuały redukujące lęk, zespół natręctw i kompulsyjnych zachowań.

Nerwica lękowa - najbardziej wyrazisty objaw: fobia.

*Klasyfikacja nerwic wg ICD-10:

W klasyfikacji ICD-10 zaburzenia nerwicowe są definiowane jako zaburzenia psychiczne nie mające podłoża organicznego, w których nie dochodzi do zakłócenia oceny realności ani trudności w rozróżnianiu między subiektywnym doświadczeniem choroby a realnością zewnętrzną. Nawet znacznie zaburzone zachowanie pozostaje w granicach akceptowanych społecznie. Zachowania nieakceptowane społecznie mogą się ujawniać w stanach dysocjacji.

*Według ICD-10 do zaburzeń nerwicowych zalicza się:

1. Zaburzenia lękowe (w tym postacie fobii).

2. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (dawniej nerwica natręctw).

3. Reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne.

4. Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne).

5. Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną.

(Komentarz¹: trans i opętanie również zalicza się do zaburzeń nerwicowych.

Komentarz²: w ICD-10 zaburzenia dysocjacyjne traktuje się jak konwersyjne, natomiast

w DSM IV są one rozróżnione Pani Dr uważa, że to rozróżnienie jest słuszne).

ZABURZENIA STRESOWE POURAZOWE (PTSD)

*Plan wykładu:

1. Wyjaśnienia terminologiczne.

2. Fazy odpowiedzi człowieka na wydarzenie stresowe wg Horowitza.

3. Zespół stresu pourazowego - kryteria kliniczne, epidemiologia, trzy postacie zespołu.

4. Koincydencja PTSD z innymi zaburzeniami.

5. Debriefing.

6. Uwagi dotyczące psychoterapii.

*Wyjaśnienia terminologiczne:

-W psychologii klinicznej dopuszczalne jest zamienne używanie pojęć takich jak: wydarzenie traumatyczne, doświadczenie traumatyczne, traumatyczny stresor, sytuacja ciężkiego stresu, negatywne wydarzenie życiowe.

-Wszystkie te pojęcia odnoszą się bowiem do zdarzenia lub sekwencji zdarzeń, które jednostka spostrzega jako źródło stanowiące przyczynę bólu fizycznego lub psychicznego.

*Wymiary zdarzeń traumatycznych:

Oceniając psychologiczne następstwa zdarzeń traumatycznych należy uwzględnić pięć wymiarów, które odnoszą się do ich charakterystyki:

1. Rodzaj zdarzenia (wywołane przez siły natury albo przez człowieka).

2. Czas trwania.

3. Poziom bezpośredniego zagrożenia, odczuwany w momencie działania bodźców traumatycznych.

4. Prawdopodobieństwo powtórzenia się danej sytuacji.

5. Możliwość uzyskania kontroli nad biegiem wydarzeń w przyszłości (możliwość przewidywania zdarzeń na podstawie sygnałów ostrzegawczych, zabezpieczenie się przed destrukcyjnymi skutkami wydarzenia - np. wzmocnienie wałów przeciwpowodziowych, przygotowanie planu ewakuacji mieszkańców w sytuacji przekroczenia stanów alarmowych w rzece).

*Najbardziej destrukcyjny wpływ na życie psychiczne człowieka mają:

1. Wydarzenia traumatyczne spowodowane przez celowe działanie innych ludzi (np. pobicie gwałt).

2. Wydarzenia długotrwałe (np. trwające latami wykorzystywanie seksualne).

3. Wydarzenia bezpośrednio zagrażające życiu i zdrowiu (np. nagła powódź, udział w walce zbrojnej).

4. Wydarzenia nieprzewidywalne (wypadek drogowy).

*Najczęściej występujące wydarzenia traumatyczne:

-Próby klasyfikacji zdarzeń traumatycznych można znaleźć m. in. w pracach Bernera i Dudka.

-Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w naszym kraju katastrofy naturalne wywołujące ciężki stres należą do rzadkości.

-Głównym źródłem wiktymizacji są wydarzenia traumatyczne spowodowane celowym działaniem innych ludzi.

*Istota traumy:

-Wydarzenie traumatyczne przekracza zwykłe ludzkie zdolności przystosowawcze.

-Następuje załamanie (uszkodzenie) psychicznych mechanizmów regulacji zachowania.

-Naruszona zostaje hipotetyczna warstwa chroniąca ego.

-Ego traci zdolności regulacyjno-integracyjne.

-Stan pobudzenia i intensywność emocji są tak duże, że nie mogą zostać odreagowane w zwyczajny sposób.

-Normalnie zintegrowane funkcje mogą ulec rozszczepieniu (np. wyłączenie percepcji, emocji - uczestniczenie w danym zdarzeniu jak w filmie).

-Silne emocje, takie jak przerażenie, złość, bezradność, pobudzają aktywność układu wegetatywnego, powodując dysfunkcje fizjologiczne.

*Trauma (zranienie):

-Trauma (stan pourazowy) - wynik działania bodźca lub sytuacji skrajnego stresu, bywa indywidualnie zróżnicowany. Może zostać zintegrowany w krótkim czasie (z historią życia psychicznego człowieka) lub przybrać postać objawów psychopatologicznych).

-Wydarzenia traumatyczne szczególnie naruszają strukturę psychiczną dzieci. Im mniej dojrzała osobowość, tym skutki traumy są bardziej destrukcyjne.

-Powtarzające się doświadczenia traumatyczne wywierają wpływ na całokształt procesów psychicznych i rozwoju osobowości.

*Syndrom odpowiedzi człowieka na wydarzenia stresowe wg M. Horowitza:

-Horowitz wymienia 5 faz, przez które przechodzi osoba doświadczona ciężkim stresem.

-Czas ich trwania jest indywidualnie zróżnicowany.

-Ich przebieg może mieć charakter procesu prowadzącego do wyzdrowienia lub do rozwoju objawów psychopatologicznych.

-W procesie zdrowienia pomocna jest psychoterapia. Proces zdrowienia może też być efektem autopsychoterapii lub bogatych zasobów osobistych.

*Fazy, przez które przechodzi osoba doświadczona ciężkim stresem:

1. Faza protestu i krzyku - silne emocje, smutek, rozpacz, niedowierzanie, niezdolność do zrozumienia tego, co się stało.

2. Faza zaprzeczania - odrętwienie psychiczne, ucieczka w świat fantazji, utrata realistycznej percepcji, objawy somatyczne, podejmowanie chaotycznych działań. Wzorzec patologiczny - ryzykowne autodestrukcyjne działania, np. sięganie po substancje psychoaktywne.

3. Faza intruzji - zaburzenia snu, koszmary senne, wzmożona czujność, ruminacja (przeżywanie w myślach i uczuciach wydarzenia stresowego), stała koncentracja uwagi na tym, co się stało. Aktywność w tej fazie przeplata się z aktywnością fazy drugiej. Są osoby, które zatrzymują się w tej fazie i nie potrafią przejść do dalszego etapu, zapoczątkowującego proces zdrowienia. (Komentarz: ta faza jest fazą naturalną, po wydarzeniu traumatycznym człowiek musi przeżyć jeszcze raz straszne wydarzenia w swoich wyobrażeniach i snach).

4. Faza przepracowywania - stopniowo następują zmiany w myśleniu, uczuciach, aktywności. Kształtują się nowe, bardziej adekwatne schematy poznawcze. Pojawiają się okresy spokoju. Wydarzenie stresowe zostaje włączone i zintegrowane z przebiegiem życia człowieka.

5. Faza zakończenia - człowiek wraca do poczucia psychicznej równowagi. Stopniowy wzrost ku przyszłości. Pozostaje bolesne wspomnienie, ale aktywność życiowa jest kontynuowana, wzrasta zainteresowanie kontaktami społecznymi.

(Komentarz: fenomen nieodreagowanej żałoby - osoby, które traciły bliskich np. w czasie wojny nie były w stanie przeżyć w sposób naturalny faz żałoby. I przez to, że nie mogły się wypłakać nad grobami bliskich ani w sposób naturalny „spowić się” w swoim żalu, nie potrafiły potem swobodnie mówić ani o swoim żalu, ani przeżyciach.)

*Patologiczny przebieg reakcji na stres traumatyczny:

-Stosunkowo częstym psychicznym następstwem obecności traumatycznych wydarzeń jest pojawienie się objawów psychopatologicznych.

-U wielu osób dotkniętych trudnymi przeżyciami, w badaniu psychiatrycznym???

*Wprowadzenie nazwy zespołu psychopatologicznego:

-Wraz z rozwojem badań prowadzonych przez badaczy w różnych krajach, na bazie różnych koncepcji teoretycznych, pojawiła się potrzeba ujednolicenia terminologii klinicznej, obejmującej diagnozę psychopatologicznych objawów wywołanych ekstremalnych stresem.

-Przełom nastąpił po ukazaniu się w 1980 r. w USA trzeciej wersji DSM III.

*Nazwa jednostki nozologicznej:

-Od tego roku (1980) w literaturze fachowej stopniowo eliminowano nazwy, którymi wcześniej określano zaburzenia psychiczne spowodowane stresem przeżywanym przez ofiary maltretowane w brudnych napadach, a przede wszystkim (należy pamiętać, że do USA powracali okaleczeni psychicznie weterani - żołnierze z piętnem przeżyć wojny w Wietnamie) ofiary wojen, więzień, obozów jenieckich itp.

*Zmiana nazwy:

-Używane do r. 1980 nazwy to: nerwica pourazowa, nerwica wojenna, depresja reaktywna, astenia poobozowa, astenia postępująca, choroba drutów kolczastych, KZ-syndrom.

-W miejsce wszystkich tych pojęć wprowadzono nazwę - zespół stresu pourazowego (Posttraumatic Stress Diorder, w skrócie PTSD) lub zaburzenia stresowe pourazowe (wg ICD-10).

*Nazwa niezależna od przyczyny:

-Nazwę tę wprowadzono bez względu na to jaka była przyczyna zewnętrzna skrajnego stresu - niezależnie od tego czy stres spowodowany był katastrofą w środowisku przyrodniczym (np. trzęsienie ziemi) czy działaniem ludzi (np. przemocą).

-W DSM objawy zostały nie tylko nazwane, ale również zoperacjonalizowane przez ustalenie kryteriów diagnostycznych.

*Kryteria zespołu stresu pourazowego:

Kolejne, poprawione wersje klasyfikacji zaburzeń psychicznych, czyli DSM III R i DSM IV, zachowują nazwę zespołu i podają 6 kryteriów diagnostycznych, które stanowią podstawę jego rozumienia:

A) Sprecyzowanie bezpośredniej przyczyny wystąpienia zespołu: człowiek zetknął się ze śmiercią lub przeżył inne, traumatyczne wydarzenia zagrażające jemu lub innym ludziom utratą życia lub poważnym uszkodzeniem ciała. Odpowiedzią człowieka na to wydarzenie było przerażenie, lęk, poczucie bezradności.

B) Kryterium B dotyczy wielokrotnego odtwarzania i przeżywania na nowo traumatycznego wydarzenia poprzez (komentarz: objaw charakterystyczny dla fazy intruzji):

• natrętne przykre wspomnienia w postaci wyobrażeń, myśli i spostrzeżeń

• powracające koszmarne sny dotyczące zdarzenia

• nagłe zachowanie lub odczucie, jakby zdarzenie traumatyczne nawracało

• intensywna przykrość podczas kontaktu z bodźcami przypominającymi lub symbolizującymi wydarzenie traumatyczne

• fizjologiczna reakcja podczas kontaktu z tymi bodźcami

C) Kryterium C odnosi się do uporczywego unikania bodźców przypominających traumatyczne wydarzenie oraz zmniejszenia ogólnej reaktywności:

• unikanie myśli, uczuć, rozmów związanych z wydarzeniem traumatycznym (komentarz: paradoks - leczenie właśnie polega na powracaniu do wydarzenia stresowego!!!)

• unikanie działań, miejsc i ludzi kojarzonych z urazem

• psychogenna amnezja

• zmniejszenie zainteresowania uprzednio ważnymi działaniami

• poczucie odrzucenia przez innych i zrażenie się do ludzi

• zwężone odczuwanie afektu, obojętność

• poczucie braku perspektyw na przyszłość

(Komentarz: +anhedonia - niezdolność do cieszenia się czymkolwiek)

D) Kryterium D obejmuje liczne objawy podwyższonego poziomu pobudzenia, takie jak:

• zaburzenia zasypiania i snu

• drażliwość, wybuchy gniewu

• zaburzenia w koncentracji uwagi

• nadmierna czujność

• nadmierny odzew na bodźce

E) Kryterium E ustala, że czas trwania zaburzeń przekracza 1 miesiąc.

F) Kryterium F określa, że zaburzenie powoduje klinicznie istotne uszkodzenie w sferze społecznego funkcjonowania człowieka.

*Trzy postacie zespołu PTSD:

1. Ostra

2. Chroniczna

3. Z opóźnionym rozwojem objawów

-W postaci ostrej czas trwania objawów jest krótszy niż 3 miesiące.

-W postaci chronicznej objawy utrzymują się co najmniej 3 miesiące, a w niektórych przypadkach trwają przez długie lata, powodując niekorzystne zmiany w rozwoju osobowości i zaburzając relacje społeczne (występowanie cech typowych między innymi dla osobowości lękowej i paranoicznej).

-W postaci z opóźnionym rozwojem objawy pojawiają się 6 miesięcy lub później po zadziałaniu stresora traumatycznego.

*Epidemiologia PTSD:

-Wg epidemiologów częstotliwość zachorowania na PTSD w grupach ryzyka (weterani wojenni, dzieci „wojny”, ofiary czynów kryminalnych, ofiary katastrof naturalnych) jest zróżnicowana w zależności o takich zmiennych jak: wiek, płeć, poziom integracji osobowości przed wydarzeniem traumatycznym, cechy temperamentalne, styl radzenia sobie ze stresem, uzyskane wsparcie społeczne i szereg innych.

-Stąd rozpiętość współczynnika zachorowalności jest znaczna i wynosi od 3-58%.

*Koincydencja zespołu PTSD:

-Zespól stresu pourazowego nie jest jedynym zespołem psychopatologicznym, który rozwija się pod wpływem ciężkiego stresu.

-Traumatyczne zdarzenia mogą generować takie zaburzenia jak krótkotrwała psychoza reaktywna czy zaburzenia adaptacyjne.

-Zespól stresu pourazowego może współwystępować z różnymi innymi zespołami psychopatologicznymi, np.: z zespołem lęku napadowego, z fobiami, z zespołem natręctw, z zaburzeniami psychosomatycznymi, z uzależnieniami.

-Szczególnie silne są zależności między PTSD a depresją. Wyniki badań wskazują, że ryzyko depresji wielkiej wzrasta dwa do czterech razy u osób cierpiących z powodu PTSD. Istnieje też zależność odwrotna. Depresja jest czynnikiem ryzyka dla pojawienia się objawów PTSD.

-PTSD może powodować trwałe zmiany w osobowości np. lękliwość, podejrzliwość, bierność itp. oznaczoną jako trwałą zmianę osobowości po katastrofach (ICD 10, F62.0).

*PTSD u żołnierzy i w służbach ratowniczych:

-Na PTSD narażone są grupy osób zatrudnionych w zawodach, w których występują sytuacje konfrontacji z bezpośrednim zagrożeniem życia: żołnierze, strażacy, policjanci, funkcjonariusze więzienni, ratownicy medyczni itp.

*Strategia przeciwdziałająca rozwojowi zaburzenia:

-Gdy grupa ludzi doświadczyła traumy, stosuje się strategię traumatyczną, która ma zabezpieczyć przez rozwojem zaburzenia - taką strategią jest debriefing.

*Procedura debriefingu:

-Powszechnie uważa się, że skuteczną procedurą zapobiegającą powstawaniu zaburzeń po stresie traumatycznym jest debriefing - czyli metoda Rekonstrukcji po Skrajnie Urazowym Zdarzeniu (RSUZ).

-Debriefing jest realizowany podczas jednorazowego, psychoedukacyjnego spotkania grupowego, zorganizowanego 24 do 72 godzin od zadziałania traumatycznego stresora.

-Do jego przeprowadzenia potrzebne są specjalne kwalifikacje.

-Zespół debriefingu tworzą np. terapeuta Ośrodka Interwencji Kryzysowej, psycholog, lekarz psychiatra, przeszkolony pracownik socjalny, pedagog.

-W spotkaniu uczestniczą dobrowolnie osoby objęte oddziaływaniem stresowego bodźca.

*Fazy debriefingu:

1. Faza wstępna - w której informuje się uczestników o celu spotkania i ustala zasady obowiązujące w czasie jego trwania.

2. Faza „faktów” - w której uczestnicy przedstawiają co robili w czasie wydarzenia i jakie myśli towarzyszyły ich działaniom.

3. Faza ujawniania reakcji emocjonalnych na wydarzenie stresowe i objawów dystresu, występujących w czasie trwania wydarzenia i bezpośrednio po nim.

4. Faza uczenia się, w której uświadamia się uczestnikom, jakie są typowe reakcje emocjonalne i zachowania ludzi poddanych ciężkiemu stresowi, z podkreśleniem, że zazwyczaj mają one charakter przemijający i można je kontrolować.

5. Faza podsumowania przebiegu zebrania, na zakończenie której podaje się adresy placówek udzielających profesjonalnej pomocy psychologicznej.

*Psychoterapia indywidualna:

-Niezwykle pomocnym instrumentem dla prawidłowej procesualności odpowiedzi, zarówno dziecka jak i osoby dorosłej, na ekstremalne wydarzenie stresowe jest psychoterapia.

-Psychoterapeuta jest szczególnie pomocny w:

• Przezwyciężaniu nawykowych sposobów myślenia o tym, co się wydarzyło.

• Odkrywaniu znaczenia wydarzenia stresowego dla dalszego życia.

• Uzyskania przyrostu w poziomie akceptacji siebie.

*Zasady pracy psychoterapeutycznej - w psychoterapii grupowej i indywidualnej ofiar wiktymizacji zazwyczaj respektowane są cztery zasady:

1. Zasada normalizacji - która oznacza doprowadzenie osoby z problemem emocjonalnym do poczucia, że myśli i uczucia które się pojawiają w jej świadomości w związku z sytuacją stresową są przejawem normalności.

2. Zasada współpracy i wzmacniania poczucia siły - podstawą jest dzielenie się własnymi przeżyciami i rozszerzenie wglądu w przeżycia i działania podejmowane w związku z traumą leżą. Ta zasada jest szczególnie ważna w pracy z ofiarami przestępstw kryminalnych, które doznały ze strony innych osób przemocy i okrucieństwa. Ofiary brutalnych pobić, gwałtów i innych nadużyć odczuwają silne poczucie upokorzenia, bezradności i obniżenie samooceny. Wzmacnianie poczucia własnej wartości jest w takich wypadkach koniecznym fundamentem procesu leczniczego.

3. Zasada indywidualizacji - akcentuje znaczenie osobowościowych różnic indywidualnych w wyprowadzaniu osoby poszkodowanej z zaburzeń postresowych.

4. Zasada odkrywania znaczenia (sensu) przeżycia urazowego, wypracowywania nowych schematów poznawczych w odniesieniu do minionego doświadczenia i przyszłości - nowy sposób myślenia o wydarzeniu lub wydarzeniach traumatycznych uzyskuje się poprzez często żmudną pracę.

*Formy pracy grupowej:

-Istnieje wiele technik grupowej pracy terapeutycznej z osobami doświadczonymi wydarzeniami stresowymi.

-Należą do nich m. in.: techniki zaznajamiania doświadczonych osób z prawidłowościami psychologicznych i fizjologicznych odpowiedzi człowieka na stres (psychoedukacja w zakresie PTSD), praca z ciałem - redukcja napięcia wywołanego lękiem przez relaksację i ćwiczenia oddechowe, hipnoza i autosugestia, włączenie do grup wsparcia, technika dwunastu kroków oparta na międzykulturowym podejściu teistycznym i szereg innych.

---