Reakcja producentów na zmiany cen czynników produkcji czyli jak reaguje popyt na czynniki produkcji na zmianę ich cen, to temat, który chciałbym omówić bliżej.

Jak zmiana ceny dobra X wpływa na popyt na dobro X i dobro Y, przy założeniu niezmienności ceny dobra Y i dochodu konsumenta ?

Szukając odpowiedzi na to pytanie posłużę się przykładem, w którym cena dobra X wzrasta z P_x do P_x'.

Wykres 1 - Efekty wzrostu ceny dobra X

W wyniku wzrostu ceny dobra X linia budżetowa przesuwa się w dół. Popyt na dobro X spada z x do x_r. Również popyt na dobro Y zmniejsza się z y do y_r. Konsument przechodzi na niższą krzywą obojętności - jego sytuacja jest gorsza aniżeli poprzednio.

Możemy wyróżnić dwa podstawowe skutki wzrostu ceny dobra X:

• pierwszym skutkiem jest naruszenie relacji wymiennej między dobrem X i Y,

• drugim skutkiem jest zmniejszenie siły nabywczej dochodu konsumenta.

Wzrost ceny dobra X sprawia, że przy niezmienionej cenie dobra Y dobro X staje się stosunkowo droższe, natomiast dobro Y staje się relatywnie tańsze. Może to skłonić konsumenta do zastąpienia (substytucji) dobra X (relatywnie droższego) dobrem Y (relatywnie tańszym). W takim wypadku popyt na dobro X zmniejszy się, natomiast popyt na dobro Y wzrośnie.

Równocześnie z założeniem o stałości ceny dobra Y przyjąłem, że do­chód konsumenta nie ulega zmianie. Wzrost ceny dobra X, przy danym docho­dzie oznacza, że konsument może zakupić obecnie mniej dobra X, aniżeli poprzednio.

Siła nabywcza dochodu konsumenta zmniejsza się - spada do­chód realny konsumenta.

Jeżeli dzienny dochód pieniężny (nominalny) konsumenta wynosi 50 tys. złotych, cena 1 kg jabłek (dobro X) równa się 5 tys. złotych, natomiast cena 1 kg pomidorów (dobro Y) wynosi 10 tys. złotych, wówczas konsument może kupić maksymalnie 10 kg jabłek lub 5 kg pomidorów dziennie.

W rezultacie wzrostu ceny jabłek do 10 tys. złotych za kilogram konsument może kupić za swój do­chód tylko 5 kg jabłek, przy czym maksymalna wielkość zakupu pomidorów po­zostaje taka sama (5 kg dziennie).

Siła nabywcza dochodu konsumenta spadła:

- zmniejszył się jego dochód realny pomimo, że dochód nominalny konsumenta pozostał taki

sam.

Spadek siły nabywczej dochodu konsumenta wpływa w następujący sposób na popyt na dobro X i Y: jeżeli X i Y są dobrami normalnymi, wtedy nastąpi spa­dek kupowanych ilości obydwu dóbr, jeżeli natomiast X jest dobrem podrzęd­nym, wówczas ilości kupowanego dobra X wzrosną.

Wzrost ceny dobra X uruchamia działanie dwóch sił wpływających na decyzję konsumenta:

- pierwszą z nich jest efekt substytucji polegający na tym, że wzrost ceny do­bra X skłania

konsumenta do zastępowania dobra X przez dobro Y,

- drugą z tych sił jest efekt dochodowy znajdujący wyraz we wpływie spadku siły nabywczej

dochodu konsumenta na wielkość zakupów dobra X i Y.

Analizę umożliwiającą wyróżnienie obydwu efektów rozpoczniemy od sytua­cji, w której równowaga konsumenta (optimum konsumenta) znajduje się w pun­kcie A na krzywej obojętności l₂ (wykres 2).

Wykres 2 - Efekt substytucji i efekt dochodowy

Efekt całkowity

Efekt substytucji

Efekt dochodowy

W rezultacie wzrostu P_x (P_y i DP pozostają niezmienione) linia budżetowa przesuwa się w dół - punkt na osi rzędnych pozostaje taki sam (DP/P_y) nato­miast na osi odciętych następuje przesunięcie z punktu wyznaczonego przez DP/P, do punktu DP/P'_K.

Optimum konsumenta przesuwa się z punktu A do punktu C.

Nowy punkt równowagi konsumenta (C), czyli nowa kombinacja konsumpcji X i Y maksyma­lizująca zadowolenie (użyteczność) konsumenta, znajduje się obecnie na krzy­wej obojętności I,

położonej poniżej krzywej l₂. Nowa sytuacja konsumenta jest gorsza aniżeli poprzednia. Przejście z punktu A do C oznacza przejście od lep­szej kombinacji konsumpcji obydwu dóbr (kombinacja x, y) do kombinacji gor­szej dla konsumenta (kombinacja x₁, y₁).

Pogorszenie się sytuacji konsumenta jest wynikiem działania efektu substytucji oraz efektu dochodowego.

Przypuśćmy, że konsument otrzymuje taki dochód dodatkowy, który umożli­wia mu pozostanie na wyższej krzywej obojętności (l₂). Wzrost dochodu konsu­menta przesuwa linię budżetową w górę, przy czym nowa linia budżetowa jest równoległa do tej, która przechodzi przez punkt C. Oznacza to, że nowa linia budżetowa odzwierciedla taką samą relację między P_x i P_y, jaka powstała po wzroście P_x.

Nowa linia budżetowa styka się z krzywą obojętności l₂ w punkcie B. W ten sposób otrzymujemy sytuację, w której konsument, pozostając na tej samej krzywej obojętności, nie ucierpiał z powodu spadku siły nabywczej swojego do­chodu.

W takiej właśnie sytuacji skutkiem wzrostu P_x jest zmiana optymalnej kombi­nacji konsumenta, którą na wykresie obrazuje ruch z punktu A do B (strzałka). Konsument przechodzi od kombinacji x, y do kombinacji x „z daszkiem”, y „z daszkiem”.

Jest to efekt substytucji - konsument, pozostając na tej samej krzywej obojętności, zastępuje konsumpcję dobra X (relatywnie droższego) konsumpcją dobra Y (relatywnie tańszego).

W rezultacie konsumpcja dobra X zmniejsza się z x do x „z daszkiem”, natomiast konsumpcja dobra Y wzrasta z y do y „z daszkiem”.

Jeżeli konsument nie otrzyma dodatkowego dochodu, wtedy przechodzi od kombinacji A

(x, y) do kombinacji C (x₁, y₁).

Przejście konsumenta z punktu A do C stanowi całkowity efekt wpływu wzrostu ceny dobra X na optymalne wielko­ści zakupów konsumenta (popytu konsumenta).

Przejście konsumenta z punktu A do C możemy przedstawić jako:

- zmianę popytu wynikającą wyłącznie ze zmiany cen relatywnych - przejście punktu A do B

(efekt substytucji),

- zmianę popytu wynikającą ze spadku siły nabywczej dochodu kon­sumenta - przejście z

punktu B do C.

W tym wypadku mamy do czynienia z efektem dochodowym wzrostu ceny dobra X.

Wzrost P_x sprawia, że przy danym dochodzie konsument może znajdować się jedynie na niższej krzywej obojętności. Efekt substytucji i efekt dochodowy pow­stają także wówczas, kiedy cena dobra X spada. W tym przypadku konsument przemieszcza się na wyższą krzywą obojętności.

Działanie efektu substytucji jest zawsze jednoznaczne: dobro relatywnie droższe zastępowane jest przez dobro relatywnie tańsze. Działanie efektu dochodowego zależy natomiast od tego, czy mamy do czynienia z dobrami normalnymi, czy tez podrzędnymi. Jeżeli X i Y są dobrami normalnymi, wtedy efekt dochodowy zmniejsza konsumpcję obydwu dóbr. W przypadku kiedy jedno z dóbr (X lub Y) jest podrzędne, wówczas efekt dochodowy prowadzi do wzrostu konsumpcji dobra podrzędnego.

Należy zapamiętać, że efekt substytucji działa zawsze w jednym kierunku: dobro relatywnie tańsze zastępuje dobro droższe. Efekt dochodowy zależy od tego, czy dobro jest normalne, czy podrzędne.

W odniesieniu do dóbr normalnych efekt dochodowy wzmacnia działanie efektu substytucji. W przypadku słabej podrzędności jakiegoś dobra negatywny efekt dochodowy redukuje jedynie częściowo rezultat efektu substytucji.

We wszystkich tych przypadkach prawo popytu nie traci na ważności, tzn. że między zmianą ceny danego dobra a zmianą popytu na nie istnieje zależność odwrotna.

Efekt dochodowo - substytucyjny wg Hicksa

• wyodrębnienie efektu substytucyjnego wg Hicksa opiera się na założeniu, że konsument dąży do minimalizacji wydatków w celu utrzymania stałego poziomu użyteczności,

tj. pozostaje na tej samej krzywej obojętności.

• założenie: spadek ceny dobra x

- efekt substytucyjny - dodatni: racjonalny konsument zwiększa spożycie dobra,

które staniało;

- efekt dochodowy - wzrosły dochody realne:

dla dóbr normalnych - dodatni

dla dóbr podrzędnych - ujemny

W celu określenia efektu substytucyjnego wykreślić należy hipotetyczną linię budżetową, o nachyleniu odpowiadającym nowej relacji cen, styczną do pierwotnej krzywej obojętności.

Jest to hipotetyczne zmniejszenie budżetu do poziomu pozwalającego osiągnąć pierwotny poziom użyteczności całkowitej.

Efekt dochodowo - substytucyjny wg Słuckiego

Równanie Słuckiego

Całkowita zmiana popytu

∆ X1 = ∆ Xs1 + ∆ Xd1

• ∆ Xs1 - efekt substytucyjny

∆ Xs1 = X1 (p'1 , I ) - X1 (p 1 , I )

• ∆ Xd1 - efekt dochodowy

∆ Xd1 = X1 (p'1 , I ) - X1 (p'1 , I' )

Dochód niezbędny do utrzymania konsumpcji

na początkowym poziomie (MUc bez zmian)

I' = I + ∆ I, gdzie ∆ I = X1 (p1 , I) * ∆ p1

Wyjaśnienia:

• X1 - popyt konsumenta

• I - dochód konsumenta

• I' - dochód niezbędny do utrzymania początkowej konsumpcji

• _ I - zmiana dochodu

• p1 - cena początkowa

• p'1 - cena zmieniona

Równanie Słuckiego dostarcza nam informacji:

Efekt substytucyjny - o ile musiałby się zmienić dochód, aby przy zmienionej cenie była

możliwa początkowa konsumpcja;

Efekt dochodowy - informuje o zmianie popytu na dobro wywołanej zmianą siły

nabywczej dochodu, zachowując stałą cenę dobra na poziomie

zmienionym.

BIBLIOGRAFIA

1. Begg D., Fischer S., Dombusch R., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2003;

2. Beksiak J. red., Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001;

3. Rekowski M.,"Wprowadzenie do mikroekonomii", Wrokopa sp. z o.o., Poznań 2001.

Dobra Giffena

Efekt substytucyjny

Efekt dochodowy

Efekt netto

Dobra normalne

-

-

-

Dobra niższego rzędu

-

+

-

+

---