AKROPOL

Ateński Akropol jest najsłynniejszym zabytkiem starożytnej Grecji i dumą narodową Greków. Akropol ateński (akropolis - górne miasto) to położone w Atenach wapienne wzgórze o wysokości względnej 95 m i bezwzględnej 156 m. Płaskowyż na szczycie ma długość na osi wschód-zachód 320 m, a szerokość 156 m. Współczesny obraz zabudowy Akropolu daje nam całkowicie fałszywe wyobrażenie o wyglądzie tego miejsca w starożytności. Akropol jest "artystycznymi ruinami" ukształtowanymi przez archeologów i historyków sztuki przez ostatnich 170 lat.

Akropol już w czasach prehistorycznych spełniając cztery kluczowe warunki: położenie w pobliżu morza, możliwość obrony, możliwość kontroli okolicy, występowanie źródeł wodnych stał się miejscem, w którym założono osadę. Była to jedna z najstarszych osad na terenie Grecji (ok. 5000 p.n.e.). W czasach mykeńskich zbudowano tu cytadelę. W okresie późniejszym, po najeździe Dorów, królestwo mykeńskie upadło, a zabudowa cytadeli uległa zniszczeniu. W VIII wieku p.n.e. Akropol służył już jako miejsce poświęcone licznym bóstwom. Akropol stał się miejscem kultu. Świątynie zbudowane w okresie archaicznym zostały zniszczone podczas wojen perskich. Podczas odbudowy zainicjowanej przez Peryklesa powstał tu kompleks świątyń i budowli m.in.: Partenon, Erechtejon, świątynia Nike i Propyleje. Zniszczone rzeźby, elementy starszych budowli zostały użyte przy poszerzaniu tarasu w kierunku południowym (odnaleziono je podczas prac archeologicznych rozpoczętych w latach siedemdziesiątych XVIII wieku, w tzw. "gruzowisku perskim"). Perykles odbudowę Akropolu powierzył Fidiaszowi. W pracach uczestniczyli także inni wielcy architekci greccy: Iktinos, Mnesikles i Kallikrates.

PARTENON

Największa i najświetniejsza budowla Akropolu, powstała w ciągu zaledwie 15 lat - od roku 447 do 432 roku p.n.e., została wzniesiona przez Iktinosa i Kallikratesa, autorem wszystkich rzeźb był Fidiasz i jego uczniowie. Budowla ta miała podkreślać siłę i przewagę Aten nad innymi państwami miastami greckimi. Właściwie Partenon nie był prawdziwą świątynią. Nigdy nie stał przed nim ołtarz ofiarny. 12-metrowa statua Ateny ze złota i kości słoniowej stojąca wewnątrz kolumnady Partnonu stanowiła reprezentacyjny obiekt sztuki i lokatę pieniędzy. Partenon pełnił głównie rolę skarbca - tu w pomieszczeniu zwanym opistodomosem, przechowywano skarb państwowy. Nazwa Partenon nawiązuje do Ateny Partenos (Ateny Dziewicy), której świątynia była poświęcona. Zbudowany w zgodzie z porządkiem doryckim, jest uważany za najdoskonalszy jego przykład, niemniej w świątyni znajdują się elementy porządku jońskiego, tj, 4 jońskie kolumny w pomieszczeniu zachodnim oraz tzw. fryz panatenajski znajdujący się na ścianach celli. Partenon zbudowano z białego marmuru pentelickiego. Nie oparł się on zniszczeniom i grabieży. Swój efekt Partenon zawdzięcza między innymi harmonii proporcji. Dominuje w nich stosunek 4:9. Świątynia zbudowana na planie peripterosu, stoi na stylobacie o wymiarach 69,51 x 30,86 m. Otacza ją kolumnada złożona z 46 kolumn (po 17 na dłuższych bokach i po 8 na krótszych) o 20 kanelurach, każda kolumna o wysokości 10,5 m i składa się z dziesięciu nałożonych na siebie marmurowych tamburów, pokrytych rowkami. Pronaos i opistodomos poprzedza po 6 kolumn. Za pronaosem (przedsionkiem) znajduje się naos, w której na podium umieszczony był wysoki na 11 m posąg Ateny Partenos, wykonany przez Fidiasza w technice chryzelefantynowej. Wnętrze naosu z trzech stron otacza dwupoziomowa kolumna, która je dzieli na trzy nawy. Opistodomos, (starożytni tylko tę salę nazywali Partenonem) to kwadratowa sala, wewnątrz której ustawiono cztery kolumny w porządku jońskim.

Ściany świątyni ozdobiono ciągłym fryzem jońskim (tzw. fryz Panatenajski). Długość fryzu umieszczonego na ścianach zewnętrznych wynosi 160 m a na ścianach wewnętrznych 60 m. Przyczółki Partenonu zdobiły płaskorzeźby nawiązujące do narodzin Ateny (tympanon wschodni) oraz do sporu pomiędzy Ateną i Posejdonem o panowanie nad Atenami (tympanon zachodni). W dekoracji przyczółków po raz pierwszy w sztuce greckiej zastosowano tzw. styl mokrych szat (w przedstawieniu Mojr obserwujących scenę narodzin). Metopy umieszczone na belkowaniu zostały ozdobione scenami przedstawiającymi walkę bogów i herosów. Postacie walczących umieszczone są parami. Ściana południowa (najlepiej zachowana) to ilustracja walk Lapitów z centaurami, ściana zachodnia przedstawia walkę Greków z Amazonkami, ściana wschodnia ukazuje zmagania bogów z Gigantami, na ścianie północnej pokazano sceny ze zdobycia Troi. Fryz Panatenajski (jego nazwa związana jest z Panatejami, świętem obchodzonym ku czci Ateny od 24 do 29 Hekatombajonu, czyli, według dzisiejszego kalendarza, na przełomie lipca i sierpnia), został umieszczony na wysokości 11,0 m powyżej stylobatu. Opasuje ściany świątyni z zewnątrz i po stronie wewnętrznej. W ukazanej procesji bierze udział ponad 400 postaci ludzkich i 200 zwierzęcych - mieszkańcy Aten. Są tam wizerunki młodzieńców niosących wodę, starców z gałązkami oliwnymi, pochód 140 jeźdźców, zwierzęta prowadzone na ofiarę (hekatombę). Na ścianie wschodniej procesja dziewcząt kroczy w kierunku kapłanki, która odbiera z rąk dziecka peplos (punkt kulminacyjny procesji), nową szatę dla Ateny.

Podczas budowania Partenonu wprowadzono szereg krzywizn, które miały na celu niwelację złudzeń optycznych oraz dostosowanie fryzu doryckiego do wymogów zasady tryglifów. Środkowe części stylobatu zostały podniesione w stosunku do płaszczyzny poziomej o 6,8 (na krótszym boku) i 17,7 cm (na boku dłuższym). Aby uniknąć złudzenia wychylenia kolumn skrajnych na zewnątrz pochylono je do środka o 7 cm (dzięki temu zmniejszono także międzysłupie (inaczej interkolumnium) co pozwoliło na zachowanie zasady tryglifów). Na zmniejszenie interkolumnium wpłynęło także powiększenie średnicy skrajnych kolumn. Dla zachowania wrażenia pionu kolumn wprowadzono entasis na wysokości 2/5 trzonu. Zastosowane krzywizny dają złudzenie idealnego pionu i poziomu wszystkich elementów świątyni. Z geometrycznego punktu widzenia Partenon jest ściętym ostrosłupem. Gdyby przedłużyć krawędzie boczne, na wysokości 1 400 m od podstawy powstałby jego wierzchołek.

Proces systematycznego niszczenia Partenonu rozpoczął się w V w n.e., kiedy to usunięto z niego niektóre rzeźby, w tym olbrzymi posąg Ateny dłuta Fidiasza, i zamieniono na kościół chrześcijański Matki Bożej (662). Po zajęciu Aten przez Turków (1458) został zamieniony na meczet. W czasie oblężenia Aten przez Wenecjan (1687) eksplozja wewnątrz budynku (przerobionego przez Turków na magazyn prochu) spowodowała ogromne zniszczenia. Na początku XIX wieku większość pozostałych tam jeszcze wówczas rzeźb została za zgodą władz tureckich wywieziona do Anglii jako tzw. "marmury Elgina" (lord Elgin, ambasador Wielkiej Brytanii)i sprzedana rządowi brytyjskiemu, który umieścił je w British Museum. Niektóre rzeźby trafiły do Luwru i do Kopenhagi.

ERECHTEJON

Świątynia w porządku jońskim zbudowana na cześć legendarnego króla Erechtejosa, założyciela Akropolu, poświęcona Posejdonowi i Atenie, a także wszystkim innym bóstwom obecnym na Akropolu od najdawniejszych czasów. Pierwsza świątynia została zniszczona podczas wojen perskich w roku 480 p.n.e., odbudowana jako prostylos w porządku jońskim w latach 421 p.n.e. - 405 p.n.e. Istnieje domniemanie, że świątynia ta nie została ukończona i brak jej od zachodu drugiego skrzydła, pierwotnie planowanego. Budowla odbudowana gruzów w roku 1836. Ukształtowanie terenu wymusiło dwupoziomowy układ świątyni. Cała świątynia złożona jest z trzech połączonych ze sobą brył, zbudowanych na planie prostokąta. Do każdej z nich prowadziło osobne wejście. Główny, środkowy budynek to świątynia z fasadą zwrócona w kierunku wschodnim. Przed fasadą umieszczono sześć jońskich kolumn. Od strony północnej znajdował się duży portyk otoczony z trzech stron jońską kolumnadą. Zadaszenie mniejszego, południowego portyku (Ganek Kor) oparto na sześciu kariatydach (kopie). Portyki przykryto stropem ozdobionym kasetonami. Ściany zewnętrzne zdobił ciągły fryz wykonany z sinoniebieskiego wapienia eleuzyjskiego (tło) i marmuru pentelickiego (postacie we fryzie). Technika wykonania fryzu polegała na wycięciu konturów postaci w wapieniu i osadzeniu w nim marmurowych postaci. Dało to ciekawy efekt kolorystyczny. Erechtejon uważany jest za jedną z najpiękniejszych świątyń attyckich.

APERTOS (Nike Bezskrzydła)

Maleńka świątynia Nike Zwycięskiej typu amfiprostylos tetrastylos zbudowana na Akropolu w latach 425 p.n.e.- 421 p.n.e. według projektu Kallikratesa. Jest to świątynia zbudowana na planie prostokąta o wymiarach 8,25 x 5,44 m jako amfiprostylos w porządku jońskim. Składa się z dwóch portyków i celli. Zadaszenia przedsionków umieszczonych po stronie wschodniej i zachodniej podparte są czterema monolitycznymi kolumnami. W celli umieszczony był posąg Ateny trzymającej w jednej ręce owoc granatu a w drugiej hełm. Ściany świątyni zdobił joński fryz o tematyce wojennej (sceny z bitwy pod Platejami i obserwujących te wydarzenia bogów olimpijskich). Świątynię z trzech stron otoczono (w 410 p.n.e. - 408 p.n.e.) balustradą ozdobioną fryzem z postaciami bogiń zwycięstwa Nike. Sceny zdobiące balustradę ukazują przygotowanie do złożenia ofiary z okazji zwycięstwa nad Persami i samo jej składanie. Najbardziej znana płaskorzeźba z tego fryzu nazywana jest Nike zawiązująca sandał. Balustrada została ustawiona dla uczczenia zwycięstwa Alkibiadesa w bitwie pod Kyzikos. Niektóre części fryzu z tej świątyni znajdują się w Muzeum Brytyjskim. Odbudowana w 1836 roku z ruin z czasów walk wenecko-tureckich.

PROPYLEJE (Propyleie)

Propyleje to monumentalna budowla, budynek bramy na planie prostokąta z kolumnami, przez którą prowadzi droga do temenosu - świętego miejsca. Znajdują się przy wejściu na Akropol ateński. Ich budowę rozpoczęto w 437 roku p.n.e. i przerwano po pięciu latach. Wzniósł je Mnesikles w porządku doryckim, z marmuru. Część główna budynku miała dwie bramy (większą i mniejszą), poprzeczną ścianę z pięcioma przejściami oraz dwa skrzydła. Fasady budynku głównego miały po sześć kolumn. Do wejścia prowadziły schody. Część zachodnia podzielona była na trzy nawy dwoma rzędami kolumn w porządku jońskim. Część północna, tzw. Pinakoteka ozdobiona była obrazami Polignota, Aglaofona i Timajnetosa. Mimo że budowla była niedokończona, stała się wzorcem dla podobnych konstrukcji w całym świecie greckim.

ODEON HERODESA ATTYKA (Odion Iródou Attiko)

Budowlę ofiarował Atenom w roku 161 n.e. Herodes Attyk dla uczczenia pamięci swojej żony - Regilli. Odeon (teatr muzyczny) został wybudowany na południowym stoku Akropolu. Półkolista orchestra amfiteatru o 29-metrowej średnicy jest wyłożona marmurem, a 34 rzędy siedzeń mogą pomieścić około 5 000 osób. Bardzo dobrze jest zachowana fasada z rzędami łuków.

TEATR DIONIZOSA (Theatro Dionissou)

Wznosi się na południowym stoku Akropolu i jest kolebką teatru europejskiego. Pierwotny teatr z V wieku p.n.e. miał schodki widowni wykute w skale i okrągłą scenę wyłożoną kamiennymi płytami. Później, wzniesiono widownię z drewnianymi ławkami. Gruntownie przebudowany i rozbudowany w latach 338-326 p.n.e. Mógł pomieścić około 17 tysięcy widzów. Zachowało się 20 spośród pierwotnych 64 rzędów siedzeń. Półokrągła orchestra z marmuru, która zachowała się do dzisiaj, pochodzi z czasów rzymskich. Proskenion wyniesionej ponad poziom sceny zdobią płaskorzeźby przedstawiające wydarzenia z życia Dionizosa, wykonane za rządów Nerona.

---