Tradycje antyczne
GRECJA
Okres archaiczny
Hezjod - wyznaczył kanon budowy poematu: utwór rozpoczyna inwokacja do muz, autor pisze sam o sobie; Prace i dni opowiadają o sporze o majątek Hezjoda z bratem Persesem, potem autor udziela rad odnośnie do małżeństwa, moralności, sprawiedliwości oraz mówi o wartości pracy i sposobie uprawy roli, prowadzenia gospodarki, jest w niej pierwsza w dziejach literatury przypowieść o niesprawiedliwości społecznej o jastrzębiu i słowiku; stworzył 3 rodzaje eposów: kosmogoniczny w Teogonii, genealogiczny w Katalogu niewiast oraz dydaktyczny w Pracach i dniach.
Elegia - nazywano nią pieśń żałobną układaną w dystychu, jej wyznacznikiem był z pewnością dystych (naprzemienne heksametry i pentametry daktyliczne), istniały odmiany: bojowa, polityczna, erotyczna, historyczno-wojenna, biesiadna; najstarszy znany elegik Kalinnos z Efezu, w jego utworach widać pokrewieństwo elegii z epiką; Tyrteusz pisał elegie wojenne, podobnie jak Solon, którego elegie pełniły rolę mów politycznych, gdy przeprowadzał reformy elegie miały uświadomić społeczeństwu ich konieczność; elegie Teognisa - sentencje i pouczenia.
Archiloch - pisał elegie, złośliwe jamby, epigramy i hymny, jest silną indywidualnością w literaturze greckiej, jego świat wartości znacznie różni się od homerowego (pisał, że nie jest hańbą zostawienie tarczy na polu walki oraz, że sława umiera wraz z człowiekiem); pisał jamby na Lykambesa, który nie chciał go za męża dla swoich córek, dziewczyny powiesiły się ze wstydu; Archiloch był mistrzem liryki, tak jak Homer epiki.
Hipponaks - wprowadził do poezji jamb kulawy, twórczość „poety-żebraka”.
Semonides - autor satyry na kobiety, typy kobiet wywodzi od różnych zwierząt i żywiołów oceniając je negatywnie.
Fokylides - autorów wskazówek moralnych układanych w dystychach elegijnych, nawiązuje do mądrości ST.
Mimnermos - elegie wojenno-historczyne, erotyczne, opisując miłość nie stronił od przykładów mitologicznych.
Anakreont - elegie, pieśni miłosne, biesiadne oraz jamby. Dzięki dźwięcznym i wykwintnym wierszom o tematyce miłosnej chętnie go naśladowano (anakreontyki).
Melika eolska - główny ośrodek to Lesbos VII i VI wieku, melika to pieśń solowa, recytowana przed jednego śpiewaka, o stroficznej budowie, poeci wyrażali w niej swoje uczucia i przeżycia; Alkajos (strofy alcejskie) tworzył pieśni pełne namiętności, był w grupie spiskowców chcących obalić tyrana Lesbos Myrsylosa, piewca wina i miłości, nie porusza tematów politycznych; Safona (strofy safickie), prowadziła koło dla dziewcząt, pisze dla nich wiersze na rozstanie i pieśni weselne, zanosi modlitwy do Afrodyty, Hery, Muz, kochała przyrodę, miłowała piękno.
Liryka chóralna - poezja, muzyka i taniec, łączyła się z życiem społecznym, służyła do uczczenia uroczystości, rocznic wielkich wydarzeń, igrzysk; centrum jej rozwoju była Sparta; Alkman pisał hymny, pieśni taneczne, miłosne i biesiadne, prawodawca liryki chóralnej, trójczłonowa kompozycja stroficzna (strofa, antystrofa, epoda) - melodia w strofie i antystrofie była taka sama, a w epodzie zmieniała się. Po Pindarze i Bakchylidesie rozwój greckiej liryki chóralnej kończy się, zaczęto kłaść większy nacisk na efekty muzyczne, jej miejsce powoli zajmowała tragedia.
Symonides z Keos - pierwszy poeta, który układał pieśni chóralne na zamówienie, pisał epinikia (pieśni na cześć zwycięzców), dytyramby (na cześć Dionizosa), skolia (pieśni biesiadne), peany (pieśni ku czci Apollina), elegie i treny (łzy Symonidesa, lament kejski), przypisuje mu się wprowadzenie do literatury greckiej epigramatu („Przechodniu! Powiedz Sparcie: tu leżym, jej syny. Prawom jej do ostatniej posłuszni godziny.”)
Pindar z Teb - twórca epinikiów, najwybitniejszy w liryce chóralnej, pisał patetycznym językiem, wprowadzał rzadkie konstrukcje i połączenia słowne, uważał, że dzielność to cecha wrodzona arystokracji, czcił Apollina, mistrz kompozycji i śmiałości obrazu .
Bakchylides - siostrzeniec Symonidesa, nadaremnie starał się współzawodniczyć z Pindarem, pisał nawet epinikia dla tych samych osób co Pindar, brak mu jednak wzniosłości i patetyczności, dużą wartość mają pieśni chóralne dla uczczenia uroczystości religijnych.
Pierwszy utwór prozaiczny powstał około 250 lat po Iliadzie. Za najstarszego prozaika uchodzi Ferekydes (VI w.p.n.e.), napisał w dialekcie jońskim Siedmiokąt o pochodzeniu świata (w duchu orfickim).
Ezop - bajka jako odrębny gatunek (zapoczątkował ją Hezjod w Pracach i dniach), postać na poły legendarna, doradca Krezusa, nieskomplikowana moralistyka, na końcu każdej bajki morał; naśladowali go później Babrios, Fedrus, Avianus.
Proza filozoficzna - otwierają ją gnomy, czyli „złote mysli”, tzw. siedmiu mędrców Talesa z Miletu, Pittakosa, Biasa, Kleobulosa, Chilona, Solona, Periandera.
Tales - pierwszy z jońskich filozofów przyrody, świat powstał wg niego z wody (u Heraklita z ognia, apeiron - nieokreślony pierwiastek, z którego powstał świat; świat w ciągłym ruchu „Panta rhei”).
Parmenides - założyciel szkoły eleackiej, uważał, że byt prawdziwy jest wieczny, niezmienny, jeden, uczeń Ksenofanesa z Kolofonu; jego naukę kontynuował Zenon z Elei, twórca dialektyki.
Okres klasyczny (V-IV w.p.n.e.)
Wzrost znaczenia Aten po wojnie z Persami (utworzyły Związek Morski), największy rozkwit Aten, tzw. okres Peryklesa, rozwój demokracji oraz tragedii i komedii greckiej.
Tragedia - (gr. pieśń kozłów), powstała z dytyrambu, który śpiewał chór odziany w koźle skóry udających satyrów, występu tego chóru odbywały się już w VII w., lecz miały charakter ludowy. Dopiero Pizystrat ustanowił Wielkie Dionizje i podniósł ten kult do rangi święta religijno-państwowego. Ze śpiewu kozłów powstała tragedia, gdy wyodrębniono z chóru aktora, który miał prowadzić dialog z chórem; następnie rozszerzono tematykę (dramatyzowano nie tylko opowieści o Dionizosie, ale też inne mity), zaczęto grać tragedie również podczas Lenajów, gdzie współzawodniczyli trzej poeci, prezentując trzy tragedie i dramat satyrowy; Tespis („wóz Tespisa”, twórca tragedii)) wprowadził dialog między aktorem a chórem, Choirilos - maski, Frynichos włączył rolę kobiecą i rozszerzył tematykę (t. historyczna) ; części tragedii: prolog (wprowadzony przez Frynichosa), parodos (pieśń śpiewana przez chór wchodzący na orchestrę), epejsodia (partie dialogowe), stasimony (pieśni chóru między epejsodiami), eksodos (pieśń chóru schodzącego z orchestry); chorega - finansowanie przedstawień przez bogatych obywateli.
Ajschylos - Persowie, Błagalnice, Prometeusz skowany, Siedmiu przeciw Tebom, trylogia Oresteja (Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy), wprowadził na scenę drugiego aktora, ograniczył rolę chóru, na plan pierwszy wysunął dialog, wprowadził dekoracje i umieścił skene za orchestrą; Persowie to tragedia historyczna, jedyna zachowana do naszych czasów; w Błagalnicach występuje wiele chórów, ich rola jest wyeksponowana, pieśni zajmują połowę tekstu tragedii; grał w swoich sztukach.
Sofokles - powiększył liczbę aktorów do trzech, oraz liczbę osób w chórze, jego trylogie nie były związane tematycznie, autor nie był aktorem, zajmował wysokie miejsca, połowa jego sztuk wygrała pierwsze miejsce; napisał Ajasa, Antygonę, Króla Edypa, Trachinki, Elektrę, Filokteta, Edypa w Kolonos; większy nacisk kładł na przeżycia postaci.
Eurypides - jego sztuki nie cieszyły się powodzeniem, opracowywał mało znane mity, ograniczył rolę chóru, był mistrzem skomplikowanych sytuacji, charakterystyczne dla niego są obszerne prologi; napisał Alkestis, Andromacha, Bachantki, Błagalnice, Fenicjanki, Hekabe, Ifigenia w Aulidzie, Medea, Orestes, Trojanki; w Hipolitosie uwieńczonym, będącym pierwszą tragedią miłości Fedra kocha Hipolitosa, swojego pasierba, za to, że chłopak nie czcił Afrodyty, kobieta wiesza się, a przed śmiercią pisze list do męża, w którym mści się na Hipolitosie, oczerniając go o czyhanie na jej cześć. Tezeusz prosi Posejdona o ukaranie śmiercią syna; Elektra opowiada ten sam mit, co Elektra Sofoklesa i Ofiarnice Ajschylosa, z tą różnicą, że Elektra jest tu wydana przez Ajgistosa za chłopa, morduje matkę właśnie w chacie męża, a Orestes zabija Ajgistosa, z nieba zlatują Dioskurowie i każą chłopakowi udać się do Aten, a dziewczynie wyjechać do Fokidy; w Orestesie tytułowy bohater dostaje ataków szału. Wydaje mu się, że ścigają go Erynie. Opiekują się nim Elektra i Pylades (jej mąż z Fokidy); E. ma krytyczne podejście do bogów, bohaterowie jego sztuk to zwykli, zatroskani, cierpiący ludzie; wraz z nim kończy się rozwój tragedii greckiej.
Komedia - powstała w Atenach z pieśni chóralnych i dramatycznych scenek rodzajowych; podczas Wielkich Dionizji i Lenajów szły procesje (komos), ludzie żartowali, śmiali się, śpiewali obsceniczne piosenki; formę literacką scenkom nadał Epicharm z Syrakuz; komedia wystawiana od V wieku; istniały komedia polityczna, biologiczna, baśniowa, obyczajowa, parodiująca mity i tragedie; stara komedia posługiwała się parodią, obscenami, powiązana była z rzeczywistością (komentowała aktualne wydarzenia);
Arystofanes - wielka komedia staroattycka, Chmury, Ptaki, Żaby, Osy, Rycerze; atakował stosunki polityczne i społeczne, był przeciwko wojnie; Kobiety na święcie Tesmoforiów oraz Żaby wyśmiewają Eurypidesa i jego sposób pisania sztuk; A. był strażnikiem tradycji, atakował nowinki filozoficzne i literackie, śmiało atakuje państwo, ustrój, polityków, głosi program odnowy, jego komedie literackie to początek krytyki literackiej; na nim kończy się wielka komedia staro attycka, upadając wraz z upadkiem demokracji ateńskiej.
Komedia średnia - rozwijała się w IV wieku, tworzyli ją Antyfanes, Aleksis oraz Anaksandrides, nie poruszano już problemów społecznych i politycznych (Szwaczka, Masażystka, Pasożyt, Maminsynek), parodiowano także mity i tragedie; twórczość Eurypidesa zawierała pewne cechy owych komedii, zredukowano rolę chóru.
Komedia nowa - Filemon z Syrakuz, Difilos, Menander; komedie Menandra to Tarcza, Kobieta z Samos, Sąd rozjemczy, Odludek, czyli Mizantrop; M. przyjaźnił się z Epikurem, był uczniem filozofa Teofrasta, to środowisko wywarło na niego duży wpływ, interesował go charakter ludzki (mistrz komedii charakterów).
Herodot - ojciec historii (rozwój w V wieku), autor Dziejów; w historiografii obowiązywał dialekt joński; H. dużo podróżował, skoncentrował się na odwiecznym konflikcie Europy z Azją, kończy opis na wojnach perskich; mit przeplatał się u niego z faktami, badał wiarygodność źródeł, podawał wszystkie istniejące wersje jakiegoś wydarzenia, wplatał wiele dygresji i nowel.
Tukidydes - przedstawiciel myślącego krytycznie pokolenia, 20 lat przebywał na wygnaniu, wynikiem czego była monografia wojny peloponeskiej; dzieło Wojna peloponeska nie został dokończone; nie opisywał przeszłości, dał obraz tych wydarzeń, w których uczestniczył, uważał, że to ludzie - nie bogowie - mają wpływ na rozwój historii oraz, że natura ludzka jest niezmienna, co pozwala na przewidywanie przeszłości, był obiektywny w sądach, szukał właściwych przyczyn wydarzeń; znana jest mowa Peryklesa w II księdze Wojny… wygłoszona podczas pogrzebu poległych.
Ksenofont - uczeń Sokratesa, żołnierz; rozpoczął Dzieje Hellenów od miejsca, w którym przerwał Tukidydes, autor dokonuje wyboru faktów, opuszcza ważne wydarzenia, stoi po stronie Sparty; Anabaza to pamiętnik opisujący powrót wojsk greckich spod Kunaksy, który rzekomo poprowadził osobiście, przemawia w trzeciej osobie, opisuje mieszkańców mijanych krain, etapy marszu, podaje szczegóły geograficzne.
Sokrates - nauczał ustnie, nie pobierał honorariów za nauki, uważał, że najwyższym celem człowieka jest cnota, posługiwał się metodą dialektyczną, obalał tezy przeciwników argumentami ad absurdum; jego uczniowie stworzyli szkoły: cynicką i hedonistyczną.
Platon - uczeń Sokratesa, właściwie Aristokles, arystokrata, podróżował, założył Akademię Platońską w gaju poświęconym Akademosowi, napisał m.in. Obronę Sokratesa, Ucztę, Państwo, Prawa oraz swoją autobiografię; doprowadził do szczytu rozwoju formę dialogu, jego język wzbudzał podziw już starożytności.
Arystoteles - uczył się w Akademii Platońskiej, był wychowawcą Aleksandra Wielkiego, potem założył własną szkołę - Likejon, wykłady często odbywały się podczas spacerów; podłożył podwaliny niemal pod wszystkie nauki; napisał Retorykę i Poetykę, w której stwierdził, że sztuka literacka polega na naśladowaniu, a gatunki powstały w wyniku różnych sposobów naśladowania (mimesis).
Retoryka - istniały mowy sądowe, polityczne i popisowe, rozwój nastąpił na przełomie V/IV wieku; Lizjasz, Izokrates, Demostenes (filipiki - mowy D. przeciw Filipowi II) - największy mówca Hellady, ostatni wielki mówca Grecji klasycznej.
Okres hellenistyczny (III - I w. pn.e.)
Okres od śmierci Aleksandra W. (330 p.n.e.) do likwidacji ostatniego państwa hellenistycznego na wschodzie, tj. Egiptu (30 p.n.e.); upadek gospodarczy i polityczny Grecji właściwej, wyludnianie się Grecji; Związek Etolski (Etolia) kontra Związek Achajski (Achaja, Peloponez), napadają na siebie miasta należące do przeciwnych związków, potem tworzą jeden - antymacedoński, wyzwoliliby Grecję, gdyby nie wydarzenia w Sparcie (kryzys ekonomiczny, reformy władców spartańskich), Achajowie wprowadzają do Grecji wojska macedońskie, by broniły ich przed spartańską ekspansją; pierwsze zetknięcie z Rzymem nastąpiło w III w. p.n.e. Stopniowo opanowywał państewka greckie, Macedonię, ostatni uległ Egipt; ośrodki kultury powstają przy władcach hellenistycznych, stają się domeną warstw wykształconych; w Aleksandrii powstało Muzeum - miejsce z ogromną ilością zwojów, z którego mogli korzystać naukowcy, zaczęto zajmować się poszczególnymi pisarzami, objaśniać ich dzieła, poeci-badacze literatury zwani byli gramatykami; wytworzenie wspólnego języka (koine), opartego na dialekcie attyckim, którym posługiwali się zarówno zwykli obywatele, jak i poeci;
Filozofia - powstają nowe szkoły: stoicka i epikurejska; szkołę stoicką założył Zenon z Kition, głosił równość wszystkich ludzi.
Historycy Aleksandra W. - Kallistenes pisał o czynach Aleksandra, autor Helleniki, historii Grecji w 10 księgach; Klitarch napisał Historię Aleksandra, wprowadził tam dużo szczegółów sensacyjnych.
Historiografia hellenistyczna - duży wpływ miał na nią patetyczny styl azjański, ważna była pochwała i nagana osób, dążenie do sensacyjności, skłonność do dramatyzowania wydarzeń; Duris, Sylarch, Hieronim z Kardii, Apollodoros, Megastenes, Polibiusz - pierwsza historia powszechna, pokazuje przyczyny opisanych wydarzeń, nawiązuje do Tukidydesa, mówienie prawdy jest najważniejszym zadaniem historyka, występował u niego element biograficzny.
Geografowie - Eratostenes napisał Geografię, wiele podróżował; periegiezy, tj. przewodniki krajoznawcze podawały praktyczne wskazówki dla podróżujących, pisali je Heraklejdes Krytyk oraz Polemon uprawiający periegezę archeologiczną.
Poezja epoki hellenistycznej - nie mówi o problemach życia współczesnego, staje się poezją dworską, uprawiają ją gramatycy i filologowie, np. Kallimach z Cyreny, Eratostenes, Likofron, Teokryt, ich poezja jest niezrozumiała, pełna uczoności, podejmując błahe tematy, dbają o formę wypowiedzi, sięgają do mniejszych rodzajów poetyckich: epylliony, elegie erotyczne, sielanki, epigramy, powstaje mało tragedii, komedii, eposów, panowała moda na sielankowość, wiejskość, ówczesny człowiek miał wykrzywione wyobrażenie o pracy i życiu chłopa, następuje zanik poezji, ogranicza się ona jedynie do epigramów.
Epika hellenistyczna - główny przedstawiciel to Apollonios z Rodos, studiował u Kallimacha, dyrektor biblioteki aleksandryjskiej, napisał epopeję o wyprawie Argonautów po złote runo, czerpie ona wiele od Homera, wprowadza też nowości (z kręgu aleksandryjskiego), jak np. kilka inwokacji, uczoność języka, pomijanie rzeczy znanych, a szersze opisywanie nowych, wprowadzenie motywu erotycznego, objaśnia kulty, znaczenia nazw (aitiologia) ; Aratos pisał eposy dydaktyczne, np. Fenomena, tj. zjawiska na niebie.
Elegicy aleksandryjscy - uprawiali elegię miłosną, prekursorem był Antymach, który napisał księgę elegii Lyde (zbiór podań mitycznych o nieszczęśliwych związkach miłosnych); Fanokles napisał Przygody miłosne z chłopcami, Aleksander z Pleuronu uprawiał elegię (Apollo) oraz tragedię (Muzy).
Kallimach z Cyreny - najwybitniejszy przedstawiciel elegii i poezji aleksandryjskiej, związany z dworem królewskim i Muzeum; pisał epylliony, hymny, elegie, jamby i epigramy, zwolennik krótkich utworów, zwalczał tragedię; zachowały się jego epigramy nagrobne, wotywne, erotyczne, sympatyczne; dążył do zwięzłości i wyrazistości, wprowadził inne miary metryczne oprócz dystychu elegijnego; napisał Aitia (Przyczyny), w których omawia mało znane mity, podania, historie założenia miast i świątyń, prolog wzorował na Teogonii Hezjoda, wypowiadał się w 1. Osobie; utwór panegiryczny Warkocz Bereniki opowiada o umieszczeniu ściętego warkocza na niebie, który Berenika złożyła w ofierze za szczęśliwy powrót Ptolemeusza.
Leonidas z Tarentu (III w.) - był jednym z najwybitniejszych epigramatyków, prowadził życie tułacza, dzięki czemu zbliżył się do ludzi prostych i poznał dokładnie pracę rzemieślników, rybaków, pasterzy, pisał epigramaty o ludziach, którzy oddając swoje narzędzia pracy bóstwu, kończyli tym samym wykonywać dany zawód; pisał też epigramy satyryczne na żarłoków i pijaków, brak jest e. erotycznych i biesiadnych; jego utwory miały charakter bukoliczny.
Eratostenes - był geografem, lecz także poetą, napisał zaginiony poemat Erigona o Dionizosie, który przybył w gościnę do chłopa attyckiego i nauczył go uprawy winorośli.
Mimy - utwory naśladujące, przedstawiające obrazki z życia, istniały w epoce klasycznej, jednak teraz stają się bardziej popularne; Herondas stworzył mimy Swatka, Rajfur, Zazdrosna.
Teokryt - pierwszy i najwybitniejszy przedstawiciel poezji bukolicznej, pisał też mimy, epylliony, epigramy.
Dramat nie znalazł w epoce hellenistycznej żadnego wybitnego przedstawiciela, lud wolał oglądać igrzyska, procesje i widowiska; II i I wiek to czasy upadku poezji, tworzy się niemal tylko epigramaty, odbiorcą poezji staje się Rzym; Antypater tworzył epigramy, podejmował motywy opracowane przez poprzedników, tworzył oryginalne epigrama historyczne, mające charakter popisowy, epigrama nagrobne często przybierały formę zagadek; Meleager tworzył w I w. p.n.e., uprawiał epigramy erotyczne, dla chłopców i kobiet, pisał e. dla zwierząt: konika polnego, piewika, na śmierć zajączka, opracowywał znane już motywy, ułożył pierwszą antologię epigramów 48 poetów oraz swoich utworów; Krinagoras opisywał w epigramach wydarzenia z życia Augusta, oraz wydarzenia polityczne i historyczne; na epigramach kończy się historię poezji hellenistycznej.
Literatura grecka za cesarstwa rzymskiego (I w. p.n.e. - VI w. n.e.)
W 146 roku p.n.e. Rzymianie zburzyli Korynt, oznaczało to koniec niepodległości Grecji, Achaję wraz z resztą Grecji zmienili w nową prowincję Macedonię, Sparcie zostawili niepodległość i dawny ustrój; Grecja tego okresu to kraj biedny, wyludniający się, nowe wojny dokonują dalszych zniszczeń; Rzym starał się podnieśćGrecję z upadku i założył trzy kolonie: Korynt, Nikopolis, port Patraj, które bardz szybko się zhellenizowały i rozwijały, August otaczał opieką całą Achaję, zwłaszcza Ateny, odżywiono dawne igrzyska, wzrastało narodowe poczucie Greków, czuli wyższość swojej kultury nad innymi, c otrwało aż do IV w. n.e.
Proza attycka - miała własne słownictwo i prawa stylistyczne, odmienne od poetyckich; dopiero Gorgiasz na początku wojny peloponeskiej wprowadził do prozy attyckiej styl kwiecisty (rozwinął się później w styl azjański - nadmiernie ozdobny, sztuczny), powstał attycyzm, przeciwny stylowi azjańskiemu, w Rzymie zwalczał go Cyceron, spór rozwiązano za panowania Augusta, gdy uznano za obowiązujący stary dialekt attycki (sprzed koine); surowi attycyści wzorowali się na Demostenesie i Izokratesie, ówczesna młodzież uczęszczała do szkół retorów, które były jedynymi zakładami średniego i wyższego kształcenia, retoryz uwązali się za jedynych nauczyciel mądrości, stąd nazwali się sofistami (naśladowali sofistów z V w. p.n.e., byli nazywani drugimi sofistami).
Filozofowie I i II w. n.e. stali w opozycji wobec panujących, stąd ich prześladowania przez Nerona, Wespazjana, Domicjana, dopiero Antoninus Pius przyznał filozofom i retorom przywileje i uposażenia, Marek Aureliusz upaństwowił cztery szkoły filozoficzne: Akademię, Stoę, Perypat i Ogród Epikura, wyznaczył ich kierownikom pensje, tworząc jakby uniwersytet ateński; Epiktet był przedstawicielem Młodszej Stoi, łączył nauki stoików i cyników, jego pisma trafiły do Marka Aureliusza, który stał się filozofem stoickim; Perypatetycy nadal objaśniali dzieła Arystotelesa, jednak powoli zaczęli ich wypierać w tej dziedzinie neoplatonicy, zwolennikami perypatetyków byli lekarz Galen i astronom Klaudiusz Ptolemeusz; wśród warstw uboższych i niewolników popularny był cynizm, wyznawany także przez myślicieli chrześcijańskich.
Literatura chrześcijańska - ma swoje początki w I w. n.e. (Listy Pawła, Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Apokalipsa, Apokryfy); apologetą (obrońcą przekonań religijnych) II wieku jest Justyn, zachowały się dwie jego Apologie do Antoninusa Piusa; jego uczniem był Tacjan, który atakował politeizm grecki i kulturę tego kraju, stworzył Diatessaron, czyli harmonię ewangeliczną - z czterech ewangelii ułożył jedną bez powtarzania tych samych ustępów;
Św. Klemens Aleksandryjski - urodzony w Atenach, nie znalazłszy zadowolenia i odpowiedzi na nurtujące go problemy w filozofii starożytnej, przyjął chrześcijaństwo, które uważał za prawdziwą filozofię, a swoich pobratymców przekonywał o niedoskonałości ich religii i jej niewystarczalności; twórca naukowej literatury chrześcijańskiej.
Plutarch z Cheronei - urodził się w 50 r. n.e., studiował w Atenach filozofię, został platonikiem do końca życia, słabo znał łacinę, przyjaciel wielu wybitnych Rzymian i Greków, nauczał w Cheronei młodzież, czytając z nią dzieła Platona, napisał Żywoty sławnych mężów oraz dzieła zebrane w zbiór Moralia (83 pisma); jako filozof interpretował cudze teorie filozoficzne, propagował je, bądź zwalczał, uważał, że celem człowieka jest osiągnięcie spokoju ducha. Tworzył pisma popularno - filozoficzne, dydaktyczne, moralistyczne, sympotyczne, pisma o poezji i literaturze; pisał biografie mitologiczne i historyczne, w Żywotach równoległych podał 23 pary postaci, które łączyły pełnione przez nie stanowiska, czyny, zestawił np. Aleksandra Wielkiego i Cezara, Demostenesa i Cycerona, dla każdej pary tworzy charakterystykę porównawczą, czasem podaje fakty osobiste z życia postaci, by zilustrować ich charakter oraz wpływ tych cech na życie publiczne i polityczne.
Historycy I - IV w. n.e. - Józef Flawiusz (I w.), napisał Wojnę żydowską, Archeologię żydowską; ważniejszym historykiem tamtych czasów był Arrian, który sprawował wiele ważnych urzędów w Rzymie i Atenach; napisał Anabazę Aleksandra, wzorując swój styl na Tukidydesie i Herodocie, jest to najbardziej obiektywna wersja historii Aleksandra Wielkiego; Appian stworzył w II wieku Historię rzymską, od założenia miasta, aż po czasy obecne; Pauzaniasz - Wędrówki po Helladzie, podawał nie tylko informacje geograficzne, ale również ceny noclegów, dostępne środki transportu; najbardziej wartościowym historykiem był Kasjusz Dion, napisał Historię rzymską w 80 księgach, dzieło ma znaczną wartość historyczną.
Poezja I - III w. n.e. - najbujniej rozwija się epigram u Filipa z Tessaloniki i Lukilliosa (satyryk), który wywarł wpływ na rzymskiego Marcjalisa.
Romans grecki - powstał jako ostatni z gatunków literackich, przy końcu epoki hellenistycznej; schemat romansu - występuje w nim para zakochanych, która zakochuje się w sobie od pierwszego wejrzenia i przysięga sobie dozgonną miłość i wierność, owa wierność jest powodem wielu perypetii, następuje potem podróż morska, w wyniku burzy zakochani zostają rozłączeni i po wielu przygodach odnajdują się cali i zdrowi; romans zapożyczył wiele z eposu, historiografii, komedii, poezji hellenistycznej, retoryki; głównym źródłem romansu stała się zmieniona sytuacja, w jakiej znaleźli się Grecy oraz ruch drugiej sofistyki; romans powstał w II w. p.n.e., a rozkwit przeżywał od I w. n.e. w dziełach Jambulosa, Antoniusza Diogenesa, Ksenofonta z Efezu, później tworzyli Achilles Tatios, Heliodor, Longos; romans grecki kończy się w III w. n.e.
Eliusz Arystydes - wędrowny sofista; autor Pochwały Aten, Apologii czterech, Mowy przeciw sofistom, Pochwały Rzymu, Świętych mów (związane z kuracją poety w świątyni Asklepiosa).
Dion z Prusy zwany Chryzostomem - sofista, autor mów O królestwie, O wygnaniu, O niewoli i wolności.
Lukian z Samosat - mówca i satyryk, z pochodzenia Syryjczyk, przyswoił sobie greckie język, kulturę, a nawet myślenie, przez 20 lat był mówcą popisowym, gdy wyjechał do Aten zbliżył się do filozofii i poznał formę dialogu, tworzył pisma na tematy literackie, filozoficzne, np. Rozmowy zmarłych, Charon, Zejście do podziemia, Wyprzedaż żywotów (satyra na różne szkoły filozoficzne), satyryczne, np. Rozmowy heter, Rozmowy bogów, Zeus tragik (krytyka religii), istnieje grupa pism przypisywanych Lukianowi, takich jak: Lukios, czyli Osioł, Szybkonogi, Tragodopodagra; poeta korzystał w swoich pracach z poglądów wielu filozofii, głosił, że zwykli ludzie są najlepsi, przeciwstawiał się patosowi i nadętości, interesował się człowiekiem i jego sprawami, atakował stoików i ich naukę o opatrzności, wyrocznie i zabobony religijne; był zwolennikiem małych form literackich, które opanował do perfekcji (dialog, pamflet, parodystyczne opowiadanie), stworzył nową formę - dialog satyryczny, mieszał poezję z prozą, tworzył nowe sytuacje i sceny (sceny w podziemiu, uczty, listy bogów).
Literatura grecka w III w. n.e. - stosunki polityczne w cesarstwie rzymskim powodowały upadek literatury, pomimo tego literatura grecka rozwijała się lepiej niż równoległa do niej literatura łacińska.
Flawiusz Filostratos - studiował w Rzymie, potem wędrował z popisowymi deklamacjami sofistycznymi po Azji Mniejszej, niezwykłymi jego dziełami są Obrazy oraz Żywoty sofistów.
Plotyn - twórca neoplatonizmu jako systemu filolozficznego, urodzony w Egipcie, napisał 54 dzieł, które jego uczeń podzielił na dziewiątki, stąd nazwa Enneady;
Neoplatonicy chrześcijańscy - Orygenes, filozof i teolog, pozostawił po sobie O zasadach chrześcijaństwa, Przeciw Celsusowi, był krytykiem i egzegetą treści Biblii.
Deksipos - ostatni grecki historyk, napisał Kronikę, Skythikę oraz Historię po Aleksandrze.
Literatura grecka w IV - VI w. n.e. - Jamblich (III - IV w.) połączył neoplatonizm z demonologią, mistyką i wierzeniami wschodu, jego głównym pismem był Zbiór nauk pitagorejskich; neoplatonikiem był także cesarz Julian Apostata, który napisał satyrę na swoich poprzedników zatytułowaną Biesiada czyli święto Kronosa; znanym mówcą był Himerios, tworzący mowy pochwalne, sądowe, lecz także mowy szkolne, dzięki którym znamy realia ówczesnego szkolnictwa; za największego mówcę uważa się Libaniosa, działającego w Konstantynopolu i Antiochii, tworzył za panowania Juliana, do chrześcijan miał stosunek przyjazny, w jego twórczości występują mowy dotyczące bieżących wydarzeń, mowy ogólno moralne, szkolne, deklamacje, prace krytyczne nad Demostenesem, listy (największy zbiór listów starożytnych), adresatami są poganie, chrześcijanie, cesarze, urzędnicy, retorzy, filozofowie.
IV wiek to czas rozkwitu literatury chrześcijańskiej, tworzą trzej Ojcowie Kapadoccy - Bazyli Wielki, Grzegorz z Nyssy i Grzegorz z Nazjanzu; Bazyli Wielki był twórcą najstarszej reguły zakonnej, autorem homilii, listów, pism teologicznych, jego brat Grzegorz z Nyssy, uczeń Orygenese, pozostawił liczne dzieła dogmatyczne, egzegetyczne, kazania, mowy, listy, przyczynił się do rozwoju teologii dogmatycznej i mistycznej; Grzegorz z Nazjanzu to autor mów, listów, poezji dydaktycznej, oraz największy przedstawiciel literatury chrześcijańskiej przed Romanosem; Jan Chryzostom doprowadził do szczytu wymowę chrześcijańską, tworzył traktaty, listy, mowy, homilie, kazania.
Euzebiusz z Cezarei - pierwszy historyk chrześcijański (III / IV w.), autor Kroniki i Historii Kościoła; Kronika jest podstawowym dziełem służącym do ustalenia chronologii starożytnej.
Synezjos z Cyreny - połączył neoplatonizm z filozofią chrześcijanską, napisał mowę O królestwie, swój ideał życiowy wyraził w piśmie Dion czyli o swoim życiu, napisał też sofistyczną Pochwałę łysiny oraz 10 hymnów religijnych.
Stobeusz napisał Wypisy, wypowiedzi i nauki, dzieło zawiera fragmenty wielu utworów od czasów Homera aż do IV wieku, również fragmenty dzieł niezachowanych do naszych czasów.
Poezja świecka od IV w. n.e. - reprezentowana przez epikę i epigram; zachowała się tylko jedna epopeja mitologiczna autorstwa Kwintusa za Smyrny Wypadki pohomeryckie i stanowi streszczenie poematów cyklicznych, istniały też eposy dydaktyczne, np. O kamieniach Pseudo-Orfeusza ; przedstawicielami epigramu byli Grzegorz z Nazjanzu oraz Palladas z Aleksandrii (IV - V w.)
RZYM
W VI w. p.n.e. Etruskowie wychodzą poza Toskanię, zajmując kolejne obszary, ich ekspansję powstrzymała nowa potęga - państwo rzymskie; jedną z najstarszych osad rzymskich był Rzym, założony w VIII wieku, po wypędzeniu królów etruskich Rzym stał się stolicą państwa o ustroju republikańskim, po podboju Kartaginy, czyli po wojnach punickich Rzym stał się pierwszym mocarstwem w basenie Morza Śródziemnego, szerząc na podbitych terytoriach kulturę rzymską i łacinę; o literaturze rzymskiej można mówić dopiero od zakończenia ostatniej wojny punickiej, jednak istniała twórczość już w epoce królów (VIII - VI w. p.n.e.), były to pieśni kultowe na cześć bogów, pieśni dożynkowe, weselne, pogrzebowe, wojskowe; pismo zapożyczyli od Etrusków w VII w. p.n.e., najstarsze zabytki pisane prozą to niezachowane do naszych czasów zapiski urzędników, roczniki kapłańskie; wygłaszano mowy publiczne, pierwsza opublikowana mowa pochodzi z III w. p.n.e., autorstwa cenzora Appiusza Klaudiusza, który stworzył też zbiór Wskazań moralnych, kalendarz rzymski uważa się za najwcześniejszą książkę rzymską, zawierał informacje o dniach „szczęśliwych” i „feralnych”; powstało także Prawo XII Tablic.
Literatura okresu archaicznego (240 - 90 p.n.e.)
Rozwój literatury rzymskiej łączy się z jej hellenizacją, w 240 r. p.n.e. wystawiono pierwszy raz tragedię i komedię grecką w łacińskiej przeróbce, dokonał tego „ojciec” literatury łacińskiej Liwiusz Andronikus, z pochodzenia Grek, pisał sztuki dla teatru rzymskiego, przebijając tragedie Sofoklesa i Eurypidesa, sięgał do komedii nowej (Menander, Difilos),przełożył Odyseję, wprowadził do łacińskiej literatury formy oparte na greckich wzorach: dramat, epopeję i lirykę.
Gnejusz Newiusz - rodowity Rzymianin pięć lat po Andronikusie wystawił sztukę opartą na greckim wzorze, opierał się na wielkich tragikach greckich, wprowadził narodową tragedię rzymską - pretekstę, której tematem były rzymskie legendy, a także fakty historyczne; dzięki niemu obok komedii palliaty (aktorzy w stroju greckim pallium), pojawiła się togata (od rzymskiej togi), o tematyce rzymskiej; był też twórcą epopei narodowej Wojna punicka, napisanej wierszem saturnijskim.
Plaut - uprawiał tylko komedię, napisał Amfitriona, Oślą komedię, Skarb, Żołnierza Samochwała, Strachy, Komedię koszykową; stosował kilka odmian komedii: pomyłek - Amfitrion, intrygi - Strachy, Siostry, Epidikus, typów - Żołnierz samochwał, Skarb, Gbur; jego komedie opierały się na nowoattyckich, tworzył nowe komedie, łącząc kilka sztuk w jedną, język jego dzieł to świadectwo mowy potocznej, komizm polega u niego na zastosowaniu pewnych chwytów, wprowadza dużo żartów i dowcipów rzymskich, dla ożywienia akcji wprowadza sceny bijatyk, kłótni, kpin.
Terencjusz - jego komedie pozbawione były siły komicznej Plauta, jest autorem 6 komedii: Dziewczyna z Andros, Samodręczyciel, Świekra, Eunuch, Formio, Bracia; pierwszy wprowadził do literatury motyw teściowej; jego sztuki nie są wulgarne, ani pospolite, postacie zachowują się z godnością.
Po Terencjuszu zanika palliata, na rzecz togaty, przedstawiającej życie rzemieślników i stosunki w małych miasteczkach Italii, niewolnicy nie mogli górować nad panami, natomiast większe znaczenie miały postacie kobiece.
Atellana - ludowa farsa z II w. p.n.e., pełna przyśpiewek, pieśni okolicznościowych.
Epopeja - zapoczątkowana przez Liwiusza Andronikusa, uprawiał ją Enniusz (poemat Roczniki), pisał greckim heksametrem, wprowadził dystych elegijny, twórca poematu epickiego Scypion.
Satyra - za jej twórcę uważa się Lucyliusza, związanego z kołem Scypiona Młodszego, skupiającego wokół siebie ówczesny świat artystyczny, poetów i uczonych; uprawiał wyłącznie satyrę i uczynił z niej samodzielny gatunek.
Proza - początkowo używano w niej języka greckiego, a autorami byli senatorowie rzymscy, np. Fabiusz Piktor, który przedstawił dzieje Rzymu, czy Cyncjusz Alimentus, będący rzymskimi historykami.
Pisarstwo historyczne - w języku greckim pisali historycy Scypion Afrykański Starszy, Scypion Nazyka; autorem pierwszego dzieła historycznego w łacinie był Katon, zwany Cenzorem, pełniący ważne urzędy w państwie, przeciwnik hellenizacji, napisał Początki i Dzieje Rzymu oraz O gospodarstwie rzymskim - zabytek prozy rzymskiej, wygłaszał bardzo żywe mowy, był autorem zbioru Sentencji, po Katonie łacina weszła już na stałe do języka prozaików; pierwszym twórcą monografii historycznej jest Lucjusz Celiusz Antipater, jego dzieło nosiło nazwę Wojna punicka i złożone było z 7 ksiąg.
Publicystyka i retoryka - dobrze się rozwijały w burzliwych politycznie czasach, retoryką zajmowało się koło Scypionów i Grakchowie, tworzący w stylu azjańskim; jako reakcja na wpływy greckie w wymowie powstała szkoła retorów rzymskich, której założycielem był Plocjusz Gallus, jej przeciwnikiem był Lucjusz Krassus, Marek Antoniusz przyjmował styl pośredni; Retoryka nieznanego autora, w której ścierają się dwie szkoły wymowy to drugi zabytek prozy rzymskiej, autor jest za rzymskim systemem mów, latynizuje wszystkie terminy, a przykłady dostosowywał do rzymskiej rzeczywistości.
Gramatyka i filologia - Rzymianie przejęli od Greków zainteresowanie gramatyką; analog iści z Aleksandrii głosili, że język powstaje w drodze pewnej umowy, purystami językowymi byli Scypioni, szkoła w Pergamonie natomiast uznawała anomalizm (język powstał w sposób naturalny, a wszelka anomalia jest w nim dozwolona), przyczyniła się ona do powstania filologii w Rzymie, pierwszy rzymski filolog to Eliusz Stylon, nauczyciel Warrona i Cycerona, poznał na Rodos Dionizjosa Traka, autora gramatyki greckiej i pod jego wpływem stworzył gramatykę rzymską, występowały obok siebie szkoły anomalistów i analogi stów, dzięki którym zaczęła powstawać krytyka literacka.
Literatura okresu cycerońskiego (90 - 40 p.n.e.)
Burzliwy czas w historii państwa rzymskiego, etap przejściowy między republiką i jedynowładztwem (pryncypat i cesarstwo), okres walk o władzę (Mariusz, Sulla, Cezar, Pompejusz Wielki, Krassus, Marek Antoniusz, Oktawian), powstanie Spartakusa, spisek Katyliny, wojna domowa, zarysowały się różnice między mieszkańcami wsi i miasteczek, pojawia się typ indywidualisty, żyjący z dala od polityki, wymowa stała się orężem w walce politycznej, nastąpił rozwój pamfletów i historiografii, w poezji szukano ucieczki od rzeczywistości i jej problemów.
Poezja - ścierały się dwa nurty: tradycyjny oraz nowy, wzorujący się na poezji aleksandryjskiej; przedstawicielem dawnego eposu był Lukrecjusz, autor poematu filozoficznego O naturze rzeczy, poeci nowi tworzyli w elitarnych kręgach drobne utwory (epigramy, fraszki, epyllia), mieli sformułowany swój program poetycki, ich przywódcą był Publiusz Katon, uchodzący za twórcę pierwszego rzymskiego epyllionu Diana, w tym kręgu działali Licyniusz Kalwus, Helwiusz Cynna (poemat Smyrna), Terencjusz Warron (przyswoił na grunt rzymski Argonautów) i Katullus, cechą ich twórczości była uczoność połączona z wielkim kunsztem formy, dzięki nim wysubtelniał język poetycki, zostały przyswojone nowe formy metryczne (trymetr jambiczny).
Katullus - najwybitniejszy poeta nowej szkoły, poświęcił dużo wierszy Lesbii, pisząc o historii ich romansu, tworzył epylliony, pieśni weselne, sięgał po wzory do literatury greckiej okresu klasycznego, przyswoił literaturze łacińskiej elegię Kallimacha Warkocz Bereniki, autor pierwszej rzymskiej elegii.
Twórczość sceniczna - zaczął panować mim, improwizowane widowiska mimyczne zyskały formę literacką dzięki Laberiuszowi , Publiusz Syrus był twórcą mimów cenionym przez Cezara, Sentencje tego poety czytywano w szkołach.
Proza - mocno powiązana z życiem, poruszająca najważniejsze problemy społeczne i polityczne.
Cyceron - najwybitniejszy prozaik rzymski, studiował w Atenach, gdzie słuchał wykładów Antiocha, Zenona z Sydonu oraz Demetriosa, na Rodos studiował u stoika Posejdoniosa; po powrocie był pretorem, edylem, konsulem, podczas sprawowanie tego urzędu odkrył spisek Katyliny (4 mowt przeciw Katylinie), prześladowania, które go po tym dotknęły, zmusiły go do udania się na roczne wygnanie do Tessaloniki, stronnik obozu pompejańskiego w wojnie domowej, po śmierci Cezara zaczał tworzyć front republikański przeciw Markowi Antoniuszowi, siepacze Antoniusza zabili mówcę w jego posiadłości; był to największy mówca rzymski, w pierwszym okresie jego działalności głosił mowy obrończe w stylu azjańskim, drugi okres zaowocował pierwsza mową polityczną Cycerona, okazji do wystąpień politycznych dostarczał mu urząd konsula, po powrocie z wygnania nastał trzeci okres, w którym mówca wygłaszał mowy dziękczynne oraz sądowe, w których bronił przyjaciół, czwarty okres to mowy przeciw Markowi Antoniuszowi (Filipiki), które przypłacił życiem; proza cycerońska wyróżniała się jasnością i wspaniałą konstrukcją wypowiedzi, ze zdaniami zakończonymi klauzulami; Cyceron był też autorem dzieł z zakresu teorii wymowy (O mówcy, Księgi retoryczne), za ideał uważał mówcę, który jest filozofem i na odwrót, te kryteria spełniał wg niego Demostenes, dziełom tym nadał formę dialogu, w pierwszej księdze O mówcy rozmówcami są Lucjusz Krassus i Marek Antoniusz; inne dzieła: O prawach, Topika, O rzeczpospolitej, Paradoksy stoickie, O najwyższym dobru i złu, Tuskulanki, O powinności, O naturze bogów; zostawił także po sobie mnóstwo listów.
Piśmiennictwo historyczne - epoka sprzyjała rozwijaniu zainteresowań historycznych; powstawały Roczniki oraz Pamiętniki (o historii współczesnej) dyktatora Sulli.
Juliasz Cezar - nie zachowały się jego utwory poetyckie, jak opis podróży do Hiszpanii, pismo gramatyczne O analogii, traktat astronomiczny, zostały tylko liczne mowy wygłaszane w senacie i na forum; twórczość literacką łączył ze swoją działalnością polityczną, uważał literaturę za narzędzie propagandy, świadczą o tym dwa dzieła Pamiętniki o wojnie galijskiej (Cezar był tam prokonsulem), zredagował je w trzeciej osobie, każda księga to jeden rok (razem 7), dodawał do tego ekskursy etnograficzne i historyczne, starał się uwypuklić swoje sukcesy militarne, Pamiętniki o wojnie domowej opisują walkę z Pompejuszem Wielkim i jego stronnikami, charakter dzieła jest tendencyjny.
Salustiusz - stosował się do przepisów historiografii hellenistycznej, stosował ozdoby retoryczne, fikcyjne rozległe przemówienia; stworzył monografie Sprzysiężenie Katyliny oraz Wojnę z Jugurtą, pisał Memoriały do Cezara, patrzył na wydarzenia w bezstronny sposób, potrafił nawet dostrzec ujemne cechy uwielbianego przez siebie Cezara, dramatyzował akcję, pomijał szczegóły, stworzył pełną Historię Rzymu.
Nepos - autor pracy O sławnych mężach, zawierającej życiorysy królów, wodzów, historyków, miały charakter moralizatorski; napisał Przykłady, Kroniki.
Warron - największy rzymski uczony, jego twórczość obejmowała dzieła historyczne, literackie i naukowe; w całości zachowało się dzieło O gospodarstwie wiejskim, w częściach - O języku łacińskim, O poetach, O poematach, O komediach Plauta (z tego dzieła wiemy obecnie jakie komedie napisał ów poeta).
Literatura okresu augustowskiego (40 p.n.e. - 14 n.e.)
Władcą Rzymu zostaje Oktawian, tworzy pozory ustroju republikańskiego, rozdaje masom chleb i organizuje im igrzyska, zaprowadził pokój w kraju (Pax Augusta), mecenasował poetom Wergiliuszowi, Horacemu, Propercjuszowi.
Wergiliusz - propagował ideologię Augusta, poeta przełomu, za młodu neoteryk, pisał epigramy, epylliony, napisał Bukoliki, potem zaczął tworzyć utwory wzorowane na literaturze Grecji klasycznej, np. poemat dydaktyczny Georgiki oraz Eneida; w Bukolikach zamieścił 10 eklog, z idylli Teokryta przejął tematykę ,greckie imiona pasterzy, elementy krajobrazu oraz tradycyjną budowę, samodzielnie wprowadził krainę Arkadię, w swoich sielankach występuje pod imieniem Tytyrus, wprowadził sielankę filozoficzną (ekloga X) oraz sielankę alegoryczną (sielanki I, IV, IX), ekloga IV zapowiadała odrodzenie złotego wieku, chrześcijanie interpretowali ją w duchu mesjanistycznym; Georgiki głoszą odrodzenie narodu przez odrodzenie wsi italskiej, przypisuje się mu epyllion Komar.
Horacy - największy rzymski poeta, do kręgu Mecenasa wprowadził go Wergiliusz; do najwcześniejszych utworów poety należą Epody - cykl 17 wierszy pisanych w metrach jambicznych, często złośliwych, jeden jest parodią miłosnej elegii, poeta opracował dwie księgi Satyr, twierdził, że idzie śladami Lucyliusza, nawoływał do zachowania złotego środka, napominał łagodnie, był wyrozumiały, był bardziej dobrotliwy niż ironiczny, wierzy w dobre strony natury ludzkiej; heksametrem napisał Listy poetyckie, poruszał w nich problemy filozoficzne, propagował złoty środek, znany jest List do Pizonów (O sztuce poetyckiej), w którym łączy grecką i rzymską wiedzę o literaturze; jest też autorem Pieśni zwanych też Odami, obejmują cztery księgi, szukał wzorów u starych liryków greckich: Safony, Anakreonta, Alkajosa, są tu motywy klasyczne jak i hellenistyczne, piesni biesiadne, erotyczne, religijne, patriotyczne, filozoficzne, wyrażające uwielbienie dla Augusta, sławił słynną dzielność rzymską.
Elegicy rzymscy
Tibullus - uprawiał subiektywną elegie miłosną, za której twórcę uchodził Korneliusz Gallus; w swoich elegiach sławił ukochane: Delię i Nemezis ,motywy erotyczne połączył z sielankowością, opiewał i wielbił pokój, elegie pełne są łagodności, rzewności, sentymentalizmu, brak w nich gwałtownych uczuć (w przeciwieństwie do Propercjusza).
Propercjusz - związany z ówczesnym światem literackim Rzymu, przyjaciel Mecenasa i Owidiusza, znał Wergiliusza i Horacego; pragnie uchodzić za poetę uczonego, dlatego czynił dużo aluzji mitologicznych w swoich utworach, jego głównym natchnieniem była Cyntia, tematem większości elegii jest miłość, od księgi III elegii występuje jako czciciel Apollina i kapłan bóstw, w końcowych elegiach poeta życzy Cyntii rychłej starości, w IV księdze występują elegie ajtiologiczne; mimo nalegań dworu nie zajął się epiką.
Owidiusz - doprowadził elegię rzymską do największej doskonałości, został skazany przez Augusta na wygnanie (prawdopodobnie znał tajemnice skandali dworskich), w jego twórczości da się wyróżnić trzy etapy, ze wczesnej młodości pochodzi poezja erotyczna Miłostki, Heroidy, Sztuka kochania, w wieku dojrzałym napisał Metamorfozy, a na wygnaniu Listy z Pontu, Ibis i Rybołówstwo; w Miłostkach opiewał swoją miłość do Korynny - postaci fikcyjnej, ograniczał się do jednego tematu i rozwijał go przez porównania, motywy czerpał z nowej komedii greckiej oraz rzymskiej, autor traktował postacie z humorem, dostrzegalny jest związek jego elegii z epigramatem erotycznym i grecka poezją erotyczną Safony; w Heroides stworzył zbiór fikcyjnych listów jakie napisałyby do siebie postacie mitologiczne: Penelopa do Odyseusza, Bryzeidy do Achillesa, Dydony do Eneasza, Medei do Jazona; na wygnaniu napisał Żale, w których zawarł swoje odczucia związane z opuszczeniem Rzymu, autoapologię oraz autobiografię; jego twórczość cieszyła się niesłabnącą sławą, był oryginalny. Doprowadził język rzymski do doskonałości.
Proza - jej okres świetności przeminął wraz z Cyceronem, jednak wielkim osiągnięciem w tej dziedzinie był utwór Tytusa Liwiusza Dzieje Rzymu od założenia miasta, autor urodził się w Padwie, a w Rzymie studiował historię i filozofię, dzieje miasta przedstawił od jego założenia, aż do 9 r. n.e., kiedy to zmarł pasierb Augusta, Druzus; przypuszcza się, że utwór nie jest skończony i autor planował zakończenie dzieła na śmierci Augusta w 14 r. n.e.; charakteryzował bohaterów, opisując ich czyny, przytaczając o nich ówczesne opinie oraz tworząc mowy, które mogli wypowiedzieć; mowy należą do najcenniejszych partii dzieła, również narracja zachwyca harmonijnym połączeniem poezji i retoryki, dzięki któremu Liwiusz osiągnął patetyczno-dramatyczny ton wypowiedzi (nie udało się to żadnemu innemu historykowi starożytnemu); głosił on program haseł odrodzenia dawnych kultów i dawnej moralności, podobnie jak Wergiliusz w Eneidzie oraz Horacy w Odach; inny historyk Pompejusz Trogus napisał Filipikę, w której opisał dzieje państwa macedońskiego oraz monarchii, które się z niego wyłoniły, uwzględnił też kraje, z którymi imperium sąsiadowało lub miało jakieś kontakty; z podręcznika Trogusa korzystał Wincenty Kadłubek, pisząc kronikę.
Retoryka - ze względów politycznych zaniechano publicznych wystąpień, ustalił się zwyczaj wygłaszania opracowanych tematów przed specjalnie zapraszaną publicznością, czołowym przedstawicielem tej nowej wymowy był Lucjusz Anneusz Seneka Starszy, zwany Retorem, z jego twórczości zachowały się fikcyjne mowy sądowe oraz księga mów doradczych, przekazał wiele cennych wiadomości o mówcach swojej epoki, szukał tematów sensacyjnych i niezwykłych, nie poruszał natomiast zagadnień aktualnych.
Widoczne było przywiązanie do dawnego języka, Weriusz Flakkus wydał pracę O znaczeniu słów, Hyginus tworzył podręczniki o starożytności oraz napisał traktaty O rolnictwie, O pszczelarstwie, Mitologia; Witruwiusz stworzył dzieło O architekturze, jedyny taki starożytny traktat, omówił w nim budownictwo prywatne, hydraulikę, konstrukcję zegarów wodnych i maszyn wojennych.
Literatura okresu cesarstwa (I - III w. n.e.)
Kolejni cesarze zawierali układy z senatem, by później stosować wobec nich surowe represje i konfiskaty majątków, do coraz większego znaczenia dochodziła arystokracja, cesarzy ogłaszali pretorianie, potem legiony stacjonujące w prowincjach; rok trzech cesarzy - Othona, Wespazjana i Witeliusza, ostatecznie władzę objął Wespazjan, dając początek dynastii Flawiuszów, rządy Wespazjana i jego syna, Tytusa przyniosły ulgę państwu, skarb się odbudował; dopiero za rządów Domicjana rozpoczęły się nowe prześladowania, późniejsi cesarze (96-180): Nerwa, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius i Marek Aureliusz byli z punktu widzenia dobrymi cesarzami, sytuacja uległa pogorszeniu wraz z nadejściem ich następcy Kommodusa; nastąpił kryzys gospodarki opartej na niewolnictwie, dlatego powstał kolonat (wolni chłopi dzierżawili działki i musieli płacić czynsz dzierżawny).
Wiek I - literatura za Tyberiusza (14 - 37 n.e.)
Nie były to czasy pomyślne dla literatury, cesarz był skłonny do samotności, odcinał się od ludzi, ponadto jego zainteresowania skupiały się wokół literatury uczonej, którą rozumiało niewielu ludzi, cesarz był bardzo podejrzliwy, szukał w utworach aluzji do siebie i swojego dworu, wszędzie widział spiski, a podejrzanych pisarzy dotykały represje.
Poezja - znajdujemy tu tylko dwa nazwiska: Maniliusza i Fedrusa; Maniliusz to twórca poematu dydaktycznego utrzymanego w filozofii stoickiej Astronomica, czerpał wiedzę z greckich źródeł; Fedrus to poeta o wiele oryginalniejszy, stworzył zbiór bajek, w których bohaterami są zwierzęta i ludzie, mają charakter satyryczny i moralizatorski, jego wzorem był Ezop, od którego stopniowo się uniezależniał; ten zbiór był pierwszym rzymskim zbiorem bajek.
Proza - rozwijały się dwa rodzaje piśmiennictwa: naukowe i historyczne; historiografię reprezentowali Wellejusz Paterkulus (Historia Rzymu- jedyne dzieło o patrycjacie jakie znamy) i Waleriusz Maksymus (Czyny i słowa godne pamięci w dziewięciu księgach - zbiór przykładów zaczerpniętych z historii Rzymu i obcej, zgrupowanych tematycznie w rozdziałach, przeznaczone głównie dla retorów, posiadające jednak dla nas wartość historyczną); autor pierwszej systematycznej gramatyki języka łacińskiego jest Kwintus Remmiusz Palemon.
Literatura za Kaliguli, Klaudiusza i Nerona (37 - 68 n.e.)
Kaligula miał niechętny stosunek do poezji, cenił dzieła historyczne, chciał zniszczyć dzieła Homera, nienawidził Seneki Młodszego za jego ozdobny styl, dobrzy mówcy budzili jego zawiść; za Klaudiusza pozycja literatury wzrosła, cesarz sam pisał dzieła historyczne, interesował się filologią, zreformował alfabet łaciński; za panowania Nerona życie literackie było bardzo ożywione, szczególnie interesował się poezją, wygłaszał swoje dzieła podczas zawodów, ustanowił nowy agon, Neronia; za Klaudiusza powstała Historia Aleksandra Wielkiego Kwintusa Rufusa, za Kaliguli lub Klaudiusza Pomponiusz Mela napisał pierwsze rzymskie dzieło geograficzne Chorografia urozmaicone różnymi ciekawostkami etnograficznymi i dygresjami.
Seneka Młodszy - filozof, pisarz i mówca; tworzył za czasów Nerona, urodził się w Hiszpanii, studiował filozofię i retorykę, jego mowy budziły zazdrość Kaliguli, wygnany przez jego żonę Messalinę, Neron zmuszał go do publicznego usprawiedliwiania jego postępków, dlatego Seneka usunął się w domowe zacisze, brał udział w spisku Pizona; napisał satyrę Udynienie na cesarza Klaudiusza, uważaną za parodię apoteozy, wszystkie inne dzieła prozatorskie pisarza są filozoficzne; był stoikiem-eklektykiem, którego interesowały zagadnienia moralne i etyczne; tworzył dialogi (a raczej dialogizowaną diatrybę), jest też autorem dzieł O łagodności, O dobrodziejstwach, O zjawiskach natury, stworzył zbiór Listów moralnych do Lucyliusza, są to ujęte w formę listu rozprawki filozoficzne, tworzy też tragedie, które są jedynymi zachowanymi tragediami rzymskimi: Herkules szalejący, Trojanki, Fenicjanki, Fedra, Edyp, Agamemnon, Medea; są to tragedie retoryczne, akcja schodzi na dalszy plan, szczególnie rozbudowane są monologi bohaterów i partie opisowe, charaktery bohaterów są mało dynamiczne, ponieważ autor ukazuje je w najwyższym napięciu różnych uczuć, dominuje patos, Seneka zawarł w nich aluzje do skandali politycznych i aktualnych wydarzeń, odbicie znajduje tu ideologia ówczesnej nobilitas (pogarda dla bogactw, gloryfikacja śmierci) i stoicka nauka o afektach.
Petroniusz - satyryk Nerona, uważany był za autorytet w sprawach dobrego smaku i wytwornego sposobu życia, przed swoją śmiercią wysłał Neronowi wykaz jego haniebnych występków; autor Satyryków, ich głównym bohaterem jest Enkolpiusz, który opowiada o przygodach własnych i swych towarzyszy, łączą się w nim elementy epopei, romansu miłosnego i satyry menippejskiej.
Literatura fachowa - Kolumella stworzył dzieło O rolnictwie, dzięki któremu możemy poznać sprawy rolnicze Italii I w. n.e..
Poezja - sielankę uprawia Kalpurniusz Sikulus, autor siedmiu Bukolik, zawierają one pochwałę Nerona oraz tematy czysto bukoliczne, przypisuje mu się Pochwałę Pizona; satyrę reprezentuje Aulus Persjusz Flakkus, zmarły młodo, studiował filozofię stoicką u Kornutusa, zachował się zbiorek jego satyr, w których porusza ogólne problemy z zakresu filozofii moralnej; najwybitniejszym poetą był epik Marek Anneusz Lukan, bratanek Seneki Młodszego, studiował w Rzymie i Atenach, przyjaźnił się z Neronem, należał do spisku Pizona, na rozkaz Nerona popełnił samobójstwo; jedynym jego zachowanym dziełem jest epopeja historyczna o wojnie domowej między Cezarem a Pompejuszem Wojna domowa, którą rozpoczyna opis przejścia Cezara przez Rubikon, brak tu inwokacji do muz, bogowie nie biorą udziału w akcji, świat nadprzyrodzony reprezentują czarownice, świat zmarłych, fatum i fortuna, opisuje walki całościowo, a nie pojedynkami bohaterów, nie opisu zbroi żołnierzy i przygotowań do walk, rozbudowane opisy przyrody i geografii regionu, własne poglądy wplata w treść utworu, nadaje epopei oblicze polityczne, jest za Pompejuszem.
Literatura za Flawiuszów (69 - 96 n.e.)
Panował swobodny rozwój literatury, jedynie za Domicjana należało uważać o czym się pisze, ponieważ cesarz był bardzo podejrzliwy.
Poezja - szereg poetów rozpoczyna Waleriusz Flakkus, zachowała się jego epopeja Argonautica; za Domicjana powstała Punica, dzieło Syliusza Italika o drugiej wojnie punickiej, źródłami autora byli Liwiusz, Enniusz, Katon Starszy Warron, wzorem literackim Wergiliusz; z I w. n.e. pochodzi Homerus latinus - opracowanie Iliady po łacinie; za Domicjana tworzył również Publiusz Papiniusz Stacjusz, którego ojciec miał własną szkołę, pisarz był epikiem, stworzył epopeję Tebaida, opowiadającą o sporze o władze synów Edypa, wzorowana na Eneidzie, drugą jego epopeją jest Achilleida, stworzył też zbiór Sylwy, których adresatami są ludzie z wyższych warstw społeczeństwa, poeta upamiętnił w nich wydarzenia z życia tych ludzi, opisują budowle, pomniki, wille, są wśród nich utwory żałobne, weselne, urodzinowe, liryczne oraz dedykowane Domicjanowi; Marek Marcjalis z Hiszpanii, był klientem, narzekał na małe zarobki, jednak faktycznie nie był aż tak biedny (miał dom, posiadłość na wsi oraz włączono go do stanu kwitów, musiał więc mieć określony cenzus majątkowy); jego twórczość obejmuje 15 ksiąg epigramów (w tym Księgę widowisk), głównie pisał epigramy satyryczne, ich tematem jest człowiek współczesny, jego wady, krytykuje dorobkiewiczów, ludzi źle wykonujących swój zawód, skąpców, pijaków, itp.; Marcjalis stał się najwybitniejszym twórcą epigramów rzymskich, w stosunku do epigramatyki greckiej, Marcjalis wykazuje się dużą oryginalnością: doprowadził do doskonałości epigramat satyryczny;
Proza - z epoki Flawiuszów pochodzi proza naukowa oraz fachowa; prozę naukową tworzy Pliniusz Starszy, Nerona uważał za wroga rodzaju ludzkiego, pełnił róże ważne urzędy, był dowódcą floty, zginął w czasie wybuchu Wezuwiusza; jego dziełem jest Historia naturalna, dedykowana cesarzowi Tytusowi, ma ona charakter encyklopedyczny i obejmuje: geografię, etnografię, antropologię i fizjologię człowieka, zoologię, botanikę, środki lecznicze dla zwierząt, kamienie i metale; marek Fabiusz Kwintylian. Wespazjan zrobił go pierwszym wynagradzanym przez państwo nauczycielem retoryki, Domicjan powierzył mu wychowanie swoich siostrzeńców; Kwintylian był mówcą, nauczycielem i pedagogiem, zachowało się jego dzieło O kształceniu mówcy, jest to wykład retoryki oparty na teorii greckiej, nawołuje do naśladowania Cycerona, dopuszcza też w pewnych granicach styl nowy, rażą go archaizmy , wg niego dobry mówca powinien znać filozofię, historię i prawo; do literatury fachowej należą dzieła o fortelach wojennych i o wodociągacach.
Literatura za Nerwy i Trajana (96-117 n.e.)
Swobodny rozwój literatury, większa swoboda, bezpieczeństwo publiczne.
Publiusz Korneliusz Tacyt - największy historyk starożytnego Rzymu, studiował retorykę, prawo, historię i filozofię, gdy był młody zaczął przemawiać publicznie, za Wespazjana został tytularnym oficerem, za Tytusa kwestorem, za Domicjana trybun ludowy, pretor, odżył za Nerwy i Trajana, napisał Żywot Agrykoli i Germanię, nieco później stworzył Dialog o mówcach, Dzieje i Roczniki; Żywot Agrykoli to biografia pochwalna teścia Tacyta, Juliusza Agrykoli; jego styl cechują powaga, surowość, zwięzłość, opuszczanie partykuł.
Pliniusz Młodszy - siostrzeniec Pliniusza Starszego, w Rzymie działał jako adwokat i mówca, jego główny dziełem jest zbiór listów w 10 księgach, były one z góry przeznaczone do publikacji, dlatego są to listy literackie, jest wśród nich opis wybuchu Wezuwiusza skierowany do Tacyta, jego listy dają dobry obraz życia społeczeństwa, dziesiąta księga zawiera listy Tacyta do Trajana oraz odpowiedzi cesarza.
Juwenalius - satyryk, pozostawił 16 satyr zgrupowanych w 5 ksiąg, przedstawiają one epokę Domicjana, pokazuje zepsucie obyczajów, jego satyry odznaczają się wielkim realizmem, znamienny w nich jest pesymizm; ostatni wybitny satyryk rzymski.
Wiek II - Literatura za Hadriana (117-138 n.e.)
Cesarz znany był ze swoich zamiłowań literackich, jego ulubieni pisarze to katon Starszy, Enniusz, Celiusz Antypater, cesarz gromadził wokół siebie literatów i uczonych, za jego panowania powstaje kierunek archaizujący, będący odpowiednikiem greckiego attycyzmu, tzw. drugiej sofistyki (II w. n.e.); następuje w porównaniu do I wieku obniżenie poziomu, poezja nie może poszczycic się żadnym wybitnym autorem, powstaje grupa nowych poetów, uprawiająca drobne formy poetyckie, z charakterystycznym kolorytem ludowym.
Proza - działał historyk Florus, twórca Wyciągu z Tytusa Liwiusza, dzieli historię Rzymu na cztery epoki (dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały i starość), zaczerpnięte ze stoicyzmu; w Antologii Łacińskiej zawarł krótkie utwory; Swetoniusz był autorem biografii cesarzy, jego patronem był Pliniusz Młodszy, jego dziełem są Żywoty Cesarów, obejmują biografie Augusta, Cezara, Tyberiusza, Kaliguli, Nerona, Wespazjana itp., żywoty zbudowane są następująco: chronologiczny opis życia cesarza, spisane cechy duchowe i fizyczne oraz opis śmierci poprzedzonej znakami wieszczymi, przytacza anegdoty i plotki; napisał też O sławnych mężach i O gramatykach i retorach; był pisarzem bardzo płodnym ; od czasów Hadriana dobrze rozwijało się prawo.
Literatura za Antoninów (138-180 n.e.)
Poezja słabo reprezentowana, rozwija się natomiast proza.
Fronton - mówca, adwokat, wychowawca Marka Aureliusza, napisał listy oraz traktaty O wojnie z Partami i Zasady historii; Aulus Geliusz - Noce attyckie, w formie rozmów; Apulejusz - Mowa o magii, Metamorfozy, o chłopcu zamienionym w osła; O bóstwie Sokratesa, O Platonie i jego nauce, Florida - antologia mów.
Wiek III -Literatura od Septymiusza Sewera do Numerianusa
Walki pretendentów do tronu, najazdy Gotów, Franków i Alamanów, wojny z Persami. Kryzys gospodarczy i społeczny.
Poezja- nie ma wybitniejszego przedstawiciela, powstają nieliczne sielanki i zbiory wierszowanych sentencji moralnych.
Proza - prozę historyczną reprezentuje wyłącznie biografia, Mariusz Maksymus kontynuuje pracę Swetoniusza.
Rozwój literatury chrześcijańskiej - obrony chrześcijaństwa po łacinie Do pogan i Apologetyk; położył podwaliny pod teologiczny język łaciński; Cyprian, traktaty Jedność Kościoła katolickiego Do Demetriana, O śmierci .
Literatura okresu późnego cesarstwa.
Od Dioklecjana do upadku cesarstwa zachodniego (284-476 n.e.)
Reformy Dioklecjana pozwoliły zażegnać kryzys gospodarczy i polityczny, zmiana ustroju na dominat, podział państwa na dwie części: wschodnią i zachodnią.
Proza tradycyjna - tendencja do pisania skrótów, kompendiów i podręczników, przekłady z greki na łacinę; Amiannus Marcellinus napisał Dzieje, był ostatnim wybitnym historykiem starożytnego Rzymu; działają wybitni gramatycy - Donat, autor Gramatyki mniejszej.
Proza chrześcijańska - IV i V wiek przyniosły rozwój tej literatury, posługiwała się kazaniem, listem, dialogiem; Ambroży - Komentarz do sześciu dni stworzenia, O obowiązkach, O wierze; Hieronim - Wulgata, Żywoty świętych; Augustyn - O porządku, Wyznania, Monologi, Rozmowy ze sobą samym, O Państwie Bożym.
Poezja tradycyjna - odrodzenie w IV wieku; Auzoniusz - Mozela, Parentalia, Epigramy różnej treści.
Poezja chrześcijańska - rozwój w IV wieku, Ambroży - pierwszy twórca hymnu chrz.