1.1 Ekonomia - jest nauką badającą w jaki sposób ludzie wykorzystują zasoby będące w ich dyspozycji w celu zaspokojenia różnorodnych potrzeb materialnych i niematerialnych. Zasoby, którymi ludzie dysponują są przekształcane w trakcie procesów produkcyjnych w dobra i usługi zaspokajające określone potrzeby. Dążeniem ludzi jest zaspokojenie wszystkich potrzeb w stopniu maksymalnym. Niestety, nie jest to możliwe głównie z racji ograniczoności zasobów. O ile potrzeb może być nieskończenie wiele, o tyle zasoby umożliwiające zaspokojenie tych potrzeb są najczęściej ograniczone. W konsekwencji człowiek musi gospodarować tzn. dokonywać wyborów ekonomicznych - decydować na co przeznaczyć stosunkowo rzadkie zasoby, które są do jego dyspozycji i jakie zasoby zaspokoić. Decyzja gospodarcza posiada zawsze dwa aspekty - pozytywny i negatywny. Aspekt pozytywny oznacza dokonanie wyboru jakie cele gospodarcze będziemy realizować oraz jakie zasoby przeznaczymy na osiągnięcie tych celów. Aspekt negatywny oznacza konieczność realizacji z innych celów, na osiągnięcie których moglibyśmy przeznaczyć posiadane zasoby. Zasoby - podział :

- zasoby ludzkie -niezwykle istotną cechą kapitału ludzkiego są zdolności człowieka do uczenia się i w konsekwencji do ciągłego rozwijania swej wiedzy. Wiedza ta służy z kolei do coraz bardziej skutecznego wykorzystania i przekształcania zasobów naturalnych i kapitałowych w dobra zaspokajające potrzeby ludzkie

- zasoby naturalne - nie są wytworem pracy ludzi lecz darem natury, aczkolwiek człowiek staje się ich właścicielem i wykorzystuje je dla wytwarzania produktów i usług. Zasoby takie jak ziemia, surowce mineralne i roślinne, woda są często produktami podstawowymi dla wytwarzania wielu towarów finalnych i półproduktów. Zasoby dzielą się na odnawialne i nieodnawialne.

- zasoby kapitałowe - rozumie się najczęściej wszelkie rzeczowe składniki procesów wytwórczych będące wytworem pracy człowieka. Do rzeczowych zasobów należą środki pracy i przedmioty pracy. Środkami pracy są wszelkie maszyny, narzędzia, instalacje przy pomocy których człowiek wytwarza produkty i usługi. Przedmiotami pracy są surowce i półfabrykaty które służą do wyprodukowania danego dobra.

1.2 Rola technologii w działalności gospod.

Wytworzenie produktów lub usług wymaga zastosowania wielu zasobów równocześnie, przy czym każdy produkt potrzebuje odmiennych zasobów. Zasoby konieczne do produkowania jakiegoś dobra muszą być ze sobą w odpowiedni sposób połączone. W przeciwnym wypadku produkt nie zostanie wytworzony. Po to aby wyprodukować dany towar posiadający odpowiednie właściwości konieczna jest wiedza o tym, w jaki sposób i w jakich proporcjach połączyć ze sobą wszystkie elementy w procesie produkcyjnym. Innymi słowy musi znać technologię wytwarzania danego dobra. Dlatego też ilość i jakość dóbr, które możliwe są do wytworzenia zależą nie tylko od wielkości zasobów, którymi dysponujemy. Zależą one również od dostępnych nam technologii wytwarzania.

1.3 Problem rzadkości w ekonomii

Rzadkość jest wynikiem zależności między zapotrzebowaniem ludzi na dobra (zapotrzebowaniem potencjalnym) a ograniczonymi zdolnościami wytworzenia tych dóbr. Problem rzadkości występuje zawsze, kiedy zapotrzebowanie ludzi na dobra przewyższa możliwości wyprodukowania tych dóbr (niezależnie do tego jak znaczne są możliwości produkcyjne). Wraz z upływem czasu pojawiają się nowe i lepsze technologie produkcji, zwiększają się również zasoby. W rezultacie prawa strona nierówności powiększa się - zwiększają się możliwości wytwarzania większych ilości dóbr. Z drugiej strony jednak wzrasta liczba ludzi, rosną również potrzeby, które każdy chciałby zaspokoić. Tak więc lewa strona nierówności także zwiększa się sprawiając, że problem rzadkości nie znika.

Zapotrzebowanie Zdolności= ilość dóbr które ludzie > = ilość dóbr, które ludzie chcieliby posiadać w ciągu roku są zdolni wytworzyć w ciągu roku

1.4 Efekty dokonywania wyborów w działalności gospodarczej

Ograniczoność zasobów oraz nieograniczoność potrzeb, które można zaspokoić przy pomocy dóbr wytworzonym w danym momencie z zasobów będących do dyspozycji stwarzają konieczność dokonywania wyborów. Ludzie muszą dokonywać wyboru - co i jak produkować. Ponieważ nie wszystkie potrzeby można zaspokoić w danym momencie, lub inaczej mówiąc nie jest możliwe wytworzenie tylu dóbr ażeby zaspokoić zapotrzebowanie (potencjalne) wszystkich ludzi pojawia się konieczność dokonywania wyboru tych dóbr, które decydujemy się wytworzyć i tych, z których wytwarzania rezygnujemy. Każdemu wyborowi towarzyszą dwa efekty - korzyści i koszty. Równocześnie jednak każde osiągnięcie korzyści oznacza powstanie kosztu alternatywnego (kosztu utraconych korzyści).

1.5 Granica możliwości produkcyjnych. Sposoby przesuwania granicy możliwości produkcyjnych. Rola wyboru między konsumpcją a inwestycjami.

Granica możliwości produkcyjnych - wskazuje na alternatywne kombinacje dwóch grup produktów, które społeczeństwo jest zdolne wytworzyć w ciągu danego okresu czasu wykorzystując do tego w całości i w jak najlepszy sposób posiadane zasoby oraz technologie produkcji. Dane zasoby 1 roczne możemy przeznaczyć na produkcję dóbr wojskowych lub do wytworzenia dóbr cywilnych. Jeśli wszystkie zasoby przeznaczymy na produkcję dóbr wojskowych, wówczas przy danej technologii ich wytworzenia możemy wyprodukować maksymalną ilość dóbr, równą OG. I odwrotnie wówczas OA. Możliwe jest oczywiście przeznaczenie częściowe i wówczas OI oraz OH. Takich możliwych kombinacji przeznaczenia zasobów na produkowanie jest bardzo wiele (kombinacje C,D,E, F)

Rysunek 1 / 16

Granica możliwości produkcyjnych oddziela dwa zbiory kombinacji : kombinacje osiągalne i nieosiągalne przy danej technologii. Wyborów można dokonywać jedynie w ramach kombinacji osiągalnych, przy czym punkty AE wszystkie maksymalne kombinacje produkcji dwóch dóbr. Jeśli z jakich powodów nie wykorzystujemy wszystkich zasobów, którymi możemy dysponować w danym momencie, wówczas wykorzystamy jedynie kombinację dóbr M, która jest gorsza od jakiejkolwiek kombinacji leżącej na krzywej AE. Z takimi sytuacjami spotykamy się w okresach kryzysów gosp. (np. bezrobocie) są to marnotrawstwa części zasobów.

Rys. 2a / 17

Z drugiej strony granicy znajdują się p. N, które wskazują na wielkości produkcji nieosiągalne przy danej wielkości zasobów i danej technologii. W dłuższym okresie czasu kombinacje nieosiągalne mogą stać się osiągalnymi. Dzieje się to w rezultacie wprowadzenia postępu technicznego organizacyjnego do procesów gospodarowania. Równocześnie zwiększają się zasoby kapitału i siły roboczej.

Nowe technologie, wzrost zasobów kapitału rzeczowego i ludzkiego są głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego. W wyniku wzrostu następuje przesuwanie się w górę granicy możliwości produkcyjnych.

Postęp technologiczny i organizacyjny pozwala na bardziej intensywne wykorzystanie danych zasobów. Jest to intensywna droga wzrostu gospodarczego.

Wzrost gospodarczy (przesunięcie w górę granicy możliwości produkcyjnych) można osiągnąć również na drodze ekstensywnej, tzn. w wyniku zwiększenia ilości dostępnych zasobów przy wykorzystaniu dotychczasowej technologii produkcji. Możliwości są bardzo ograniczone.

Wprowadzenie postępu technicznego do gospodarki związane jest z koniecznością dokonywania wyboru między konsumpcją a inwestycjami. Postęp techniczny wymaga nakładów na badania naukowe oraz eksperymenty produkcyjne. Nowe technologie muszą być następnie wprowadzane do produkcji przez coraz większą ilość przedsiębiorstw, co powoduje że przeznaczają duże ilości kapitału na zakup maszyn, narzędzi.

Przeznaczenie większych środków na dobra kapitałowe oznacza, że w danym momencie mniej zasobów można przeznaczyć na konsumpcję. Jednakże w następnym okresie poczynione inwestycje kapitałowe zwiększają zdolności wytwórcze i pozwalają na produkowanie większych ilości zarówno dóbr kapitałowych jak i konsumpcyjnych.

1.7 Zasada malejących korzyści marginalnych.

Istnieje pewna prawidłowość z której wynika, że im większy jest poziom działalności gospodarczej tym mniejsze są korzyści marginalne osiągane z tej działalności.

Wraz ze wzrostem rozmiarów konsumpcji maleją korzyści osiągane ze zwiększania konsumpcji o dodatkową jednostkę - maleją korzyści marginalne.

Zasada malejących korzyści marginalnych oznacza, iż przy bardzo wysokim poziomie konsumpcji korzyści marginalne będą wynosiły zero. Jest to punkt w którym korzyści całkowite z konsumpcji żywności przestają wzrastać. W punkcie tym osiągamy maksymalne korzyści z konsumpcji. Zasada malejących korzyści marginalnych jest odwracalna : ponieważ korzyści marginalne są mniejsze przy wyższym poziomie działalności dlatego przy niższym poziomie działalności korzyści marginalne są większe. Krzywa korzyści całkowitych (zadowolenia z konsumpcji) rośnie wraz ze wzrostem ilości konsumowanej żywności. Wzrost korzyści całkowitych jest jednak coraz wolniejszy a po osiągnięciu odpowiednio wysokich rozmiarów konsumpcji korzyści całkowite przestają wzrastać.

Rysunek 4 /24

1.8 Zasada rosnących kosztów marginalnych.

Zjawisko malejących korzyści marginalnych jest ściśle związane ze zjawiskiem rosnących kosztów marginalnych. Przy danym dochodzie pieniężnym, który dysponuje konsument w ciągu tygodnia, przeznaczenie coraz większej części dochodu na zakup odzieży oznacza, iż musimy rezygnować z coraz większej ilości jednostek żywności. Wraz ze wzrostem konsumpcji odzieży zmniejszają się korzyści marginalne. Równocześnie koszt marginalny konsumpcji odzieży będzie wzrastał. Dzieje się tak dlatego, że koszt marginalny odzieży jest równy korzyściom marginalnym z poświęconej żywności. Ponieważ zwiększając konsumpcję odzieży rezygnujemy z coraz większej ilości konsumowanej żywności dlatego korzyści marginalne konsumpcji żywności zwiększają się natomiast koszty marginalne konsumpcji odzieży rosną.

1.9 Zasada optymalizacji decyzji.

Każdy podmiot gospodarczy dąży do maksymalizacji korzyści netto ze swej działalności powinien zwiększać ją lub zmniejszać aż do momentu zrównania się korzyści marginalnych z kosztami marginalnymi.

2.1 Model gospodarki rynkowej

Najważniejsze założenia gospodarki rynkowej są następujące:

- model dotyczy g. ryn. w warunkach kapitalizmu tzn w warunkach takiego systemu społ-gospod gdzie większość zasobów jest własnością prywatną,

- gospodarka składa się z dwóch grup podmiotów gospod. - gospodarstw domowych oraz przedsiębiorstw,

- rynek dzieli się na rynek dóbr (konsumpcyjnych i kapitałowych) oraz na rynek zasobów,

- współzależności między podmiotami gospodarczymi

rysunek str 34

Lewa strona wykresu przedstawia gospodarstwa domowe, a prawa przedsiębiorstwa. Są to dwie grupy podmiotów podejmujących decyzje gospodarcze.

Wykres jest uproszczonym modelem gospodarki rynkowej. Bardzo często strumienie wymiany krążą tylko między przedsiębiorstwami lub tylko między gospodarstwami domowymi. Stosunkowo duża część wymiany odbywa się między przedsięb. Jedne przedsięb. sprzedają innym surowce i półfabrykaty służące do dalszej produkcji. Są to tzw. dobra pośrednie. Przedsięb. sprzedają także gotowe produkty gotowe, które nie są przedmiotem dalszego przetwarzania. Jeśli dobra finalne sprzedawane są gosp. domowym mówimy o dobrach konsumpcyjnych, jeśli przedsiębiorstwom to dobrami inwestycyjnymi.

Uproszczony model gospodarki rynkowej wymaga innych jeszcze uzupełnień. Należy określić np. jakiego rodzaju konkurencja dominuje na danym rynku, jakie są motywacje działań przedsiębiorstw i gospodarstwa domowych czy wreszcie należy uwzględnić oddziaływanie państwa na procesy gospodarowania.

2.2 Definicja rynku

Rynek jest miejscem, zorganizowanym zazwyczaj w sensie instytucjonalnym, gdzie dokonują się akty kupna i sprzedaży czynników produkcji oraz wytworzonych dóbr (produktów i usług).

Współczesny rynek jest często bardzo skomplikowany i działanie na nim wymaga specjalistycznej wiedzy. Rynkiem są wydzielone obszary targowisk miejskich, hurtownie produktów spożywczych i przemysłowych, państwowe i prywatne biura pośrednictwa pracy. Podobnie formą rynku są działy ogłoszeń prasowych w gazetach i czasopismach o kupnie i sprzedaży różnych dóbr oraz oferty pracy. Rynkiem są banki, giełdy papierów wartościowych.

Niezależnie od formy każdy rynek charakteryzuje się tym, że odbywające się na nim transakcje kupna - sprzedaży posiadają swoją cenę. Na rynku powstają ceny poszczególnych produktów i usług a także kształtują się relacje cen między nimi. Rynek decyduje o systemie cen.

2.4 Zasoby i strumienie

Zasób to określona ilość produktów, pieniędzy, pracowników itp. w danym momencie czasu. W ekonomi a zwłaszcza w mikroekonomii posługujemy się raczej pojęciem strumienia dóbr, pieniędzy, zasobów naturalnych, które przepływają między podmiotami gospodarczymi z różną szybkością w określonym czasie. Posługiwanie się kategorią strumienia związane jest z koniecznością uwzględnienia czynnika czasu w analizowaniu zjawisk gospodarczych.

2.5 Prawo popytu rynkowego.

Prawo popytu rynkowego - wraz ze wzrostem ceny produktu zmniejsza się, ceteris paribus, popyt na ten produkt, natomiast wraz ze spadkiem ceny popyt wzrasta.

Między zmianami ceny i zmianami popytu na dane dobro istnieje zależność odwrotna. W rzeczywistości gospodarczej na popyt wpływają nie tylko ceny ale także inne czynniki takie jak dochód kupujących, ich gusty (upodobania) czy też zjawiska określone mianem efektów naśladowania oraz demonstracji. Zmiany popytu są funkcją równoczesnych zmian wszystkich tych czynników.

Należy pamiętać, że: zmiana ceny dobra powoduje zmiany wielkości popytu wzdłuż danej krzywej popytu oraz krzywa popytu rynkowego przesuwa się nie tylko w rezultacie zmian czynników niecenowych (innych a niżeli cena).

2.6 Czynniki wpływające na rozmiary popytu.

Do najważniejszych czynników niecenowych wpływających na zmiany popytu rynkowego zaliczamy: dochody, gusty i preferencje, ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych, przewidywania cen relatywnych, liczbę ludności, efekty naśladowania i demonstracji.

Dochody konsumentów - zmiany dochodów kupujących przesuwają popyt rynkowy na większość dóbr. Wzrost dochodów przesuwa krzywą popytu w górę. Oznacza to, że przy danej cenie popyt zgłaszany na dane dobro jest większy. Spadek dochodów przesuwa krzywą popytu rynkowego w dół, czyli że przy danej cenie rozmiary popytu na dane dobro są mniejsze.

Gusty i preferencje - każdy z kupujących posiada własne gusty lub preferencje odnoszące się do kupowanych dóbr. Każdy z nas posiada ulubiony kolor i chętniej kupuje tą odzież. Pojawiają się tzw. modne kolory. Wywiera to znaczny wpływ na gusty i preferencje kupujących odzież właśnie w kolorach modnych. W rezultacie popyt rynkowy na modną odzież przesuwa się w górę.

Substytuty - dwa dobra są substytutami jeżeli zmiana ceny (wzrost, spadek) na jeden z produktów, przy niezmienionej cenie drugiego, przesuwa popyt konsumentów w kierunku dobra tańszego. Klasycznym przykładem jest masło i margaryna.

Dobro komplementarne - dwa dobra są komplementarne jeżeli wzrost (spadek) ceny na dane dobro wywołuje spadek (wzrost) popytu na drugie dobro. Wzrost (spadek) ceny mieszkań wpływa na spadek (wzrost) popytu na meble, sprzęt gos. domowego itp.

Przewidywanie cen relatywnych - kupujący może antycypować (wyprzedzać w czasie) zakupy dóbr przewidując znaczące zmiany ich cen. Antycypacja popytu występuje z niezwykłą ostrożnością w okresach długotrwałej i wysokiej inflacji. Kupujący tracą wtedy możliwości zmian cen relatywnych i o ile tylko posiadają jeszcze pewne zdolności dochodowe starają się kupować możliwie jak najszybciej i w zwiększonych często ilościach.

Liczba ludności - zmiany liczby ludności przesuwają krzywą popytu wielu produktów. Wzrost liczby ludności przesuwa krzywą w górę, spadek w dół.

Efekty naśladownictwa i demonstracji - niekiedy ludzie chcą wyróżniać się spośród innych, chcą być podobni do innych, wyposażając swoje mieszkania w podobny sposób. Typowym przykładem naśladownictwa większości jest moda, naśladowanie określonego stylu konsumpcji, np. stylu amerykańskiego, którego symbolami są coca -cola, spodnie tylu jeans oraz hamburger. Innymi zjawiskami wywierającymi na popyt na niektóre produkty są efekty demonstracji, z których najbardziej znane to efekt snobizmu oraz efekt Veblena. Efekt snobizmu występuje wówczas, gdy wielkość popytu na dane dobro zgłaszana przez konsumenta zmienia się w odwrotny sposób w porównaniu do zmian wielkości popytu pozostałych konsumentów.

2.7 Prawo podaży rynkowej

Ilości dóbr oferowane na rynku przez producentów nazywamy podażą. Pomiędzy ilością dostarczanych na rynek produktów i usług a ich cenami istnieje następujące zależność, określana jako prawo podaży:

- wzrost ceny rynkowej produktu prowadzi, ceteris paribus, do wzrostu oferowanych ilości tego produktu. Przy wyższej cenie staje się bardziej korzystna, co skłania producentów do zwiększania ilości swoich produktów oferowanych na rynku.

- spadek ceny produktów wywołuje, ceteris paribus, zmniejszenie oferowanych ilości produktu (produkcja staje się mniej opłacalna ze względu na niższą cenę produktu).

2.8 Czynniki wpływające na rozmiary podaży.

Do najważniejszych czynników, które poza ceną danego produktu mają wpływ na kształcenie się wielkości podaży należą: ceny czynników produkcji, technologia, podatki i subsydia, przewidywania cen oraz ilość przedsiębiorstw w gałęzi.

Ceny czynników produkcji - Wzrost cen wykorzystywanych do produkcji (wzrost płac, opłat za energię, czynszów, wzrost cen surowców, wzrost procentów od pożyczonego kapitału) powoduje, ceteris paribus, przesuwanie się krzywej podaży w górę. W sytuacji spadku cen czynników produkcji krzywa przesuwa się w dół. W pierwszym przypadku produkcja staje się mniej zyskowna i producenci ograniczają ilość oferowanych produktów.

Technologia - w ujęciu statycznym (czyli analizując zjawiska gospodarcze w danym momencie czasu) można przyjąć że technologia produkcji jest dana. W ujęciu dynamicznym kiedy do rozważań wprowadzimy czynnik czasu, należy uwzględnić postęp techniczny polegający na stosowaniu do produkcji nowych, bardziej efektywnych technologii. Nowa technologia obniża koszty wytwarzania jednostki produkcji, co przy danej cenie rynkowej zwiększa zyskowność produkcji. Krzywa podaży przesuwa się w dół, co oznacza większe ilości oferowanych produktów przy jakiejkolwiek danej cenie rynkowej.

Podatki i subsydia - np. podatek od wartości sprzedaży jest traktowany przez producenta jako dodatkowy koszt wytworzenia produktu. Tego rodzaju podatek wpływa nieko-rzystnie na krzywą podaży przesuwając ją w górę. W podobny sposób, aczkolwiek w przeciwnym kierunku, oddziaływają na podaż subsydia. Subsydia (dopłaty) traktowany jest jako element zmniejszający koszty.

Ilość przedsiębiorstw w gałęzi - wzrost liczby przedsiębiorstw w gałęzi zwiększa ilość oferowanych produktów - krzywa podaży rynkowej przesuwa się w dół. W przypadku zmniejszania się krzywa przesuwa się w górę.

2.9 Popyt, podaż, cena równowagi, mechanizm równowagi

Ilość nabywanych i sprzedawanych produktów i usług zmieniają się w odwrotnych kierunkach w reakcji na zmiany cen: wraz ze wzrostem (spadkiem) ceny produktu popyt na produkt zmniejszają się (rośnie) natomiast podaż zwiększa się (spada). W rezultacie krzywa popytu ma nachylenie negatywne a krzywa podaży ma nachylenie pozytywne. Krzywe te muszą więc spotkać się (przeciąć) w pewnym miejscu - przy pewnej cenie rynkowej.

Cena, przy której rozmiary podaży (ilości oferowane produktu) zrównają się z rozmiarami popytu (ilość produktu, które konsumenci chcą kupić) nosi nazwę ceny równowagi rynkowej. Cena równowagi "oczyszcza" rynek z jakiejkolwiek nadwyżki popytu bądź podaży - dlatego nosi ona nazwę ceny czyszczącej rynek (market clearing price).

Przykład ceny równowagi rynkowej:

Rysunek 12/50

Punkt E jest to punkt gdzie nie występuje ani nadwyżka popytu ani nadwyżka podaży.

Na rynku działa mechanizm doprowadzający sytuację rynkową do punktu E (Equilibrium), zwanego punktem równowagi rynkowej. Jeśli dana cena rynkowa różni się od ceny równowagi, wtedy producenci oraz konsumenci są zainteresowani aby zmienić poziom swojej działalności: producenci zwiększają lub zmniejszają ilości produktu oferowane na rynek, konsumenci zwiększają lub zmniejszają ilości produktu które chcą kupić.

Punkt równowagi rynkowej:

Rysunek 13/51

Cena P₁ jest stosunkowo wysoka i korzystna dla producentów. Skłania ich to do zwiększania podaży na rynek. Równocześnie wysoka cena jest niekorzystna dla kupujących i ogranicza ich popyt na dany produkt. W rezultacie przy cenie P₁ powstaje na rynku nadmiar produktu równy wielkości nadwyżki podaży nad popytem. Nadmiar produktu na rynku oznacza, że część wytworzonego produktu nie znajduje nabywców. W magazynach producentów gromadzą się zapasy niesprzedanych produktów. Utrzymanie zapasów pociąga za sobą określone koszty rzeczywiste (utrzymanie magazynów, ludzi) oraz koszty alternatywne (zamrożony w zapas kapitał). Producenci chcąc sprzedać na rynku nadmiar produktu muszą zgodzić się na obniżenie ceny.

Cena P₂ jest stosunkowo niska - jest mniej korzystna dla producentów i bardziej korzystna dla konsumentów. Skłania to sprzedających do oferowania stosunkowo małych ilości produktu na rynek natomiast kupujący są zainteresowani nabyciem dużych ilości produktu. Przy cenie P₂ powstaje niedobór produktu. Brak produktu będzie zmniejszać się w miarę jak kupujący będzie ograniczać swój popyt, natomiast producenci będą zwiększać ilości oferowanych produktów. Nastąpi to jedynie przy cenach większych od P₂.

Nadmiar i brak produktu mają charakter względny. Występują one na rynku przy określonych cenach i zanikają w miarę jak decyzje sprzedających i kupujących doprowadzą sytuację rynkową do stanu równowagi. Procesy te noszą nazwę mechanizmu rynkowego. Mechanizm rynkowy wynika z wzajemnych zależności między ceną, pobytem i podażą i polega na tym, że jakiejkolwiek równowaga między tymi elementami rynku uruchamia siły (reakcje sprzedających i kupujących) kierujące popyt i podaż do stanu równowagi osiąganego przy cenie równowagi rynkowej.

2.10 Model pajęczyny

2.11 Tłumienie i wybuchowe wahania cen.

Analizując zmiany cen oraz zmiany wielkości popytu i podaży w dłuższym okresie czasu stwierdzimy, że charakteryzują się one ruchem cyklicznym, czyli regularnymi wahaniami o przeplatających się okresach wzrostu i spadku.

Cykliczny ruch cen produktów oraz rozmiarów produkcji można stwierdzić przy pomocy prostego modelu, który ze względu na swoją postać graficzną nazywamy modelem pajęczyny. Jest to model dynamiczny ponieważ uwzględnia czynnik czasu ze wzajemnych zależnościach między zmianami cen i zmianami wielkości produkcji.

Zakładamy że pomiędzy zmianą ceny produktu a zmianą wielkości produkcji upływa pewien okres czasu, np. miesiąc. Reakcja producentów na zmianę ceny zachodzi z opóźnieniem 1 miesiąca. Oznacza to że cena z tego miesiąca (P_ł) znajdzie swoje odzwierciedlenie w wielkości produkcji przyszłego miesiąca (Q_t+1). Założenie jest bardzo realistyczne, bowiem między zmianą sygnału rynkowego w postaci ceny a odpowiednią reakcją podmiotów gospodarczych upływa zawsze pewien okres czasu. Wielkość produkcji (podaży) w okresie przyszłym jest funkcją ceny okresu bieżącego:

QS_t+1 = f(P_t)

W odróżnieniu od producentów, którzy z racji techniczn-organizacyjnych potrzebują dłuższego czasu na zwiększenie lub ograniczenie podaży, konsumenci muszą podjąć decyzje o zmianie swego zapotrzebowania na dany produkt prawie natychmiast. Dlatego możemy przyjąć, że rozmiary popytu w danym okresie są funkcją ceny produktu z tego samego okresu. Zapiszemy to następująco:

QD_t = f(P_t)

Dysponując funkcją podaży i popytu możemy wyznaczyć równanie równowagi rynkowej w okresie t:

QS_t = QD_t

Opierając się na powyższych założeniach i równaniach modelu można prześledzić kształtowanie się rozmiarów oferowanych produktów w reakcji na zmiany ceny produktu.

Rysunek 15 /55

Przyjmijmy, że cena w pierwszym miesiącu wynosi P₁. W konsekwencji wielkość oferty w drugim miesiącu osiągnie rozmiary Q₂. Przy danej krzywej popytu i podaży powstaje w tej sytuacji nadwyżka podaży nad popytem. Zlikwidowanie tej nadwyżki wymaga obniżenia ceny do P₂. W trzecim miesiącu wielkość podaży jest funkcją ceny z 2 miesiąca. Ponieważ cena spada do P₂ oferowane wielkości produktów zmniejszają się do wielkości Q₃. Na rynku powstaje niedobór produktów, którego zlikwidowanie wymaga wzrostu ceny do P₁.

Cena produktu oscyluje między P₁ i P₂ natomiast rozmiary oferowanych produktów oscylują między Q₂ i Q₃. W tym przypadku mamy do czynienia z doskonałymi wahaniami cyklicznymi P i Q. Amplituda wahań jest ciągle taka sama.

Warto zauważyć iż w powyższym przypadku nachylenia krzywej podaży i popytu są identyczne. Jeżeli nachylenie krzywej podaży jest większe aniżeli krzywej popytu mamy do czynienia z tłumionymi wahaniami cen i wielkości oferowanych produktów. Amplituda zmniejsza się nieustannie dążąc do zera.

Rysunek 16/56

W przypadku odwrotnym, tzn. większego nachylenia krzywej popytu aniżeli podaży wahania P i Q przywierają charakter wybuchowy - nieustannie zwiększają się.

2.12 Brzegowe (szczególne) przypadki równowagi rynkowej

rysunek 17/56

DD jest krzywą popytu na samochody ze złota i nie różni się od krzywych popytu na inne produkty. Krzywa podaży wygląda jednak inaczej. Rozpoczyna się ona w punkcie oznaczającym początek układu a następnie rośnie wzdłuż osi rzędnych aż do punktu P₂, po czym przybiera normalny kształt krzywej podaży. Kształt krzywej podaży samochodów oznacza, że dla cen między 0 i P₂ nie pojawi się na rynku żaden samochód. Dopiero dla ceny większej od P₂ znajdą się producenci gotowi zaoferować samochody ze złota.. Równocześnie krzywa popytu wskazuje, iż ewentualny nabywca samochodu mógłby zapłacić za niego najwyżej cenę P₁. W takiej sytuacji rynkowej ilości równowagi wynoszą zero a cena równowagi nie jest zdefiniowana, chociaż znajduje się między P₁ i P₂.

Rysunek 18/57

W tym przypadku krzywa popytu DD przecina się z krzywą podaży SS w punkcie, w którym krzywa podaży rośnie wzdłuż osi odciętych przy cenie równej zero. Dopiero chęć zakupienia większych ilości produktu aniżeli Qs wymaga ceny większej niż zero. Rozmiary popytu przy cenie zero wynoszą Qd. Cena zero oraz ilość produktu Q_D stanowią o punkcie równowagi brzegowej.

3.1 Rodzaje elastyczności pobytu.

Elastyczność pobytu jest miarą procentowej zmiany pobytu w stosunku do procentowej zmiany czynnika wpływającego na pobyt. Funkcję pobytu zapiszemy następująco:

QDx = f (Px, Py, ...., DP, ....)

QDx - wielkość pobytu na dobro x

Px - cena dobra x

Py- cena dobra y

DP - dochód pieniężny

Stosując zasadę ceteris paribus możemy analizować i mierzyć reakcję pobytu (QDx) na zmianę każdego z czynników wpływających na pobyt. W ten sposób wyróżnia się trzy rodzaje elastyczności :

• elastyczność cenową popytu,

• elastyczność mieszaną popytu,

• elastyczność dochodową popytu.

Ogólna formuła elastyczności pobytu ma następującą postać:

ED = % zmiana wielkości pobytu / % zmiana czynn. wpływającego na pobyt

Jeśli czynnikiem wpływającym na zmiany rozmiarów popytu na dobro x jest cena dobra x wtedy mamy do czynienia z cenową elastycznością popytu, której formułę zapiszemy następująco:

Ep = %ΔQD_x/ %ΔP_x

Na rozmiary popytu na dobro x wpływają także zmiany cen innych dóbr (np. cena dobra y- Py), które w stosunku do dobra x mogą być substytutami, dobrami komplementarnymi lub niezależnymi. Miernikiem reakcji popytu na dobro x na zmianę ceny dobra y jest elastyczność mieszana popytu.

E_m = %ΔQD_x / %ΔP_y

Jeśli rozpatrujemy wpływ zmian dochodów kupujących na rozmiary popytu na dobro x wtedy miernikiem reakcji popytu jest elastyczność dochodowa.

E_DP = %ΔQ_x / %ΔDP

3.2 Elastyczność cenowa popytu łukowa i punktowa.

Elastyczność łukowa dotyczy odcinka (segmentu) krzywej popytu natomiast elastyczność punktowa odnosi się do minimalnych przyrostów ceny i rozmiarów popytu - mierzy ona reakcję popytu w konkretnym punkcie na krzywej popytu.

Elastyczność punktowa - istnieje prosta metoda wyznaczania elastyczności w dowolnie wybranym punkcie na krzywej popytu. W tym celu należy postępować w następujący sposób:

• do wybranego punktu na krzywej popytu przeprowadzamy linię styczną,

• następnie mierzymy, przy pomocy konwencjonalnych jednostek miary, odległość między tym punktem a odciętą oraz odległość między punktem i osią rzędnych,

• elastyczność w wybranym punkcie jest stosunkiem odległości punkt - odcięta do odległości punkt - rzędna.

Elastyczność cenową pobytu w punkcie P zapiszemy:

E_p = PO/PR = punkt - odcięta/ punkt rzędna

Rysunek 23/71

Współczynniki elastyczności cenowej pobytu przyjmują znak ujemny. Wynika to z odwrotnej reakcji zmian wielkości pobytu na zmiany ceny (wzrost ceny, spadek popytu, spadek ceny - wzrost popytu).

Współczynniki elastyczności mieszanej mogą przyjmować wartości dodatnie w przypadku dóbr substytucyjnych. Współczynniki elastyczności popytu oznaczamy jako wartości bezwzględne |E|, pamiętając przy ich interpretacji o rodzaju zależności między zmienną popytu i zmienną czynnika. Elastyczność cenowa popytu jest różna w każdym punkcie krzywej popytu i przybiera wartości od 0 do - ∞.

3.3 Jednostkowa elastyczność cenowa popytu, popyt doskonale sztywny i elastyczny, popyt stosunkowo elastyczny i sztywny. Rysunek 24/72

Dla punktów zawartych między A i M wartości współczynników elastyczności są zawsze większe od jedności. Oznacza to że jednostkowa zmiana ceny (wzrost lub spadek) wywołuje więcej niż jednostkową zmianę popytu na dane dobro, wówczas mówimy że popyt jest elastyczny.

Dla wszystkich punktów zawartych między M i B elastyczność przybiera wartości mniejsze od jedności. Jednostkowa zmiana ceny (wzrost lub spadek) pociąga za sobą mniej niż jednostkową zmianę popytu (spadek lub wzrost) na dane dobro, to popyt jest nieelastyczny lub stosunkowo sztywny.

W punkcie M znajdującym się w połowie krzywej popytu elastyczność równa się jedności. Jednostkowej zmianie ceny (wzrost lub spadek) towarzyszy jednostkowa zmiana popytu (spadek lub wzrost), jest to elastyczność jednostkowa.

W punkcie B elastyczność równa się zero. Oznacza to, że dla każdej ceny popyt jest taki sam - popyt jest doskonale nieelastyczny (doskonale sztywny).

W punkcie A elastyczność przybiera wartość - ∞, co oznacza, że dla danej ceny popyt może przybierać dowolne rozmiary, popyt jest doskonale elastyczny.

Rysunek 25/ 73

3.4 Determinanty elastyczności cenowej popytu.

Elastyczność cenowa popytu danego dobra zależy od wielu czynników, z których najważniejsze to występowanie substytutów, znaczenie dobra w całkowitym dochodzie konsumenta oraz długość czasu reakcji popytu na zmianę ceny.

Występowanie substytutów - ogólna prawidłowość polega na tym, że im więcej substytutów posiada dane dobro, tym większy jest współczynnik elastyczności cenowej tego dobra. Można powiedzieć, że im dokładniej określimy dane dobro, tym bardziej zbliżone będą substytuty i tym bardziej elastyczny będzie popyt na to dobro.

Znaczenie dobra w dochodzie konsumenta - elastyczność popytu na dobro stanowiące ważną część wydatków z dochodu konsumenta jest większa aniżeli elastyczność popytu dobra mniej ważnego dla konsumenta.

Czynnik czasu - ogólnie można stwierdzić, im dłuższy czas trwa zmiana ceny tym większy jest współczynnik elastyczności cenowej popytu. Elastyczność cenowa popytu w dłuższym okresie czasu jest większa aniżeli w krótkim okresie czasu.

3.5 Elastyczność cenowa podaży.

Współczynnik elastyczności podaży ma następującą postać:

Es = ΔQS_x /QS_x / ΔP_x /P_x = ΔQS_x / ΔP_x * P_x / QS_x

gdzie QSx oznacza wielkość podaży dobra x, natomiast Px oznacza cenę dobra x.

Ponieważ krzywa podaży posiada nachylenie dodatnie również elastyczność cenowa podaży jest dodatnia.

Każda liniowa krzywa podaży przechodząca przez początek układu ma elastyczność jednostkową dla każdej ceny.

Każda krzywa podaży przecinająca oś rzędnych posiada współczynnik elastyczności większy od jedności (E_s >1) jest to elastyczna krzywa podaży.

Każda krzywa podaży przecinająca oś rzędnych jest nieelastyczna.

Krzywe podaży w długim okresie czasu są bardziej elastyczne aniżeli krzywe podaży w krótkim okresie czasu. W dłuższym okresie czasu więcej przedsiębiorstw może osiągnąć wzrost produkcji w danej dziedzinie. Równocześnie do nowej działalności produkcyjnej mogą napłynąć nowe zasoby. Długi okres czasu związany jest z inwestycjami. Jeśli przedsiębiorstwo przewiduje krótkotrwały wzrost cen na swoje produkty wówczas będzie zwiększać podaż głównie na drodze lepszego wykorzystania istniejącego aparatu produkcyjnego. W wypadku przewidywania wzrostu cen w dłuższym okresie czasu przedsiębiorstwo może zdecydować się na rozwój potencjału produkcyjnego (zakup nowych maszyn i urządzeń).

3.6 Elastyczność cenowa a przychody przedsiębiorstw.

Konsumenci kupując na rynku produkty i usługi wydatkują swoje dochody. Dla przedsiębiorstw sprzedających produkty i usługi wydatki konsumentów są przychodami ze sprzedaży.

Wydatki konsumentów i przychody przedsiębiorstw mają związek z wielkością współczynnika cenowej elastyczności popytu.

Jeżeli |E_p| >1 to :

-spadek ceny zwiększa globalne wydatki konsumentów co oznacza wzrost globalnych przychodów przedsiębiorstw,

- wzrost ceny zwiększa globalne wydatki konsumentów oraz globalne przychody przedsiębiorstw,

Jeżeli |E_p| <1 to :

- spadek ceny zmniejsza globalne wydatki konsumentów oraz zmniejsza globalne przychody przedsiębiorstw,

- wzrost ceny zwiększa całkowite wydatki konsumentów i globalne przychody przedsiębiorstw.

3.7 Przychód całkowity, przeciętny i marginalny.

Sprzedając każdą jednostkę produktu po danej cenie P sprzedawca osiąga przychód całkowity (PC_P), który wynosi:

PC_P = P*QD

Przychód przeciętny (PP) powstaje z podzielenia przychodu całkowitego przez ilość sprzedanych jednostek:

PP_P = PC_P/QD = P*QD/ QD = P

Przychód marginalny (PM) ze sprzedaży oznacza zmianę przychodu całkowitego wywołaną zmianą sprzedaży o dodatkową jednostkę:

PM_P = ΔPC_P / ΔQD

Negatywne nachylenie krzywej popytu oznacza, że popyt rośnie wraz ze spadkiem ceny lub popyt spada wraz ze wzrostem ceny.

6.PODSTAWY DECYZJI EKONOMICZNEJ PRODUCENTA

6.1.Rodzaje zysku i jego rola w przedsiębiorstwie.

Producent kieruje się zasadą optymalizacji , czyli poszukiwania najlepszych rozwiązań, czyli poszukiwania najlepszych relacji pomiędzy nakładami na produkcję i efektami produkcji. Optimum produkcji znajduje się w punkcie zrównoważenia relacji cen czynników z marginalną stopą techniczną substytucji.

Nakłady są fazą zakupu materiałów niezbędnych do produkcji .Są to koszty produkcji.. Koszty alternatywne są kosztami dokonania wyboru produkcji. Producent wydatkuje środki spodziewając się osiągnąć dochody.

Zadanie producenta polega na takim wyborze kombinacji nakładów na produkcję i efektów z produkcji , aby różnica między nakładami i przychodami była dodatnia i możliwie maksymalna.

W gospodarce rynkowej zysk jest podstawą wyborów producenta kształtujących strukturę produkcji.

Zysk związany jest bezpośrednio z istotnymi funkcjami działalności przedsiębiorstwa. Zysk wpływa na możliwość inwestycji firmy. Wielkość i podział zysku określają samofinansowalność przedsięwzięć produkcyjnych. Zysk wywiera wpływ na wielkość zatrudnienia. Zysk pełni rolę motywacyjną. Można rozróżnić zysk netto i zysk brutto. Przychody ze sprzedaży - koszty produkcji i sprzedaży = zysk brutto. Zysk brutto - podatki = zysk netto przedsiębiorstwa. Zysk netto - rezerwy obowiązkowe i dobrowolne = zysk właściciela.

6.2. Efektywność techniczna oznacza, iż producent maksymalizując efekty produkcji nie będzie wkładał do produkcji więcej czynników (nakładów) aniżeli jest to konieczne dla osiągnięcia danej wielkości efektu.

Kryterium efektywności ekonomicznej polega na a takim wykorzystaniu nakładów produkcji, aby koszty wytworzenia jednostki produktu były minimalne. Efektywność oznacza wybór w oparciu o zasadę najniższego kosztu produkcji.

6.3. Produkcja polega na kombinowaniu (łączeniu) określonych nakładów (czynników produkcyjnych ) w celu osiągnięcia efektu w postaci wytworzonych produktów lub usług. Zależność między wielkością produkcji a rozmiarem nakładów czynników można przedstawić przy pomocy funkcji produkcji. Ogólna postać funkcji produkcji: Q = f (F1, F2, ... , Fn) Q - wielkość produkcji, F - czynniki produkcji. Rodzaje funkcji produkcji: Jednoczynnikowa funkcja produkcji, Q = f1 (L), Q = f2 (K), L - siła robocza, K - kapitał. Wieloczynnikowa funkcja produkcji Q = f3 (L,K). Czynniki produkcji dzieli się na czynniki stałe i czynniki zmienne. Czynniki stałe - nakłady niezmienne ze zmianami rozmiarów produkcji. Czynniki zmienne - nakłady zmienne ze zmianami rozmiarów produkcji. Krótki okres czasu to taki, w którym nie zmienia się technologia produkcji. W długim okresie czasu następują zmiany w technologiach produkcji wynikające z postępu technicznego.

6.4. Prawo malejący przychodów - zwiększając nakłady czynnika zmiennego (przy założeniu, że pozostałe czynniki są stałe ) osiągamy taki punkt. po przekroczeniu którego każda dodatkowa jednostka czynnika zmiennego daje coraz mniejsze przyrosty produkcji. Produkcyjność kolejnego czynnika zmiennego zmniejsza się - PM maleje

6.5. Etapy produkcji

etap I - nakład czynnika zmiennego rośnie od zera do takiej wielkości, dla której PP jest maksymalny. W etapie I produkt przeciętny rośnie

etap II - stanowi go taki przedział nakładu czynnika zmiennego, w ramach, którego PP spada; również PM spada, lecz pozostaje ciągle dodatnie

etap III PP ciągle spada; PM przybiera wartości ujemne - spada również PC

6.6. Efekty skali produkcji

Efekty skali produkcji odnoszą się natomiast do procesów produkcji, w których wszystkie czynniki są zmienne ,a ich zmiany odbywają się według stałych proporcji. W tym znaczeniu efekty skali dotyczą długiego okresu czasu.

Istnieją stałe, malejące i rosnące efekty skali produkcji:

- Stałe efekty skali produkcji: jeżeli wszystkie czynniki zmieniają proporcjonalnie wówczas produkcja zmienia się w tej samej proporcji. Np. jeżeli podwoimy wszystkie czynniki wtedy produkcja wzrośnie dwukrotnie; podobnie jeżeli zmniejszymy wszystkie czynniki dwukrotnie produkcja zmniejszy się mniej niż o połowę.

- Malejące efekty skali produkcji: jeżeli wszystkie czynniki zmieniają się proporcjonalnie wtedy produkcja zmienia się mniej niż proporcjonalnie . Np. jeżeli podwoimy wszystkie czynniki produkcja wzrośnie mniej niż dwukrotnie; podobnie zmniejszymy wszystkie czynniki produkcja zmniejszy się o połowę

- Rosnące efekty skali produkcji: proporcjonalna zmiana wszystkich czynników powoduje bardziej niż proporcjonalną zmianę produkcji. Np. podwojenie czynników powoduje więcej niż dwukrotny wzrost produkcji, natomiast zmniejszenie czynników o połowę zmniejszenie więcej niż o połowę.

6.7. Izokwanty produkcji. Łącząc ze sobą wszystkie możliwe efektywne kombinacje czynników dające taką samą wielkość produkcji otrzymujemy izokwanty produkcji. Każda kombinacja K i L daję taki sam poziom produkcji Q₁ . Przemieszczając się wzdłuż krzywej Q₁ zmieniają się rozmiary nakładów czynników oraz propozycje między kapitałem i pracą. Izokwant produkcji może być bardzo wiele.

6.8. Stosunek, zgodnie z którym można zastąpić jeden czynnik produkcji drugim czynnikiem tak, aby wielkość produkcji nie uległa zmianie nazywa się marginalną stopą technicznej substytucji - MSTS

Malejąca MSTS oznacza, że w miarę zastępowania czynnika kapitału przez coraz większą ilość czynnika pracy zmniejsza się ilość kapitału, którą można zastąpić przez każdą dodatkową jednostkę pracy.

6.9. Linia jednakowego kosztu

Optymalna kombinacja czynników produkcji to taka kombinacja która pozwala osiągnąć maksymalny poziom produkcji przy danych kosztach , lub taka która dany poziom produkcji pozwala zrealizować przy minimalnych kosztach. Oznaczając przez TC całkowity wydatek na czynniki produkcji otrzymujemy równanie kosztów w następującej postaci: TC = wL + rK lub w postaci równoznacznej K =TC/r - (w/r)L - równanie jednakowego kosztu. RJK jest równaniem liniowym o dwóch zmiennych ,K i L. Możemy przedstawić je w postaci linii prostej , na której całkowite wydatki konsumenta są stałe.

6.10. Optimum produkcji czynników znajduje się w punkcie styczności linii jednakowego kosztu z możliwie najwyżej położoną izokwantą produkcji. Jest to punkt równowagi przedsiębiorstwa, w którym osiąga ono maksymalną produkcję przy danym koszcie całkowitym. Optymalna kombinacja następuje w punkcie E, gdzie nakłady czynników pracy i kapitału możliwe do osiągnięcia przy danym kozcie całkowitym wymaga spełnienia następującej równości.

7.0 Koszty produkcji

Koszty produkcji są istotnym elementem podejmowania racjonalnych decyzji przez producenta.

7.1 Rodzaje kosztów produkcji

-koszty prywatne i społeczne

Producent wytwarzający cement ponosi koszty związane z zakupem surowca, maszyn, energii, siły roboczej, itp. Są to prywatne (indywidualne) koszty producenta

jeżeli podczas produkcji cementu producent wpływa na zdrowie mieszkańców (muszą iść do lekarza, potrzeba więcej zieleni) - to są to koszty społeczne

-koszty alternatywne

Obok faktycznych kosztów wytwarzania dóbr producent ponosi także koszty alternatywne, związane z utratą korzyści zastosowania danych zasobów w innej działalności gospodarczej.

-koszty rachunkowe i ekonomiczne

Wielkość kosztów wynika z pomnożenia ilości kupowanych przez ich cenę wyrażoną w pieniądzu. Tak rozumiane koszty produkcji są zapisywane w rachunkowości przedsiębiorstwa - są to koszty rachunkowe.

Koszty ekonomiczne to wartość wszystkich zasobów (czynników) użytych do produkcji. Wartość tę wyznacza koszt najlepszego, alternatywnego zastosowania zasobów (nakładów na czynniki)

7.2 Zależność pomiędzy kosztami zmiennymi i przychodami przeciętnymi oraz kosztami marginalnymi i przychodami marginalnymi.

W warunkach konkurencyjnego rynku czynników produkcji oraz przy założeniu funkcji produkcji z jednym czynnikiem zmiennym istnieje odwrotna zależność między kosztem zmiennym przeciętnym (KZP) i produktem przeciętnym (PP) oraz między kosztem marginalnym (KM) i produktem marginalnym (PM). Jeżeli rozpatrujemy jeden czynnik zmienny (np. siłę roboczą), wówczas koszt zmienny całkowity równy jest cenie jednostki czynnika zmiennego (cenie jednostki siły roboczej -w) pomnożonej przez ilość wykorzystywanych jednostek czynnika (ilość zatrudnionych pracowników - L)

KZC = w * L

Ponieważ KZP = KZC/Q, stąd:

KZP = w*L/Q = w (L/Q)

wyrażenie w nawiasie jest odwrotnością produktu przeciętnego

(PPL = Q/L)

dlatego koszt zmienny przeciętny zapiszemy następująco:

(PPL) = w(1/PPL)

7.3 Koszty marginalne w krótkim okresie czasu

Koszt marginalny jest ważną kategorią ekonomiczną dla producenta pozwalającą ocenić rentowność decyzji dotyczącej powiększenia produkcji o kolejną dodatkową jednostkę. Koszt marginalny (KM) definiujemy jako zmianę kosztu całkowitego (ΔKC) wynikającą ze zmiany wielkości produkcji o dodatkową jednostkę (ΔQ)

7.5 Korzyści skali produkcji

Kształtowanie się długookresowej krzywej kosztów przeciętnych można powiązać ze zjawiskiem korzyści skali produkcji. Początkowo wraz ze wzrostem rozmiarów przedsiębiorstwa osiągane są coraz większe korzyści skali produkcji. Później po przekroczeniu pewnej optymalnej wielkości przedsiębiorstwa, dalsze jego powiększanie prowadzi do malejących korzyści skali.

Jeżeli występują rosnące korzyści skali produkcji, wówczas długookresowa krzywa kosztów przeciętnych (KCP) spada. W przypadku stałych korzyści skali KCP pozostaje nie zmieniona, natomiast w sytuacji malejących korzyści skali KCP wzrasta.

Rys 97.

8.0 Konkurencja doskonała

8.1 Założenia konkurencji doskonałej

Sytuacja rynkowa określana mianem konkurencji doskonałej charakteryzuje się tym, że żaden z kupujących i sprzedających nie ma wpływu na cenę. Cena jest wypadkową oferty wszystkich producentów i zapotrzebowania wszystkich odbiorców. Zarówno dla producenta jak i dla konsumenta cena jest wielkością daną

w teorii ekonomii wyróżnia się zazwyczaj cztery rodzaje konkurencji (cztery rodzaje rynków):

Konkurencja doskonała, monopol pełny, konkurencja monopolistyczna oraz oligopol.

Teoretyczna konstrukcja modelu konkurencji doskonałej, lub rynku doskonale konkurencyjnego, opiera się na czterech podstawowych założeniach:

założenia jednorodności produktu

Produkty każdego z producentów są identyczne

założenia pełnej mobilności czynników produkcji

Na rynku doskonale konkurencyjnym nie istnieją żadne przeszkody (ekonomiczne, prawne, społeczne) wchodzenia i wychodzenia przedsiębiorstw do i z danej gałęzi gospodarki.

duża liczba sprzedających i kupujących

założenia doskonałej informacji o rynku

8.2 Równowaga w krótkim okresie czasu.

Przedsiębiorstwo znajduje się w stanie równowagi, jeśli przy danych kosztach produkcji i danej cenie rynkowej wytwarza wielkość produkcji maksymalizującą zysk.

Równowaga rynkowa w krótkim okresie czasu znajduje się w punkcie przecięcia krzywej popytu rynkowego z krzywą podaży rynkowej. W punkcie równowagi następuje maksymalizacja zadowolenia wszystkich konsumentów oraz maksymalizacja zysków wszystkich przedsiębiorstw.

8.3 Równowaga w długim okresie czasu

Gałąź przemysłu znajduje się w punkcie równowagi długookresowej tylko wówczas, kiedy wszystkie przedsiębiorstwa wchodzące w skład gałęzi osiągają równowagę w długim okresie czasu.

Przedsiębiorstwo osiąga równowagę, maksymalizację zysku w długim okresie czasu, dostosowując swoją wielkość tak aby przychód marginalny (PM = P) równał się kosztowi marginalnemu (KM) w długim i w krótkim okresie czasu

9. Monopol pełny

9.1 Założenia monopolu pełnego

Monopol pełny jest drugą, skrajną w sensie teoretycznym, sytuacją na rynku. Sytuacja ta ma miejsce wówczas, kiedy w danej gałęzi przemysłu istnieje tylko jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt nie posiadający substytutów.

Model monopolu pełnego opiera się na czterech założeniach:

• produkty jednorodne lub zróżnicowane

model pełny może wytwarzać i sprzedawać produkty jednorodne bądź zróżnicowane. Zakłada się, że rynku nie istnieją bliskie substytuty tych prduktów.

• brak możliwości wejścia do działalności opanowanej przez monopol pełny

ograniczenia możliwości wejścia innych producentów lub sprzedawców do działalności monopolu pełnego mogą wynikać z uwarunkowań technicznych, ekonomicznych oraz administracyjno-prawnych. Wytwarzanie danego produktu może być objęte ochroną patentową, uniemożliwiającą pojęcie produkcji tego wyrobu przez innych producentów. Niemożność wejścia do danej działalności produkcyjnej czy usługowej innych producentów może być związana z koniecznością poniesienia ogromnych nakładów i kosztów początkowych możliwych do odzyskania w bardzo długim okresie czasu (tzw. monopole naturalne, takie jak usługi publiczne w zakresie elektryczności, gazu, wody). Monopol pełny wynika niekiedy z przepisów administracyjno ustalonych przez państwo w celu kontroli produkcji danego wyrobu i powstających z niej dochodów (monopol spirytusowy, tytoniowy)

• jeden sprzedający i wielu kupujących

• założenie doskonałej informacji o rynku.

9.2 Krótkookresowa równowaga monopolu

Biorąc pod uwagę koszty produkcji oraz kształtowanie się przychodów monopol poszukuje optymalnej kombinacji między ceną i wielkością produkcji, tzn. takiej kombinacji, która maksymalizuje zysk monopolu w krótkim okresie czasu.

Monopolista dążąc do maksymalizacji zysku może podnosić cenę lub wielkość produkcji tak, aby różnica między przychodem całkowitym ze sprzedaży (PCp) i kosztem całkowitym (KC) była największa. W wielu interpretacjach ekonomicznych przyjmuje się, że monopol może decydować zarówno o wielkości produkcji, jak i o cenie. Faktycznie jednak swoboda wyboru monopolu ogranicza się do wielkości produkcji lub do ceny, a nie do obydwu wielkości równocześnie.

Ogólny warunek maksymalizacji zysku monopolu pełnego jest podobny, jak w przypadku przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego: PM_p = KM oraz KM rosnący.

Warunki maksymalizacji zysku monopolu pełnego:

• warunek konieczny PM_p = KM

• warunki wystarczające: KM rosnący, lub KM malejący, lecz wolniej aniżeli PM_p

9.3 Cenowa monopolowa

Wielkość produkcji maksymalizująca zysk (Q_e) wyznacza punkt równowagi monopolu w krótkim okresie czasu. Monopol pełny sam wyznacza cenę sprzedaży swoich produktów i koryguje się w zależności od reakcji popytu. W punkcie równowagi monopol może ustalić cenę maksymalną, po której sprzeda wszystkie wytworzone produkty maksymalizujące zysk monopolu. Jest to cena monopolowa.

Cena monopolowa wyznaczona jest w punkcie przecięcia się krzywej popytu z wielkością produkcji maksymalizującą zysk monopolu.

Rysunek 115/234

Określenie poziomu ceny monopolowej polega na wyznaczaniu wielkości Q maksymalizującej zysk a następnie, biorąc pod uwagę daną krzywą popytu, na wyznaczaniu ceny maksymalnej, po której te rozmiary produkcji mogą być sprzedane.

9.4 Zysk i strata monopolu

Monopol może osiągnąć w punkcie równowagi krótkookresowej zysk dodatni, zerowy a nawet zysk ujemny (stratę). Jeżeli celom monopolu jest maksymalizacja zysku, wówczas nie może on wyznaczyć ceny i wielkości produkcji w sposób dowolny. Monopol musi uwzględnić ograniczenia rynkowe w postaci krzywej popytu na swoje produkty a także danych kosztów produkcji (danej technologii i cen czynników produkcji).

Fakt, że przedsiębiorstwo posiada pozycję monopolu pełnego nie gwarantuje osiągnięcia zysku pozytywnego. Monopol pełny może być nierentowny, czyli przynosić straty a nie zyski ekonomiczne ze swojej działalności.

Zysk monopolu odpowiada różnicy między przychodem całkowitym i kosztem całkowitym (PCp - KC). Zysk monopolu jest maksymalny wówczas, kiedy różnica ta jest największa. Równocześnie do rozmiarów produkcji maksymalizujących zysk przychód marginalny zrównuje się z kosztem marginalnym (PMp = KM).

Rysunek 116/235

9.5 Dyskryminacja cenowa

Monopol sprzedaje każdą jednostkę ze swoich produktów po takiej samej cenie każdemu kupującemu. Monopol może jednak stosować różne ceny tego samego produktu dla różnych odbiorców. Monopol może także stosować ceny dla kolejnych jednostek produktu sprzedawanych danemu odbiorcy. Zjawisko takie określamy mianem dyskryminacji cenowej.

Dyskryminacja cenowa ma miejsce wówczas, kiedy ten sam produkt sprzedawany jest, w tym samym miejscu i czasie, po różnych cenach.

Możliwość stosowania dyskryminacji cenowej przez monopol wymaga spełnienia dwóch warunków:

• przedsiębiorstwo monopolistyczne musi mieć możliwość dzielenia rynków, a popyty kupujących na różnych rynkach muszą posiadać różne elastyczności cenowe.

• Monopol posiada możliwości zapobiegania praktykom odsprzedawania produktu (usługi) przez kupujących, którzy nabywają go po niższej cenie, tym którzy kupują go po cenie wyższej.

Przykładem dyskryminacji cenowej są opłaty za przejazdy koleją lub bilety MPK.

Monopol stosujący dyskryminację cenową zmierza do tego, aby przychód marginalny zrównał się z kosztem marginalnym na wszystkich rynkach, na których sprzedaje swój produkt.

Monopol stosujący dyskryminację cenową sprzedaje ten sam produkt po cenie wyższej na rynku, na którym popyt jest stosunkowo sztywny oraz po cenie niższej na rynku o popycie bardziej elastycznym.

9.6 Ingerencja rządu na rynku monopolistycznym

W rzeczywistości gospodarczej monopol pełny występuje często w postaci przedsiębiorstw publicznych (np. gazownie, elektrownie, transport publiczny, oczyszczalnia miast), instytucje rządowe (ministerstwa, urzędy wojewódzkie, miejskie i gminne) ingerują w funkcjonowanie tego typu przedsiębiorstw monopolistycznych, mając na względzie dobrobyt ekonomiczny całej społeczności. Integracja rządowa dotyczy najczęściej ustalania taryf i opłat za usługi przedsiębiorstw publicznych.

Kontrola cen na rynku monopolistycznym prowadzi do większych rozmiarów sprzedaży, osiąganych w punkcie równowagi popytu i sprzedaży. Nie oznacza to jednak, że monopol osiąga dodatni zysk ekonomiczny. Jeśli krzywa przeciętnego kosztu całkowitego monopolu znajduje się powyżej ustalonej ceny P_max, wtedy w długim okresie czasu monopol zbankrutuje. W tym przypadku powinien zaprzestać swojej działalności. O ile produkcja monopolu jest uważana za niezbędną dla danej społeczności, wtedy jedynym rozwiązaniem jest subwencjonowanie działalności monopolu. Stwarza to dodatkowe problemy polityczne i społeczne, związane z koniecznością przeznaczenia części środków budżetowych na subwencje.

9.7 Porównanie monopolu z konkurencją doskonałą

Zasadnicze różnice między przedsiębiorstwem działającym w warunkach doskonałej konkurencji i monopolem są następujące:

• przedsiębiorstwo konkurencyjne wytwarza w stanie równowagi więcej produkcji, niż monopol (Q_k > Q_m)

• cena sprzedaży monopolu jest większa od ceny sprzedaży produktów przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego (P_m > P_k)

• zysk monopolowy jest większy od zysku przedsiębiorstwa doskonałej konkurencji (P_mABC > P_kDEF)

Podobne różnice odnoszą się do stanów długookresowej równowagi przedsiębiorstwa doskonałej konkurencji i monopolu. Wielkość przedsiębiorstwa doskonałej konkurencji jest w punkcie równowagi długotrwałej "idealna" natomiast monopol wytwarza mniej i posiada nadwyżkę zdolności produkcyjnych w porównaniu do stanu idealnego. Ponieważ monopol nie wykorzystuje w pełni zdolności produkcyjnych, możliwych do osiągnięcia w długim okresie czasu, stąd zaspokojenie dobrobytu społecznego jest mniejsze w warunkach rynku monopolistycznego, aniżeli w sytuacji rynku doskonale konkurencyjnego.

Przyczyną uniemożliwiającą osiągnięcie większych zysków przez monopol jest brak konkurencji. Przedsiębiorstwo, które jest jednym z wielu producentów danego produktu musi dostosować swoje decyzje do ceny ukształtowanej na rynku. Ponieważ cena sprzedaży jest wielkością daną, przedsiębiorstwo może zwiększyć zysk głównie poprzez działania zmierzające do obniżenia kosztów produkcji.

Przedsiębiorstwo musi prowadzić usprawnienia technologiczne i ulepszać zarządzanie po to, aby zmniejszyć koszty. W długim okresie czasu obniżka kosztów wymaga wprowadzenia do produkcji nowych technologii - zastosowania osiągnięć postępu technicznego.

W przypadku monopolu presja na wprowadzenie postępu tech. i obniżenie kosztów produkcji jest mniejsza, mimo że monopol w tym zakresie ma większe możliwości finansowe. Pozycja monopolisty nie jest wieczna i dlatego również monopol musi w pewnym momencie wprowadzić bardziej efektywne metody produkcji. Wprowadzenie postępu technicznego może być podyktowane naciskami społecznymi.

www.student.e-tools.pl

---