Olga Siemiątkowska

Przedmiot: wychowanie

Niedostosowanie społeczne w grupie rówieśniczej

Artykuł opublikowany w specjalistycznym serwisie edukacyjnym http://awans.szkola.net/

NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE W GRUPIE RÓWIEŚNICZEJ

SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

Niewiele jest chyba bardziej oczywistych prawd niż ta, że cały proces rozwoju człowieka musi przebiegać w otoczeniu społecznym. Gdyby człowiek nie obcował z innymi ludźmi, nigdy nie stałby się człowiekiem w pełni tego słowa znaczeniu.

Z konieczności życia w społeczeństwie wynika potrzeba jak najlepszego przystosowania się człowieka do warunków tego życia. Przystosowania rozumianego nie jako pasywne poddawanie się wszelkim wpływom zewnętrznym, ale jako aktywne współuczestnictwo w procesie tworzenia nowych i coraz lepszych form życia społecznego.

To, w jaki sposób człowiek przystosowuje się do życia wśród innych ludzi, ma zasadniczy wpływ na osiągnięcie przez niego najważniejszej wartości, a mianowicie na nadanie sensu, a przez to i wartości własnemu życiu. Tylko bowiem człowiek zespolony z innymi ludźmi może doznać tego trwałego poczucia szczęścia, jakie zapewnia zadowolenie z własnego życia.

Konsekwencją życia i rozwoju w społeczności jest zainteresowanie człowieka innymi ludźmi. Przede wszystkim interesuje człowieka inny człowiek jako osobnik działający, jako postępujący wobec niego czy wobec innych ludzi, zwierząt oraz przedmiotów w pewien określony sposób. Jeżeli sposób ten nie odbiega od jego własnego zachowania, nie zastanawia go, nie budzi refleksji. Każda odmienność w tym względzie wywołuje pytanie: Dlaczego dany człowiek w takiej sytuacji zachowuje się inaczej niż ja, niż inni ludzie? Kim są ci „społeczni odmieńcy”. Gdzie tkwi przyczyna zachowań nie akceptowanych, które nie zawsze przecież mają charakter antyspołeczny ...?

To, że człowiek jest kimś, ma określoną tożsamość, posiada mniej lub bardziej wyraźną indywidualność, która wyróżnia go od innych, a jego własna działalność zależy od niego samego, to wszystko określone jest przez jego wewnętrzną organizację, ale nie tylko. To także określone jest przez jego pozycję w świecie otaczającym i przez wpływ, jaki jego własna działalność wywiera na otoczeniu. Niewiele wiemy o człowieku, jeśli znamy nawet dobrze jego strukturę wewnętrzną a nie wiemy, jakiego otoczenia jest on częścią i w jakich wydarzeniach uczestniczy.

Analiza działalności i świadomości nieuchronnie prowadzi do pojmowania człowieka włączonego w ogólny system wzajemnych związków ludzi w społeczeństwie. Trzeba jednak podkreślić, za A.N. Leontiewem, że włączenie w system nie jest równoznaczne z rozpuszczeniem się w nim, bierne poddawanie się, lecz przeciwnie, oznacza uzyskanie i przejawienie w nim swego działania.

Postawmy sobie jednak pytanie, co stanie się z człowiekiem, z jego zachowaniem, jeśli w trakcie dążenia do zaspokojenia potrzeby napotka przeszkodę, uniemożliwiającą zaspokojenie, i jakie konsekwencje to zablokowanie dążeń będzie miało dla jego zachowania. Pojawi się stan frustracji, czyli reakcja na przeszkodę. Jest to doświadczanie przez jednostkę przykrego stanu napięcia emocjonalnego oraz podejmowanie zachowań mających na celu zlikwidowanie lub zmniejszenie tego przykrego stanu. Kiedy frustracja wiąże się z ciągłym funkcjonowaniem niezaspokojonej potrzeby, może prowadzić do nieprzystosowania społecznego.

O niezaspokojeniu potrzeby człowieka dowiadujemy się przede wszystkim obserwując zmiany, jakie zaszły w jego zachowaniu:

1doraźne skutki frustracji /każdorazowa frustracja/

• agresja Bezpośrednia agresywność i gwałtowne „napady” złego humoru.

• regresja Zachowanie nieadekwatne do poziomu dojrzałości umysłowej lub emocjonalnej.

• fiksacja Powtarzanie pewnego rodzaju czynności w sposób stały, niezmienny, mimo że jest za to zachowanie karany.

• racjonalizacja Przypisywanie własnemu zachowaniu jakichś społecznie akceptowanych motywów, rzeczywiście nieistniejących.

• projekcja Przypisywanie innym ludziom takich cech czy stanów, których rzeczywiście nie posiadają, a które są stanami człowieka dokonującego projekcji.

• represja Nieświadome ”zapominanie” o rzeczach przykrych, kłopotliwych, chroniąc się tym samym przed frustracją.

• przeniesienie Występuje wówczas, gdy z różnych powodów człowiek nie może reagować bezpośrednio.

• fantazja Zaspokajanie potrzeby w wyobraźni.

• identyfikacja Przypisywanie samemu sobie osiągnięć wybitnych jednostek lub grup / z którymi identyfikuje się /.

2 trwałe zmiany w zachowaniu /wielokrotnie występujące frustracje/

• wyrobienie pewnego rodzaju motywacji Jeśli pewne potrzeby są stale zaspokajane, a inne nie, ponieważ ich realizacja napotyka poważne przeszkody, to te pierwsze powinny się utrwalić. Nagroda za jakieś zachowanie utrwala nie tylko to zachowanie, ale i motyw determinujący; zaś kara powinna likwidować niepożądane zachowanie i motyw kierujący nim. Brak zaspokojenia ważnych potrzeb, może prowadzić do utrwalenia się potrzeb społecznie niepożądanych, np. u dziecka z niezaspokojoną potrzebą miłości mogą z czasem pojawić się zachowania agresywne nie tylko w stosunku do rodziców, ale do większości ludzi.

• wytworzenie pewnego rodzaju zachowań jako sposobów obrony przed frustracją albo likwidowania już istniejącej frustracji Są to zachowania, które pozwalają na uniknięcie lub redukcję frustracji, stają się trwałymi zachowaniami danego osobnika

• nieprzystosowanie Powtarzające się frustracje mogą doprowadzić do tzw. nieprzystosowania, a dokładniej złego przystosowania. Uważa się, że złe przystosowanie jest konsekwencją tzw. frustracji generalnej, polegającej na niezaspokojeniu większości potrzeb.

Z dotychczasowych rozważań wynika, że przyczyny społecznego niedostosowania tkwią w globalnym niezaspokojeniu potrzeb człowieka przez środowisko, w którym on żyje, uczy się, działa. Środowisko nie oddziaływuje jednak na człowieka w sposób mechaniczny tzn. błędem byłoby powiedzieć, że skoro środowisko nie zaspokaja potrzeb staje się przyczyną nieprzystosowania. Nie, środowisko jedynie może pomóc człowiekowi w prawidłowym kierunku jego rozwoju. Środowisko jest jakoby przyczyną wtórną powstawania zachowań niepożądanych, patologicznych

Przyczyn pierwotnych nieprzystosowania społecznego należy szukać w samym człowieku. To właśnie on sam, formułując swoje potrzeby, powinien realnie oceniać stan swoich możliwości i stan możliwości pomocy ze strony innych. Człowiek, który nie potrafi realnie oceniać swoich możliwości, będzie posiadał jakieś zaburzenia sfery psychicznej. Trzeba je dokładnie poznać, aby zrozumieć motywy jego postępowania. Człowiek posiadający zaburzenia sfery psychicznej dobrowolnie skazuje się na klęskę i fiasko. Często powtarzające się niepowodzenia kumulują się w nim, aby na granicy wytrzymałości narodzić się jako nieprzystosowanie społeczne.

PSYCHICZNE UWARUNKOWANIA NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

Poznając człowieka, chcemy się dowiedzieć „jaki on jest” i „dlaczego taki jest”. Praktyczne znaczenie tego rodzaju pytań zaznacza się szczególnie wyraźnie wtedy, gdy chcemy przewidzieć, czy dany człowiek będzie w stanie dobrze wykonywać oczekujące go zadania, względnie wtedy, gdy chcemy wyjaśnić, dlaczego postępowanie danego człowieka nie jest zgodne z wymaganiami społecznymi: czemu zawiódł zaufanie, dokonał czynu przestępczego, okazał się nielojalny, niesprawiedliwy, nieuczciwy; lub też gdy chcemy wyjaśnić, czemu postępowanie człowieka jest niezgodne z tym, czego on sam chce, czemu boi się i wycofuje, czemu wybucha gniewem w nieodpowiednim miejscu i w niewłaściwy sposób, czemu zraża do siebie ludzi, czemu nie umie nawiązać przyjaźni. Poszukując odpowiedzi na tego rodzaju pytania, kierujemy uwagę na te mechanizmy wewnętrzne, które regulują postępowanie człowieka, na jego osobowość.

Analizując historię jednostki wg Reykowskiego natrafiamy na pewne ośrodki, punkty węzłowe, wokół których kształtowały się i organizowały trwałe struktury osobowości. Autor wyróżnił 4 takie grupy:

• osoby znaczące,

• systemy wymagań, jakie społeczeństwo kieruje pod adresem jednostki / przepisy roli /,

• sytuacje, które powtarzały się wielokrotnie w długim okresie czasu,

• zdarzenia o wyjątkowej sile, niezwykłe, krytyczne - zdarzenia tego rodzaju mają najczęściej charakter negatywny.

Tam gdzie zachowana jest równowaga psychiczna, mówimy o normalnej osobowości, o osobowości dopasowanej do otaczającej rzeczywistości. W związku z tym można powiedzieć, że w społeczeństwie istnieją jednostki społecznie dostosowane o prawidłowo funkcjonującej osobowości, których działanie jest społecznie akceptowane. Istnieją także jednostki, których działanie jest społecznie nieaprobowane, jednostki o zaburzeniach osobowości - społecznie niedostosowane.

Każdy z nas, w ten czy w inny sposób, nieuchronnie popada w konflikty, odczuwa stan silniejszego napięcia. Rzecz jednak w tym, że jednostka przystosowana społecznie nie dręczy się niepotrzebnie konfliktami, które przeżywa. Godzi się z tym, co nieuniknione, zdaje sobie sprawę ze swych własnych braków i niedociągnięć oraz z braków i niedociągnięć innych. Osoba źle przystosowana, przeciwnie, niepotrzebnie dręczy się swymi konfliktami. Często próbuje rozwiązywać swoje problemy na przekór rzeczywistości. Na ogół jest skłonna spierać się z innymi ludźmi o sprawy, na które nic nie można poradzić lub odsuwać od ludzi, tak, że przyjęcie rozwiązania zadowalającego obie strony jest niemożliwe.

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W GRUPIE SPOŁECZNEJ

Człowiek jako istota społeczna przez całe życie kształtuje się w grupie społecznej. Początkowo jest to rodzina, później - grupy rówieśnicze, jeszcze później - różnorodne grupy, w których pełni on wiele ról społecznych. Dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym głównymi grupami społecznymi są rodzina, klasa szkolna oraz grupy rówieśnicze.

Pierwszą podstawową grupą społeczną jest rodzina, w której stosunki nastawione są na wszechstronną realizację potrzeb jednostki, opartą na bezpośrednich kontaktach. Rodzina wychowuje poprzez codzienne życie, panujący w niej klimat uczuciowy, stosunki między rodzicami, oraz rodzicami i dziećmi. Obserwując postępowanie rodziców, dziecko - przez naśladownictwo - przyswaja sobie wzory zachowania oraz normy i wartości. W rodzinie człowiek kształtuje swój stosunek do świata, postawy wobec innych ludzi i wobec samego siebie. Dorośli z reguły w kontaktach z dzieckiem zaspokajają jego wszystkie potrzeby.

Znalezienie się w grupie przedszkolnej stanowi przełomowy moment w życiu każdego dziecka. Musi się ono nauczyć współistnienia z rówieśnikami, musi uświadomić sobie, że jest jednym z wielu. W tej pierwszej grupie rówieśniczej zaczyna odgrywać określoną rolę. Nie jest obojętne, jaka będzie to rola - czy przyniesie dziecku zadowolenie i satysfakcję, czy też zniechęci je do przebywania w grupie. Interakcje dziecka z innymi dziećmi są źródłem zarówno negatywnych, jak i pozytywnych emocji związanych ze spełnieniem wymagań.

Wstępując do szkoły, dziecko wchodzi w szerokie środowisko społeczne. Przynależność do grupy rówieśniczej, aktywne dążenie do kontaktów z rówieśnikami świadczy o dojrzałości społeczno-emocjonalnej dziecka w wieku szkolnym.

W okresie dorastania coraz większego znaczenia nabiera potrzeba przebywania w grupie rówieśniczej. Zmniejsza się autorytet rodziców i dorosłych. Zwiększony krytycyzm dziecka, zachwianie poczucia bezpieczeństwa powodują wzmożoną chęć znalezienia miejsca w grupie rówieśniczej. Psychologowie zgodnie podkreślają, że aprobata towarzyszy jest jedną z najważniejszych potrzeb dorastającej młodzieży. Prawidłowy rozwój społeczny jednostki zależy w dużej mierze od stopnia akceptacji jednostki przez grupę, od jej popularności wśród rówieśników. Dezaprobata w stosunku do jednostki lub całkowite odtrącenie ze strony grupy pociąga za sobą objawy nieprzystosowania społecznego, które może nawet doprowadzić do całkowitego wykolejenia.

Stopniowo jednak w miarę dorastania bardzo silne dotychczas wpływy grup rówieśniczych ulegają pewnemu osłabieniu, aż w okresie młodzieńczym człowiek zdolny jest wyzwolić się spod wpływu grupy. Niewątpliwie fakt ten związany jest z naturalnym dążeniem do tworzenia związków dwuosobowych i w tym środowisku szukania zaspokojenia potrzeb społecznych.

Obraz samego siebie nie jest obrazem stałym. Zmienia się on wraz z wiekiem dziecka pod wpływem różnych czynników. Jest on składową częścią osobowości i charakter tego obrazu decyduje w dużym stopniu o samopoczuciu jednostki i jej stosunku do otaczającego świata. Obraz negatywny wywołuje niepokój, lęk i różne objawy nieprzystosowania. Obraz pozytywny daje pewność siebie, równowagę emocjonalną, przychylny stosunek do innych, lepsze kontakty z ludźmi. Osoba, która akceptuje siebie, widzi świat przyjaźniejszy i życzliwszy niż osoba odrzucająca samą siebie. Człowiek przynależący do grupy, która go akceptuje, liczy się z nim, zaspokaja jego potrzeby i pragnienia. Taki człowiek ma wysokie aspiracje osobowościowe, a także wysokie poczucie własnej wartości. Jeśli zaś nie jest zrzeszony w żadnej grupie, bądź jest na zasadzie biernej tolerancji, to z całą pewnością fakt ten wpłynie na niskie poczucie własnej wartości, niższe aspiracje osobowościowe.

Co zatem czynić aby temu zapobiec?

1. Każdy wychowawca powinien pamiętać, że prawidłowe włączanie dziecka do grupy rówieśniczej musi obejmować trzy fazy:

* poznawanie grupy przez dziecko

dziecko odczuwa jeszcze swoją odrębność, poznaje właściwości innych

/jest to bardzo istotny etap, który zadecyduje czy dziecko zostanie w tej grupie/

*identyfikacja dziecka z grupą

dziecko odczuwa swoją przynależność do danej grupy, identyfikuje się z jej interesami

*utożsamianie się dziecka z grupą

dziecko utożsamia wartość grupy z własnymi wartościami, przynależność do danej grupy daje mu poczucie radości z przynależności do niej

2. Należy zapewnić każdemu dziecku /szczególnie lękliwym, nieśmiałym .../ możliwość wykazania się. Jest to gwarancja przyjęcia go do grupy.

3.Należy zapewnić młodemu człowiekowi możliwość przyjęcia go do grupy społecznej - grupy rówieśniczej.

W grupie, w której korzystnie przebiegają zjawiska interakcji najłatwiej i jakby bezwiednie, młody człowiek przyjmuje formy zachowania społecznie użyteczne i pożądane.

4.Wychowawca, nauczyciel czy opiekun grupy powinien tak oddziaływać na przebieg organizacji grupy i kierowania jej pracą, aby formy współżycia mogły rozwijać się najkorzystniej i najpełniej. Przyjęcie poglądów i zwyczajów grupy występuje tylko w takim zespole, z którego opinią liczy się człowiek, w którym z jego opinią liczą się członkowie tej grupy. W prawidłowo funkcjonującej grupie młody człowiek powinien znaleźć przyjaźń, poczucie bezpieczeństwa oraz kontakt z innymi osobami.

5. Grupy tworzone przez dorosłych powinny realizować cele wychowawcze, ale jednocześnie być atrakcyjne dla młodych ludzi. Cele i zadania muszą zaspokajać najskrytsze marzenia dzieci.

6. Wychowawca powinien dobrze zdiagnozować potrzeby i oczekiwania dzieci. Poznać ich możliwości i do nich dostosować rodzaj działalności

Grupa rówieśnicza powinna realizować potrzeby swoich członków, ale w miarę ich sił i możliwości. Stopniowo podwyższać poprzeczkę.

Dobrze zorganizowana praca w grupach prowadzonych przez dorosłych umożliwia wszechstronny rozwój osobowości młodego człowieka. Nadaje także kierunek tego rozwoju na wartości społecznie pożądane. Jeśli do tego dołożymy fakt możliwości oddziaływania na dużą populację młodych ludzi, to może ona stać się potężnym środkiem profilaktyki społecznej przeciwko narastającej fali agresji i demoralizacji.

Opracowała: Olga Siemiątkowska

Bibliografia:

Ekiert-Grabowska D.

„Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej”

Warszawa, 1982 r., WSiP

Grzegorzewska N.

„Pedagogika specjalna”

Warszawa, 1959 r., PIPS

Hilgard E.R.

„Wprowadzenie do psychologii“

Warszawa, 1972 r., PZN

Lindgren H. C

„Psychologia wychowawcza w szkole“

Warszawa, 1962 r., PZWS

Maruszewski M., Reykowski J., Tomaszewski T.

„Psychologia jako nauka o człowieku”

Warszawa 1966 r., Książka i Wiedza

Pospiszyl K., Żabczyńska E.

„Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie”

Warszawa 1985 r., PWN

Przetacznikowa N.

„Rozwój i wychowanie dzieci i młodzieży w średnim wieku szkolnym”

Warszawa 1971 r., Biblioteka Wiedzy Pedagogicznej

Lipkowski G.

„Dziecko społecznie niedostosowane społecznie i jego resocjalizacja”

Warszawa 1971 r., PZGS

„Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja”

Warszawa 1971 r., PZGS

1

---