Rozważania nad czytelnictwem



Rozważania naukowe nad czytelnictwem

1. Znaczenie umiejętności czytania we współczesnym świecie

Wybitni eksperci UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury) w jednej z publikacji poświęconych sprawom książki napisali: „Książka jest paszportem do świata, paszport ten pozwala przekraczać granice czasu i przestrzeni, przynosi człowiekowi radość i przyczynia się do jego rozwoju. Dla czytelnika książka może być wiernym towarzyszem życiowym, inspiratorem marzeń albo źródłem mądrości. Czytelnik jest obdarzony wolnością wyboru tematu, jak i wyznaczania celu swej lektury, dzięki temu książka staje się środkiem uprzywilejowanego komunikowania się z innymi ludźmi”. Wydaje się, że jest to najlepsza odpowiedź na pytanie, dlaczego powinniśmy czytać.

Pomimo intensywnego rozwoju nowoczesnych form utrwalania i przekazu (wymiany) informacji, takich jak telewizja, radio film, Internet itp., książka nadal pozostaje głównym źródłem zdobywania wiedzy o współczesnej rzeczywistości i o świecie poprzednim, w tym również o naszej przeszłości historycznej. Jak ujęła to Papuzińska: „Historii naszego kraju zwłaszcza w XIX wieku towarzyszyło przeświadczenie o wielkiej władzy słowa pisanego nad ludzkimi myślami i czynami, żarliwa wiara w jego moc, w społeczne posłannictwo pisarza. To właśnie literaturze między innymi zawdzięczamy utrzymanie swej narodowej świadomości i zwartości. Książka i prasa przejmowały w okresie zaborów funkcje wielu nie istniejących instytucji publicznych, gorące słowa poetów, filozofów i społeczników mobilizowały całe zbiorowości do społecznych i narodowych zrywów”.

Treści zawarte w czytanych tekstach odgrywają zasadniczą rolę w kształtowaniu się poglądów, systemów wartości, opinii i tożsamości kulturowej człowieka. Książka zaspokaja ciekawość poznawczą czytelnika, potrzeby emocjonalne, stanowi kulturalną rozrywkę, rozwija wrażliwość na piękno języka. Jest zarazem taką formą utrwalania informacji, która pozwala powracać do niej wielokrotnie, stanowiąc dzięki temu istotne źródło zdobywania wiadomości i wywoływania różnego rodzaju przeżyć intelektualnych, moralno - społecznych, estetycznych.

Czytanie pozostaje nadal zjawiskiem masowym, mimo konkurencji innych środków przekazu, które ograniczyły monopol książki na upowszechnianie myśli ludzkiej. Środki te są często atrakcyjniejsze, łatwiejsze w odbiorze, bardziej sugestywne, bo atakujące wiele zmysłów jednocześnie. Książka jednak zachowała swą uprzywilejowaną pozycję między innymi dlatego, że:

Poza tym pewnych przeżyć, jakie daje książka nic nie jest w stanie zastąpić. Osobliwość kontaktu z książką polega bowiem na tym, że jest ona tylko impulsem dla ludzkiej imaginacji, bodźcem pozostawiającym naszej wyobraźni szerokie pole do własnego działania. Prawdopodobnie dzięki temu czytanie jest jak najbardziej „prywatną, osobistą i podlegającą samokontroli czynnością człowieka”.

Wydaje się zatem, że książka jest w dalszym ciągu najlepszym środkiem rejestrowania i przekazywania wiedzy w sposób ścisły i systematyczny, a dobra umiejętność czytania jest i będzie w przyszłości zasadniczym narzędziem uczenia się we wszystkich dziedzinach.

W 1994 roku na zlecenie OECD w wielu krajach Ameryki i Europy w tym także w Polsce przeprowadzono badania nad wpływem piśmienności rozumianej jako sprawność odczytywania ze zrozumieniem różnego typu tekstów, na życie lokalnych społeczności. Badania te wykazały, że piśmienność jest podstawą, która określa jednostki (i całe społeczeństwa) jako zdolne do dostosowywania się do szybko zachodzących zmian w świecie, posiadające umiejętność skutecznego uczenia się, podatne na przyswajanie wiedzy, otwarte na wszelkie zmiany i innowacje, co jest niezmiernie ważne dla zawodowej mobilności. Wyniki tych badań unaoczniły wszystkim, że dobrze pojęty interes ogólny to utrzymanie członków społeczeństwa na wysokim poziomie piśmienności. Jest to bowiem ważny czynnik wzrostu ekonomicznego kraju, warunkujący jego rozwój społeczny i kulturalny. Jednostce natomiast zezwala na właściwe funkcjonowanie w nowoczesnym społeczeństwie.

Tym większy niepokój budzi fakt, iż jak wykazały wspomniane badania OECD około 40% współczesnych Polaków cechuje bardzo niski poziom piśmienności. Dowiodły one, że Polacy są gorzej przygotowani do uczestnictwa w obiegu informacji. Nie poradzili sobie z takimi zadaniami, jak: czytanie ze zrozumieniem tekstów, liczenie podczas zakupów, wypełnianie kwestionariuszy, zażywanie leków zgodnie z zaleceniami na ulotce itp. Jest to równoznaczne z wyłączeniem takich osób poza nawias nowoczesnego, demokratycznego społeczeństwa, gdyż piśmienność traktuje się jako istotny element charakterystyki społeczeństwa, określający jego przygotowanie do uczestnictwa w kulturze pod względem jakościowym.

Istniejąca sytuacja wymusza i wymuszać będzie na naszej oświacie zaostrzenie wymogów stawianych nie tylko nauce czytania w nadchodzących dziesięcioleciach, ale również całemu systemowi edukacji. Należy tu też wspomnieć, że w ostatnich latach, dzięki postępowi techniki w sferze sposobów przekazywania informacji (np. Internet) nastąpił ich napływ w niewyobrażalnej wprost ilości. I tutaj uwypukla się rola umiejętności czytania, które staje się niejako przewodnikiem w tym „gąszczu” informacji, umożliwiając nam dokonywanie trafnego wyboru, przetwarzanie wybranych danych, jak i modyfikowanie swego postępowania na podstawie właściwego zrozumienia wybranych informacji - a ma to kolosalne znaczenie dla zdolności człowieka w dostosowywaniu się do rozwoju ogólnego.

Należy też mieć na uwadze fakt, że we wszystkich krajach zjednoczonej Europy w ciągu ostatnich 30 lat nastąpiły ogromne zmiany w systemie edukacji zarówno w treści programów, jak metodach i stylu nauczania, zmieniły się też poglądy na to, co jest ważne, a co mniej ważne. Jeżeli więc w zjednoczonej Europie mamy być pełnoprawnym członkiem to musimy, w czasie możliwie najkrótszym przeobrazić nasz system edukacji.

2. Pojęcie i istota kultury czytelniczej

Pojęcie kultury czytelniczej odnoszone jest zarówno do jednostki jak i zbiorowości społecznej. W znaczeniu szerszym kultura czytelnicza to zjawisko społeczne obejmujące ogół procesów i zjawisk związanych ze społecznym funkcjonowaniem dwóch ośrodków przekazu - książek i czasopism. W znaczeniu węższym - psychologicznym kultura czytelnicza jest składnikiem osobowości, ukształtowanym pod wpływem różnych czynników w toku obcowania czytelnika z przekazami piśmienniczymi.

W licznych opracowaniach dotyczących kultury czytelniczej spotykamy wiele definicji różniących się wyakcentowaniem różnych jej elementów, co niewątpliwie świadczy o złożoności tego zjawiska. Ponadto obok terminu „kultury czytelniczej” badacze problemu posługują się również takimi nazwami jak: kultura czytania (Walentynowicz), wyrobienie czytelnicze (Radlińska), dojrzałość czytelnicza (Walentynowicz), czy też potocznie oczytanie. Mimo, że pojęcia te różnią się zakresem obejmowanych przez siebie zjawisk, wszystkie zgodnie podkreślają wagę dwóch elementów: zamiłowanie do czytania i umiejętność obcowania z książką. Natomiast zasadniczą usterką jest marginalne potraktowanie roli, jaką książka odgrywa w życiu konkretnej jednostki, która nie żyje przecież w próżni, lecz jest członkiem jakiejś społeczności i nierzadko pełni w niej jakieś funkcje społeczno - zawodowe.

Wydaje się, iż definicją najszerszą, a zarazem najbardziej precyzyjną, bo obejmującą wszystkie najistotniejsze elementy zaproponowała J. Andrzejewska, która pojmuje kulturę czytelniczą jako „system dyspozycji motywacyjnych i instrumentalnych (kompetencji), i wynikających z nich zachowań czytelniczych umożliwiających człowiekowi wykorzystywanie przekazów piśmienniczych w samorealizacji”.

Tak rozumiana kultura czytelnicza obejmuje zatem 3 główne komponenty: motywacyjny, instrumentalny i behawioralny (rysunek 1). Oto krótka charakterystyka każdego z nich.

0x08 graphic

Rys. 1. Pojęcie kultury czytelniczej jednostki według J. Andrzejewskiej

Ludzkie zachowania, w tym zachowania czytelnicze podlegają psychicznej regulacji przez czynnik motywacyjny. Tak więc siłą napędową, uruchamiającą i regulującą zachowania czytelnicze, są dyspozycje motywacyjne, w skład których wchodzą: przekonanie o wartości uprawiania lektury, motywacja do czytania, silna potrzeba kontaktu z książką oraz zainteresowania i zamiłowania czytelnicze.

Jeżeli uprawianie lektury powoduje u czytelnika powstanie przekonania o jej wartości (np. poczucie dumy i zadowolenia z bycia w kręgu osób wykształconych) to wówczas rodzi się u niego potrzeba czytania. Potrzebą określamy odczuwanie braku czegoś, co ma dla jednostki wartość. Potrzeby stanowią początkowe i główne - acz nie jedyne - ogniwo łańcucha reakcji, którego efektem końcowym jest zachowanie się jednostki. A zatem to właśnie potrzeba uruchamia działanie człowieka w kierunku zaspokojenia określonego braku.

Z kolei potrzeba czytania w połączeniu z przekonaniem o jego wartości wyzwala zamiłowanie, czyli trwałą skłonność do czytania połączoną z odczuwaniem przyjemności, jaką daje sama czynność lektury lub realizacja poprzez lekturę określonych zainteresowań. Zainteresowania czytelnicze bardzo silnie motywujące procesy czytelnicze, mają charakter świadomy i stosunkowo trwały: w zasadzie nie zależą od doraźnych bodźców bezpośrednich. „Jest to względnie trwała dążność do poznania otaczającego świata, czyli ukierunkowana aktywność poznawcza przejawiająca się w selektywnym stosunku do zjawisk, więc w dostrzeganiu określonych cech tych zjawisk, oraz w dążeniu do ich zbadania i przeżywania”. O zainteresowaniach czytelniczych świadczą treści tematyczne i problemowe powtarzające się w różnych kryteriach doboru lektury. Motyw zaspokajania i rozwoju zainteresowań, pojmowany jest najogólniej jako satysfakcja z poznawania i wykorzystania treści przekazu.

Motywy mogą być zatem uważane za wewnętrzne pobudki do działania celowego. W przypadku czytania chodzi o szczególne nastawienie poznawcze i emocjonalne czytelnika wobec czytanego tekstu, oczekiwanie na zaspokojenie za pomocą lektury określonych potrzeb czy celów, pobudki sięgania po lekturę, wyrażające się w poszukiwaniu określonych wątków, sytuacji, informacji. Najogólniej można powiedzieć, że motywacja czytelnika to pobudka decydująca o podjęciu i przebiegu procesów lekturowych.

W literaturze przedmiotu przyjęło się wyodrębniać dwa główne rodzaje motywów:

Uogólniając, w motywach aktywności czytelniczej znajduje odzwierciedlenie dominacja jakiejś wyraźnie uświadomionej i określonej potrzeby, a jest nią chęć doskonalenia samego siebie „podciągania się w wzwyż” przy pomocy racjonalnego czytelnictwa. I niewątpliwie ta właśnie potrzeba stanowi istotny motyw dla wielu czytelników, motyw do poszukiwania, wyboru i właściwego korzystania z odpowiedniej lektury.

Motywy czytania lub inaczej mówiąc nastawienie na potencjalne funkcje dzieła w dużej mierze decydują o recepcji i funkcjach literatury w życiu czytelnika. Im więcej motywów kieruje czytelnika ku czytaniu, tym bogatszy i pełniejszy jest jego odbiór treści lektury, tym więcej pożytku z niej odnosi, tym samym utwierdzając w sobie pozytywny stosunek do uprawiania lektury.

Przekonanie o wartości uprawiania lektury, potrzeba kontaktu z książką, zainteresowana i motywy czytelnicze wyrażają się w różnych przejawach aktywności i zachowań jednostki. Przede wszystkim zaś wpływają na dokonywane przez nich wybory i preferencje czytelnicze oraz na recepcję tekstów.

Ważnym komponentem kultury czytelniczej jednostki są dyspozycje instrumentalne tj. wiedza ta temat książki i umiejętności obcowania z nią, określane też mianem kompetencji czytelniczych lub przygotowania czytelniczego. Umożliwiają one rozwiązywanie różnych problemów za pomocą lektury, co wymaga sprawnego poszukiwania i doboru odpowiedniej lektury, umiejętności korzystania z książek i prasy, właściwej recepcji czytanych tekstów, utrwalania treści lektury, a także umiejętności wykorzystywania jej w praktyce życiowej. Dyspozycje motywacyjne (uważane za siłę napędową zachowań czytelniczych) i instrumentalne realizują się w zachowaniach czytelniczych, czyli reakcjach czytelnika na bodźce, jakimi są książki i czasopisma. Na zachowania czytelnicze składają się:

Aktywność czytelnicza oznacza intensywność kontaktu z książką. Jej wskaźnikami są między innymi: częstotliwość czytania, ilość czasu poświęcanego lekturze, liczba książek czytanych w określonym odcinku czasu, liczba czytanych i przeglądanych czasopism, liczba wykorzystywanych źródeł dostępu do książek (biblioteka, kupno), wielkość zakupów książek, wielkość domowych księgozbiorów.

Treści i charakter wyborów czytelniczych jest zgodna z potrzebami i zainteresowaniami konkretnej jednostki. Preferencje czytelnicze rozumiemy przy tym jako standaryzacje zachowań odbiorców wobec określonych dzieł literackich, popularnonaukowych i innych, przejawiające się zwykle w wielokrotnym ich wyborze, upodobaniach i zainteresowaniach czytelniczych. Zainteresowania czytelnicze rozumiemy tu jako trwałą wewnętrzną potrzebę częstego kontaktu z określoną książką, czasopismem, czy innym dokumentem pisanym, który jest czynnikiem motywującym do sięgania po określone pozycje w celu poszerzania wiadomości i umiejętności.

Systemowe podejście w analizie pojęcia kultury czytelniczej jednostki, pozwala dostrzec wzajemne związki między jej komponentami, ich hierarchię i funkcje w systemie oraz zasadnicze mechanizmy kształtowania się kultury czytelniczej. Dyspozycje motywacyjne i instrumentalne znajdują wyraz w zachowaniach czytelniczych. W wyniku zachowań czytelniczych, zwłaszcza w rezultacie recepcji lektury, kształtują się funkcje lektury w życiu czytelnika i płynące z nich satysfakcje. Im bardziej czytelnik odczuwa gratyfikacyjną wartość lektury i częściej jej doświadcza, tym trwalej umacniają się dyspozycje motywacyjne, zwłaszcza przekonanie o wartości uprawiania lektury, potrzeba czytania, zamiłowanie do czytania, co skłania czytelnika do wzmożonej aktywności czytelniczej. Ta zaś stwarza przesłanki do doskonalenia się kompetencji czytelniczych dzięki doświadczeniom w obcowaniu ze światem przekazów piśmienniczych. Im wyższy poziom kompetencji, tym sprawniej przebiegają zachowania czytelnicze. Do pewnego więc stopnia, kultura czytelnicza jednostki jest „systemem samosterownym”, niemniej jednak jej rozwój zależy od wielu czynników społecznych i osobistych, między innymi decydujących o inicjacji czytelniczej, charakterze dalszych kontaktów z piśmiennictwem.

Reasumując, niezbędnym warunkiem rozwoju kultury czytelniczej jednostki są właściwie trzy czynniki: kontakt z książką, opanowanie sztuki czytania i odczucie gratyfikacyjnej wartości lektury. Podejmując zatem próbę zbudowania systemowego modelu kultury czytelniczej nauczycieli należałoby w jego strukturze uwzględnić następujący rejestr wyznaczników:

  1. W grupie zamiłowań, zainteresowań, nawyków i zachowań czytelniczych:

  1. W grupie kompetencji czytelniczych:

  1. Umiejętność poszukiwania i wyboru lektury:

  • Umiejętność korzystania ze słowa drukowanego: