Podstawowe kategorie środowiska wychowawczego

Grupa rówieśnicza

Grupa społeczna (Szczepański - ujęcie socjologiczne) - pewna ilość osób powiązana systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadająca pewne wspólne wartości i oddzielona od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności (wąskie ujęcie).

Grupa społeczna (G. Marshall) - grupa to dwie lub więcej osób, między którymi istnieje interakcja, które mają wspólne normy, wspólny cel i tworzą rozwiniętą strukturę osobową (szerokie ujęcie).

Podział grup społecznych (Wroczyński):

1. Grupy pierwotne - powstałe w sposób naturalny bez ingerencji człowieka, wynikają z hierarchii ludzkich potrzeb. Do grup tych zaliczamy: rodzinę, grupy rówieśnicze, społeczność lokalna.
   Grupa pierwotna jest niewielka. W grupie pierwotnej

1. jednostka uczestniczy w niej w sposób spontaniczny;

2. każdy członek takiej grupy ma poczucie aprobaty innych członków;

3. przeważają więzi osobowe;

4. występuje wzajemna identyfikacja;

5. członkowie grupy odczuwają przynależność w obrębie grupy i odczuwają poczucie odrębności w stosunku do otoczenia;

6. grupa wskazuje wzorce i określa wartości oraz normy;

7. istnieje kontrola i określony system sankcji;

8. grupa charakteryzuje się zmiennością celów oraz zmiennością wewnętrznej struktury i hierarchii;

9. przywództwo w grupie jest uwarunkowane cechami charakteru i musi być zaakceptowane przez grupę (Gwiazda socjometryczna);

2. Grupy wtórne (intencjonalne) - które człowiek wybiera sobie dobrowolnie i samodzielnie. Są one tworzone ze względu na typ więzi społecznych, a uczestnictwo w niej nacechowane jest wzajemną aprobatą. Grupa wtórna:

1. nabór do grupy ma charakter formalny;

2. grupa opiera się na więzach rzeczowych;

3. grupa może być rozbudowana i mieć charakter terytorialny;

4. struktura wewnętrzna opiera się na sformalizowanym układzie hierarchicznym;

5. najważniejsze są cele grupy, cele indywidualne mają zdecydowanie mniejsze znaczenie;

6. grupa posiada formalne wzory zachowań;

7. sankcje są egzekwowane w sposób formalny;

8. decyzje grupy są zcentralizowane;

9. występuje koordynacja działań;

10. występuje jednolitość organizacyjna i wyalienowanie przywódców grup;

Grupy pierwotne	Grupy wtórne
członkostwo spontaniczne oparte na aprobacie innych członków grupy; dominują więzi osobowe; istnieje powszechna identyfikacja; członkowie grupy mają poczucie odrębności wobec otoczenia; istnieje umowny system kontroli i sankcji; labilność funkcji przywódczej; najczęściej funkcję przywódczą pełni „gwiazda socjometryczna”.	jasno określone cele rekrutacji określone w jakimś regulaminie; więzi rzeczowe; tendencje do centralizacji decyzji; formalne wzory;

Elementy, które tworzą stosunki społeczne w grupie to:

1. wewnętrzna hierarchia grupy;

2. system decyzyjny;

3. charakter więzi pomiędzy poszczególnymi członkami grupy;

4. układ kanałów komunikacyjnych:

1. układ szprychowy - każdy członek grupy ma kontakt z przywódcą;

2. układ bezpośredni - każdy kontaktuje się z każdym;

3. układ kołowy - członkowie grupy przekazują informacje po kolei, jeden drugiemu;

4. układ łańcuchowy - przywódca grupy przekazuje informacje jednej osobie, która ją rozpowszechnia ja wśród pozostałych członków grupy;

5. układ scentralizowany - przywódca przekazuje informacje kilku zaufanym osobom, a ci przekazują ja pozostałym członkom grupy;

Grupa rówieśnicza (słownik socjologiczny i nauk społecznych - słownik oxfordzki) - grupa osób, które mają wspólne cechy takie jak wiek, pochodzenie etniczne, zawód i, które postrzegają siebie i są postrzegane przez innych jako odrębna zbiorowość społeczna. Posiadają swoją własną kulturę, symbole, sankcje i rytuały, które każdy nowy członek musi poznać przystępując do grupy oraz przyjąć w procesie socjalizacji. Ci, którzy się nie dostosują do grupy, mogą być z niej wykluczeni (G. Marshall).

Rodzaje grup rówieśniczych:

1. Grupy dziecięce oparte na zabawie.

2. Grupy młodzieżowe tzw. „paczki młodzieżowe”.

3. Grupy dewiacyjne - gangi, grupy przestępcze.

Funkcje wychowawcze grup rówieśniczych:

1. kształtowanie aktywności jednostek;

2. budowanie samodzielności;

3. kształtowanie więzi z innymi ludźmi (interpersonalnych);

4. ułatwianie kontaktów interpersonalnych;

5. zaspokajanie potrzeby aprobaty, akceptacji i uznania;

6. konstruktywne współzawodnictwo i rywalizacja;

7. stymulowanie do rozwijania zainteresowań;

8. umożliwianie kontaktów towarzyskich;

9. zaspokajanie określonych potrzeb emocjonalnych;

10. zapełnianie wolnego czasu;

Niemal każda grupa rówieśnicza posiada przywódcę lub liderów. W związku z tym można wyróżnić:

1. przodownictwo - jest charakterystyczne dla osób posiadających charyzmatyczne cechy osobowościowe, takie osoby charakteryzują się kreatywnym, silnym, pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i chęcią współdziałania oraz cieszą się niewymuszonym zaufaniem pozostałych członków grupy;

2. przywództwo - może być osiągnięte poprzez wyróżniające właściwości lub kwalifikacje osobowe, jest akceptowane przez grupę;

3. panowanie (władza zdobyta przy użyciu siły) - nie opiera się na akceptacji, zaufaniu i poczuciu bliskości. Główny cel panowania odnosi się do sensu zadaniowego i organizacyjnego (wykonanie określonego zadania).

Środowisko społeczno-wychowawcze szkoły:

Mówiąc o środowisku ucznia, najczęściej mamy na myśli środowisko społeczne, określane jako zespół warunków i czynników osobowych i materialnych, powstających w wyniku współdziałania ludzi odgrywających główną rolę w kształtowaniu się osobowości społecznej jednostki.

Szkoła jest równocześnie układem instytucjonalnym oraz układem społecznym, jak również jedyną taką instytucją, w której to "z urzędu" występuje dwupokoleniowa społeczność (uczniowie i nauczyciele); uczniowie są podzieleni na poszczególne klasy czy oddziały według rocznika.

Zadania szkoły wobec ucznia:

1. rozwijanie u niego samodzielności;

2. rozwijanie u niego własnej aktywności;

3. rozwijanie u niego samorządności i autonomii;

4. pomoc wyjściu z okresu przedszkolnego;

5. pomoc w przejściu przez okres dorastania do wieku dorosłego;

6. formalne (instytucjonalne) uzależnienie jednostki od nauczycieli spełniających przepisane urzędowo role dydaktyczno-wychowawcze;

7. podleganie normom wynikającym ze społeczno-instytucjonalnego charakteru środowiska szkolnego, gdzie układ instytucjonalny ma porządkować życie społeczne, ułatwić je, służyć mu, a nie zastępować.

RODZINA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE:

Zbigniew Tyszko - „Rodzina to zbiorowość ludzi, powiązana ze sobą więzami pokrewieństwa, powinowactwa, czy adopcji.”

G. Marshall - Rodzina koniugalna - rodzina mała składająca się z małżonków, uzależnionych od nich dzieci, gdzie relacje małżonków odgrywają bardzo ważną rolę. Są to rodziny niezależnie od pokrewieństwa. Cechą charakterystyczną tego rodzaju rodzin jest wysoki wskaźnik rozwodów. Rodzina o takim charakterze podatna jest na rozpad, rozwód lub separację, znacznie bardziej niż inna, a powodem tego jest fakt, że uczucia dziecka nie są brane pod uwagę rodziców.

Według Franciszka Adamskiego - „Rodzina jest instytucją społeczną, która sprowadza się do pełnienia podstawowych funkcji społecznych”.

Z. Kawula: „Rodzina jest nie tylko instytucją wychowania naturalnego i intencjonalnego, ale jest również podstawową instytucję opieki i wychowania dziecka. Rodzina jest jednym z najważniejszych kręgów środowiskowych jednostki i jest to najbliższy każdemu człowiekowi krąg środowiskowy, zarazem najwcześniej mu dostępny i oddziaływujący na niego.”

E. Fromm - „Rodzina to mała zbiorowość oparta na wspólnocie emocjonalnej, która opiera się na bezwarunkowej i bezinteresownej miłości rodziców do potomstwa, dającej dziecku poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego.”

J. Maciaszek (def. psycholog.) - „Rodzina jest wspólnotą ogarniającą życie swoich członków w sposób wielostronny. We wspólnocie tej zaspokajane są potrzeby wszystkich członków w rodzinie, zarówno dzieci jak i dorosłych, a przedmiotem wspólnej troski są potrzeby ekonomiczne, psychiczne i fizyczne.”

H. Cudak - „O rodzinie, jako środowisku wychowawczym, mówimy wówczas, gdy jest to naturalne środowisko wychowawcze, dzięki któremu możliwe jest wrastanie jednostki w społeczeństwo i harmonijny rozwój jej osobowości.”

Typologia rodzin:

1. Według decyzyjności:

1. Matriarchalna - w której władzę w znacznej mierze sprawuje kobieta - matka;

2. Patriarchalna - władza nad jej członkami spoczywa w rękach mężczyzny, ma ona zwykle tradycyjny i instytucjonalny charakter, a jej członkowie są bezwzględnie podporządkowani woli głowy rodziny

3. Egalitarna, która jest przeciwieństwem dwóch wymienionych wcześniej typów, gdyż akceptuje równość współmałżonków i równy podział władzy i obowiązków.

2. Ze względu na zróżnicowane więzi społeczne w obrębie struktury rodziny:

1. Rodzina normalna (W. Ambroziak) - oparta na więzi biologicznej lub adopcji, którą cechuje pełny skład osobowy. Stosunki wewnątrzrodzinne oparte są na silnych więziach emocjonalnych, pomiędzy rodzicami a ich dziećmi lub pomiędzy małżonkami. Konflikty w tych rodzinach są rozwiązywane w sposób konstruktywny.

2. Rodzina niepełna - powstająca wskutek trwałej nieobecności jednego z rodziców. Tworzą ją matki z dziećmi, ojcowie z dziećmi albo same dzieci (rozwód, śmierć, świadomy wybór).

3. Rodzina zrekonstruowana - tworzą ją dorośli i dzieci. Cechą charakterystyczną tej rodziny jest silne obciążenie emocjonalne każdego z jej członków, wynikające z traumatycznej przeszłości. Istnieje w niej ryzyko dewiacji procesu wychowania.

4. Rodzina zdezorganizowana - rodzina, w której panują napięcia i konflikty wewnątrz rodziny. Stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny mają negatywny ładunek emocjonalny - są agresywne i antagonistyczne. Związki emocjonalne pomiędzy jej członkami cechuje obojętność lub oziębłość. Istniejące w nich rodzinach układy ról ulęgają dezorganizacji, co odzwierciedla się w osłabieniu funkcji opiekuńczych i kontrolnych nad dziećmi.

5. Rodzina zdemoralizowana - rodzina patologiczna będąca w konflikcie z prawem. Relacje rodzinne są agresywne nacechowane przemocą, sprzeczne z normami społecznymi i prawnymi. Najczęściej dotknięte są te rodziny uzależnieniami bądź przestępczością rodziców lub dzieci (Kawula).

6. Rodzina zastępcza - oparta na więzi współżycia i funkcji opiekuńczo-wychowawczej, kompensująca dzieciom, wychowującym się w tych rodzinach, pożądane wychowawczo i emocjonalnie środowisko wychowawcze.

Typologia rodzin niepełnych ze względu na przyczynę nieobecności jednego z rodziców:

Typy rodzin niepełnych		Przyczyny
Rodziny wdowie	-	Śmierć jednego z małżonków;
Rodziny rozbite	-	Rozwód bądź separacja;
Rodziny niepełne biologicznie	-	Porzucenie dziecka przez jednego z rodziców;
		-	Świadomy wybór samotnego rodzicielstwa;
	Rodziny niepełne czasowo	-	Choroba;
		-	Pobyt jednego z rodziców w zakładzie karnym;
		-	Pobyt za granicą;

FUNKCJE RODZINY (wg Tyszki):

1. BIOPSYCHICZNE:

1. prokreacyjna - zaspokajanie potrzeb w kwestii posiadania potomstwa;

2. seksualna - zaspokajanie potrzeb seksualnych współmałżonków, nie musi być związana z prokreacją;

2. EKONOMICZNA (w jej skład wchodzi podfunkcja produkcyjna np. gospodarstwo rolne, praca zarobkowa, gospodarcza, usługowo-konsumpcyjna):

1. materialno-ekonomiczna - zaspokajanie potrzeb materialnych;

2. opiekuńczo- zabezpieczająca - troska nad dziećmi i osobami starszymi i chorymi;

3. SPOŁECZNO-WYZNACZAJĄCA:

1. stratyfikująca (klasowa) - wyznacza status społeczny;

2. legalizacyjno-kontrolna - rodzice legalizują pewne zachowania (np. przyzwyczajenie do nagości);

4. SOCJOPSYCHOLOGICZNA:

1. socjalizacyjna - dostosowanie zachowania do norm obowiązujących w społeczeństwie;

2. kulturalna - zapoznawanie z dziedzictwem kultury;

3. rekreacyjno-towarzyska - umiejętności zachowania się w towarzystwie, spędzania czasu wolnego, spontaniczne kontakty towarzyskie;

4. emocjonalno-ekspresyjna - poparcie, bezpieczeństwo, miłość, kształtowanie wspólnoty rodzinnej, emocjonalnej i intelektualne (zaspokojenie potrzeb emocjonalnych).

Społeczne determinanty trwałości i rozpadu rodziny:

Najczęściej występujące zjawiska powodujące zaburzenia w strukturze rodziny:

1. czynniki zewnętrzne:

1. transformacje ustrojowe;

2. zmiany w sferze obyczajowości (np. konkubinaty);

3. społeczne niepokoje;

2. czynniki wewnętrzne:

1. przyjęty system wartości;

2. brak wiedzy i umiejętności odnośnie życia rodzinnego;

3. cechy osobowe członków rodziny (np. agresja, nadopiekuńczość, autokracja);

4. nieporadność życiowa;

3. zjawiska społeczno-demograficzne:

1. trendy związane z zakładaniem rodziny (granice wieku wchodzenia w związki);

2. liczba i struktura urodzeń;

3. aktywność zawodowa kobiet;

4. rola kobiety w rodzinie;

5. rozpad rodziny;

6. zmiana struktury rodziny (samotne wychowywanie dziecka, związki kohabitarne);

4. czynniki społeczno-ekonomiczne:

1. sytuacja bytowa rodzin;

2. rozwarstwienie materialne społeczeństwa;

3. bezrobocie;

4. bieda i ubóstwo;

PROBLEM UBÓSTWA, BEZROBOCIA I BEZDOMNOŚCI

Według W. Toczyńskiego - „W świadomości społecznej ubóstwo to brak dostatecznych środków materialnych do życia rozumiany jako bieda bądź niedostatek.”

Ujęcie absolutne ubóstwa oznacza stan niezaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka, a w szczególności potrzeb biologicznych niezbędnych do funkcjonowania organizmu człowieka; odnosi się do niezaspokojonych potrzeb uznanych w danym społeczeństwie w danym czasie za minimalny.

Ujęcie względne ubóstwa - Lester C. Thurow zwraca uwagę na fakt, że poczucie zbiednienia może się pojawić także wraz ze wzrostem dochodu wtedy, gdy dochód jednych rośnie wolniej niż innych n wolniej niż to było oczekiwane.”

Przyczyny ubóstwa:

1. bezrobocie;

2. niechęć do ciężkiej pracy;

3. niedostateczne wykształcenie;

4. brak kwalifikacji zawodowych;

5. patologia życia rodzinnego (przekaz pokoleniowo - sposobów na życie);

6. alkoholizm, narkomania;

7. ułomności fizyczne lub psychiczne;

Teorie B. Schillera:

Teoria skażonych charakterów - ubóstwo jest uważane za naturalny rezultat indywidualnych defektów, takich jak brak aspiracji lub ambicji czy brak zdolności czy możliwości.

Teoria ograniczonych możliwości - ubożenie społeczeństwa jest rezultatem sił działających poza człowiekiem. Nie wszyscy mają dostęp do dobrej edukacji, a co za tym idzie, lepszych miejsc pracy.

Teoria „Wielkiego Brata” - obarcza winą za zubożenie społeczne rządy poszczególnych krajów. Rządy poprzez wysokie podatki oraz liczne programy socjalne sprawiają, że biedne społeczności uzależniają się od swego zubożenia korzystając z systemu wsparcia socjalnego. Życie z zapomogą staje się bardzo miłe, gdy nie masz odpowiedzialności za nic, ani nie masz żadnych ambicji.

TRIADA wg. Gildera

Według Gildera przyczyna ubóstwa tkwi w upadek trzech podstawowych wartości:

• upadek rodziny - przyczyny ubóstwa mogą tkwić w rodzinie, ponieważ uległa zachwianiu struktura rodziny; coraz częściej kobiety zdejmują odium utrzymania rodziny z mężczyzn, którzy nie mają poczucia odpowiedzialności za dom, żyją z dnia na dzień, nie myślą o przyszłości; spadają ich dochody i coraz częściej większa grupa mężczyzn popada w różnego rodzaju uzależnienia;

• upadek pracy - ubożsi pracują znacznie mnie i z mniejszym zaangażowaniem niż reszta społeczności; sytuacje tej sprzyjają liczne zapomogi socjalne, które powodują u osób ubogich utrwalenie tej sytuacji;

• upadek wiary - wiara we własne możliwości oraz wiara w to, że można osiągnąć sukces sprawia, że ludzie potrafią walczyć o lepszy byt dla siebie.

Mierniki ubóstwa

1. Urzędowa granica ubóstwa wyrażająca się w kosztach wyżywienia na jedną osobę w rodzinie;

2. Najmniejszy dochód na osobę w rodzinie przeliczany przez Główny Urząd Statystyczny;

3. Deprywacja potrzeb - w jej ramach:

1. Dochód na osobę w rodzinie poniżej 50% średniego dochodu;

2. Brak przynajmniej jednego z przedmiotów (pralki, lodówki, telewizora lub radia);

3. W zakresie warunków mieszkaniowych:

• Brak minimum jednego z elementów: energii elektrycznej, bieżąca woda, WC czy łazienka w mieszkaniu;

• Powierzchnia lokalu minimum 10 m kwadratowych na osobę.

4. Spożycie mięsa i jego przetworów do 3 kg miesięcznie na osobę.

Walka z ubóstwem

1. Edukacja i oświata;

2. Korzystna komunikacja społeczna i informowanie z działem ludzi ubogich;

3. Gwarancja najniższych dochodów;

4. Organizacja samopomocy społecznej:

1. Skala makro oznacza udział całego społeczeństwa, które opłaca składki na ten cel;

2. Skala mezo - działalność organizacji pozarządowych świadczących usługi na rzecz lokalnej społeczności, wciągając ją jednocześnie w swoje działania;

3. Skala mikro - jednostki dotknięte jednym problemem wspomagają siebie nawzajem;

Bezrobocie

Stopa bezrobocia - stosunek liczby osób bezrobotnych do liczby ludności aktywnej ekonomicznie. Tak zdefiniowaną stopę bezrobocia oblicza się różnie, w zależności od przyjętej definicji osoby bezrobotnej.

• najczęściej praktykowane, ale nie do końca prawidłowe, jest podawanie stopy bezrobocia rejestrowanego, do wyliczenia której przyjmuje się, że bezrobotny, to osoba, która jest aktualnie zarejestrowana zgodnie z prawem danego kraju, jako poszukująca pracy.

• natomiast Międzynarodowa Organizacja Pracy zaleca wyliczanie stopy bezrobocia zgodnie z następującą definicją: za bezrobotną uważa się osobę, która spełnia równocześnie wszystkie poniższe warunki:

• ukończyła 15 lat;

• aktualnie nie pracuje, ani nie odbywa przyuczenia do zawodu z elementami nauki praktycznej;

• poszukiwała aktywnie pracy w tygodniu badania lub w ciągu 6 tygodni poprzedzających badanie;

• jest zdolna do podjęcia pracy w tygodniu badanym lub następnym i wyraża gotowość

podjęcia takiej pracy.

W Polsce podaje się najczęściej stopę bezrobocia rejestrowanego, natomiast GUS bada także stopę bezrobocia według definicji MOP.

Drugi, zdecydowanie rzadziej spotykany sposób wyliczania stopy bezrobocia jest relacją liczby osób bezrobotnych do liczby ludności w wieku produkcyjnym, tj. do liczby osób w granicach wiekowych określających w danym kraju wiek produkcyjny (w Polsce 15-67).

Przyczyny bezrobocia

• brak wykształcenia;

• brak chęci do pracy;

• postęp techniczny;

• recesja gospodarcza;

Skutki bezrobocia

• rozwody, uzależnienia;

• drenaż publicznych środków finansowych;

• emigracja zarobkowa;

• przestępczość wśród bezrobotnych;

• wykluczenie społeczne;

• zaburzenia funkcji ekonomiczno-konsumpcyjnej rodziny;

• zaburzenia funkcji opiekuńczo-wychowawczej rodziny;

• zaburzenia funkcji ekspresyjnej i emocjonalnej;

• zaburzenia funkcji prokreacyjnej;

• zaburzenia funkcji socjalizacyjnej (dzieci ze stygmatem niższości).

Bezdomność sensu stricte - nazywana jawną bądź rzeczywistą. Oznacza brak stałego miejsca stałego zamieszkania i stałego pobytu.

Bezdomność sensu largo - ukryta. Nazywana utajoną bądź społeczną. Opiera się na ocenie posiadanego lokum jako niespełniającego kryterium do zamieszkania ze względu na odstępstwo od minimalnych standardów mieszkaniowych albo ze względu na kulturowo usprawiedliwione aspiracje, charakterystyczne dla slumsów, pustostanów, wolnostojących ruder.

Bezdomność z wyboru - niektóre osoby dłużej pozostające w bezdomności twierdzą że wolą być bezdomne, ale to już kwestia np "wygodnictwa". Brak jakichkolwiek obowiązków (podatki, obowiązek pracy itp.), wyżywienie za darmo itd. Osoby te odrzucają określone normy społeczne. Nie chcą zmieniać swojego stanu, jest im dobrze tak jak jest. Nie widzą w tym żadnego problemu i nie wyobrażają sobie żyć inaczej. Nie szukają wyjścia z trudnej sytuacji życiowej.

Bezdomność z konieczności, w której znalazły się osoby, które straciły dach nad głową z różnych powodów: alkoholizmu, rozwodów, waśni rodzinnych, eksmisji i pobytów w więzieniach.

Przyczyny bezdomności jako zjawiska społecznego wiązane są także:

• ze zmianami demograficznymi,

• z ruchliwością społeczną,

• z recesja gospodarczą i sprzężonym z nią bezrobociem oraz ubożeniem społeczeństwa,

• z niedowładem polityki mieszkaniowej,

• kurczeniem się komunalnych zasobów mieszkaniowych,

• brakiem lokali zastępczych,

• wzrostem cen mieszkań czynszowych,

• z redukcją nakładów państwa na pomoc społeczną,

• z dysfunkcjonalnością instytucji opiekuńczo-resocjalizujących i karnych

Przyczyny bezdomności jako cechy położenia społecznego związane są:

• z patologiami (alkoholizm, przestępczość, prostytucja, narkomania, rozpad więzi rodzinnych, włóczęgostwo, żebractwo)

• z zaburzeniami psychicznymi

• z konfliktami na tle obyczajowym i odtrąceniem niesamodzielnych członków rodziny (samotne matki, porzucone dzieci, chorzy na AIDS, zniedołężniali starcy);

PEDAGOGIKA SPOŁECZNA - ĆWICZENIA

11

---