TEOLOGIA PASTORALNA
Ks. prof. dr hab. Adam Przybecki
Bibliografia:
Ks. Franciszek Blachnicki, Teologia pastoralna ogólna (skrypt dla studentów KUL), cz. I: Wstęp do teologii pastoralnej. Teologia zasad duszpasterskich.
Andrzej Zuberbier, Materiały do teorii teologii praktycznej.
Ks. Ryszard Kamiński, Wprowadzenie do teologii pastoralnej.
Woroniecki, Pastoralna teologia ogólna.
Woroniecki, Zarys teologii pastoralnej (3 tomy).
I. WPROWADZENIE DO TEOLOGII PRAKTYCZNEJ OGÓLNEJ
I.1. HISTORIA TEOLOGII PASTORALNEJ.
Od średniowiecza „teologia” jest terminem technicznym (zamiast „sacra doctrina”). Piotr Abelard używa pierwszy raz tego słowa.
Na Wschodzie Orygenes nadaje nazwie „teologia” (które dla pogan oznaczało naukę o bogach) znaczenie chrześcijańskie.
Edward Schillebeecx (autor m.in. Chrystus - sakrament spotkania człowieka z Bogiem) w Objawienie i teologia dopatruje się zubożenia i ograniczenia „świętej teologii” do samej nauki spekulatywnej oraz jej rozbicie w nowożytności na wiele niezależnych dziedzin (np. moralna, fundamentalna, ascetyczna, czy też scholastyczna, pozytywna).
Wyrażenie TPR użył pierwszy raz Piotr Kamizjusz (+1597r.) w pouczeniu o praktycznym działaniu poszczególnych duszpasterzy.
Enhiridion theologiae pastoralis (159_r.) - wskazówki dla duszpasterzy. 1766 i 1769 - podobne dzieła po stronie protestanckiej.
1) Ujęcie TPR opata Stefana Rautenstraufta
W 1777r. w Wiedniu cesarzowa Maria Teresa powołała katedrę teologii pastoralnej.
Dwie reformy studiów teologicznych w Austrii:
1752r. - podział studentów na: spekulatywnych (naukowcy) i moralistów (duszpasterzy)
1774r. - opat Stefan Rautenstrauft opracował pierwszy program teologii pastoralnej
Po tej reformie inicjatywa wyszła od państwa, które traktowało duszpasterzy jako urzędników.
Plan opata przewidywał 5 lat studiów: dogmatyka, moralna, patrystyka, egzegeza.
Dogmatykę i moralną uwolniono od wskazań pastoralnych i stworzono odrębną dyscyplinę - teologię pastoralną wykładaną na piątym roku i w języku ojczystym (tu - niemieckim).
Jak wyglądał pierwszy program?
- pojęcie, główne jej części, mowa ojczysta w posłudze duszpasterskiej, literatura pastoralna
- obowiązek nauczania wiary i obyczajów (dziś: katechetyka, homiletyka)
- obowiązek pośredniczenia (sprawa sakramentów - liturgika i rubrycystyka)
- obowiązek budowania duszpasterza (ascetyka)
Przedstawienie wszystkich obowiązków duszpasterskich i sposobu ich wypełniania - tak widział ów opat zadania teologii pastoralnej. To była jedna dyscyplina i miała całościowy charakter. Jej przedmiotem był duszpasterz rozumiany jako niosący na sobie religię.
Nie dostrzeżono związku duszpasterza z Kościołem - liczyła się tylko aktywność poszczególnego duszpasterza; traktowano go zbyt instytucjonalnie - jako urzędnika państwowego.
W następnych latach pojawiają się podręczniki pastoralne.
Tę nową dziedzinę najczęściej nazywano teologią pastoralną, ale także teologią praktyczną, wskazaniami duszpasterskimi.
Definicja TPR w tamtych czasach jest trudna do znalezienia; mówi się raczej o jej celach i zadaniach:
opat: systematyczne przedstawienie obowiązków duszpasterskich i sposobu ich wypełniania
ktoś inny: nauka, która przedkłada nauczycielowi religii całość jego urzędowych obowiązków i poucza go, jak ma je wypełnić.
W większości określeń TPR wyjaśniano to drugie słowo „pastoralna”, a pomijano pierwsze - „teologia”.
Podmiot TPR - poszczególny duszpasterz, który ujmowany jest w czysto zewnętrznych i formalnych związkach z Kościołem. Duchowny to zawód; nauczyciel religii.
Taki stan trwał przez 20 lat istnienia TPR jako odrębnej dziedziny teologicznej.
Dlaczego tak wiele tych podręczników w tym czasie - aż 11? Tytuł głównego dzieła Reichenbergera: Wskazania pastoralne na potrzeby naszego wieku dobrze oddawało istotę tego.
2) Biblijno-teologiczne ujęcie TPR (obok nurtu reprezentowanego przez opata Rautenstraucha)
Ten nurt szuka podstaw TPR w Biblii, podstaw dla aktywności pastoralnej. Adresatem takiego ujęcia już nie jest urzędnik, ale duszpasterz rozumiany zupełnie na nowo - jako urzędowy przedstawiciel Kościoła (a nie państwa). Bp Johan Michael Sailer (bp Ratyzbony) nadaje kierunek temu nurtowi kierunek bardziej teologiczny. [J.M. Sailer: Słowa życia - Biblia dla chorych]
Zaczyna od szukania teologicznego podłoża dla teologii pastoralnej: zjednoczenie ludzi między sobą jest konsekwencją zjednoczenia z Bogiem. Na tak zarysowanej podstawie TPR będzie zajmować się obowiązkami Kościoła jako całości. Sailer ograniczył się jedynie do omówienia aktywności poszczególnych duchownych. W każdym razie z Sailerem TPR swój podstawowy temat „pastor” = past... za i w miejsce dotychczasowego Kościoła. Tymczasem Kościół cały, a nie tylko pasterz ma bowiem kontynuować zbawcze dzieło Chrystusa.
3) Koncepcja TPR Antona Grafa
Był genialnym uczniem Mellera (ze szkoły w Tybindze). W swej znanej książce z 1841 r. wydanej w Tybindze o TPR ustala, że Kościół nie tyle ma być budowany z zewnątrz przez kogoś, ile sam ma się budować - od wewnątrz. Chce budować TPR na pogłębionym pojęciu Kościoła (wypracowanym przez tę szkołę). Nowość jego - próbuje pokazać problem od innej strony (do tej pory wychodzono od nazwy - teologia pastoralna) - o co w tym wszystkim chodzi - o Kościół! Co to jest TPR i na czym polega aktywność duszpasterska? Wyjście w tym od pojęcia Kościoła.
Teologia dla niego jest naukową samoświadomością Kościoła. Kościół jest historycznym trwaniem objawionego raz w historii zbawienia i jego autorytatywnym słowem - stąd Kościół podstawą teologii.
3 punkty w widzeniu Kościoła według Grafa:
jego przeszłość
jego niezmienna istota
samobudowanie się Kościoła przyszłości.
Odpowiada im trojaka refleksja teologiczna:
teologia historyczna i nauki biblijne
teologia dogmatyczna, moralna - teologia teoretyczna
teologia praktyczna.
Te dwa pierwsze tworzą podstawę dla TPR. Stanowi ona refleksję nad samobudowaniem się Kościoła.
Nie stosuje nazwy teologia pastoralna, ale teologia praktyczna - przedmiotem bowiem jest działalność całego Kościoła (a nie poszczególnych duszpasterzy).
Ta teologia Grafa nie została podjęta przez jego następców.
Benger - jego uczeń - skrytykował ją i powrócił do nazwy teologia pastoralna; u niego podmiotem działalności duszpasterskiej jest znowu pojedynczy duszpasterz. Za punkt wyjścia przyjął prawo kościelne - dla niego z tego prawa wyrasta teologia pastoralna. Kościół dla niego jest ponadhistoryczną i pozaziemską sprawą - ma on funkcję pośredniczenia. Stworzył podstawy dla klerykalnej koncepcji teologii pastoralnej.
4) Klerykalna teologia pastoralna
Benger w 1861 roku Teologia pastoralna - występuje wprost przeciw teoriom Grafa, dowodząc, że TPR jest zwyczajnym przygotowaniem do pracy duszpasterskiej. Odmawia charakteru nauki teologicznej dla TPR. TPR winna mieć na oku poszczególnego duchownego (głową duchownego - Chrystus). Dalsze rozważania jakby zaprzeczają tym poglądom początkowym - pouczenie o kościelnej aktywności sług jest zadaniem teologii, głównie TPR.
W ujęciu Bengera, Kościół to głównie parafia pojęta jako teren administracyjny, a nie wspólnota, w której pracuje duchowny.
Co to jest TPR?
- jest to nauka o pasterzu, jego obowiązku i czynnościach.
Kto to jest pasterz?
- odpowiedź polega na powiedzeniu treści zawartej w pytaniu. (...) Chrystus był pasterzem.
I tak zamyka się błędne koło klerykalnej teologii pastoralnej.
W kapłanach trwa i przedłuża się działalność Chrystusa. Kapłan jest przekazicielem łaski.
Bezradność tradycyjnej TPR wobec źródeł - na ile są one wyrazem woli i ducha Chrystusa? (wobec kryteriów - czy i na ile te źródła wyrażają tę wolę Chrystusa?)
Te pytania podejmują pastoraliści tego kierunku a także następni. Pruner, Krieg - próbują określić formalną zasadę TPR. Krieg - to, co wypływa z woli Chrystusa i Kościoła i co jest konieczne do zbawienia.
5) Rozpad teologii pastoralnej
Początek już w poł. XIX w. choć ostatecznie dopiero w XX w.
Bezradność w określeniu zasady formalnej doprowadziła do rozpadu TPR na dyscypliny szczegółowe oraz zmieniono jej nazwę na hodegotykę (hodos - droga; gestai - prowadzić). Na początku była jedna całość TPR, z czasem nauki zaczęły się usamodzielniać (liturgika, homiletyka, katechetyka).
Liturgika, a zwłaszcza katechetyka, odkryły świeckich jako podmiot działania (a nie tylko duchowni).
Nowe rozumienie Kościoła pod wpływem rozwoju myśli patrystycznej i teologicznej.
Drugą konsekwencją nieteologicznego charakteru tradycyjnej TPR był brak jej rozwoju, zastój.
Cura animarum - troska o dusze, duszpasterstwo. Po podziale pozostaje - jak to się robi hodogetyka - bez teologii.
Całe duszpasterstwo Kierg ujmował w szeregu pojęć: duszpasterstwo - szafarstwo sakramentów i kierownictwo duchowe.
Rezultatem było duszpasterstwo moralizatorskie, z pominięciem tajemnicy Kościoła. Nie ma mowy o Słowie Bożym, a sakramenty są pomocą do zdobywania lepszej moralności.
Tej wizji nie zmieniły już dwa nowe ujęcia:
Nopel - 1936 r. - próba przezwyciężenia indywidualistycznego ujęcia TPR poprzez aspekt Mistycznego Ciała Chrystusa. Był to krok naprzód, ale też próba nieudana - bo nie uwolnił się od koncepcji apriorystycznej - że Urząd Kościoła jest jedynym podmiotem budowy wspólnoty. Świeccy mają być podmiotami, a nie instrumentami („świeckie ramię” duchownych)
Książka Tiglistera w 1951 r. w Bazylei Teologia pastoralna jako dziedzina uniwersytecka - nie wnosi nic nowego do tradycyjnego ujęcia, ale w próbie swojej wychodzi z nakazu misyjnego Chrystusa - jak Kościół ma się urzeczywistniać w teraźniejszości.
Równolegle z tymi próbami pojawia się pewien nurt poszukiwań, potwierdzony później przez Vaticanum II - teologiczna i eklezjologiczna koncepcja TPR.
6) Teologiczna koncepcja TPR
Franciszek Ksawery Arnold - jako pierwszy podjął próbę teologicznego przedstawienia TPR. Według niego dotąd była daleko w tyle wobec teologii historycznej i dogmatycznej. Brakowało jej specyficznie chrześcijańskiego ujęcia swojej zasady. Arnold podejmuje próbę ustalenia prolegomeny TPR i teologicznego ujęcia zasady TPR.
Teoria i praktyka duszpasterska mają być wyrazem teologii opartej w całości na Objawieniu.
W 1942 r. rozpoczął swoją działalność i opublikował artykuł Zasada bosko-ludzka i jej znaczenie dla duszpasterstwa.
U podstaw całej jego twórczości jedna myśl przewodzi - chce do TPR wprowadzić jedną zasadę formalną, która w sposób teologiczny określiłaby prawa pośrednictwa Kościoła, duszpasterstwa. Tą zasadą jest zasada bosko-ludzka.
Od prac Arnolda TPR zaczęła być właściwie teologią. Zaczął teologicznie analizować pośrednictwo zbawcze Kościoła.
Przedmiotem zainteresowań - nie tyle pośrednictwo zbawcze Kościoła wzięte w ogólności, ale pośrednictwo konkretne realizowane hic et nunc.
Bez znajomości historycznego przebiegu chrześcijaństwa, nie można pojąć od wewnątrz zadania Kościoła. Wprowadza metodę historyczną do TPR.
Indukcja w TPR (od ogółu do szczegółu) - metoda Arnolda - musi z nią iść metoda dedukcyjna, by wyprowadzić z historii Kościoła do jego obecnego rozumienia.
Arnold ukazał też źródła uporczywego zahamowania rozwoju TPR. Sformułował też tezę, że cały Kościół jest zarazem Ecclesia sanctificas i pośrednikiem zbawienia (ujęcie eklezjologiczne).
Prace patrystyczno-moralne De la Haje - Odnowa duszpasterskich form... Autor przebadał ideę Ecclesia Mater (głównie pierwsze trzy wieki) i wykazał, że ona była u podstaw tamtego duszpasterstwa, której podmiotem był cały Kościół.
Za właściwych twórców uznaje się Karla Rahnera i jego ucznia Hansa Schustera. Rahner w 1961 r. opracował plan i zarys nowego podręcznika TPR, wychodząc z nowej eklezjologicznej koncepcji i nawiązując do koncepcji Grafa. Schuster przeprowadził krytykę dotychczasowych poglądów w TPR i stworzył nową nazwę - teologia praktyczna.
W 1964 r. - pierwszy tom nowego podręcznika - red. Arnold, Rahner, Szur i Weber.
7) Eklezjologiczna koncepcja TPR
Nie można TPR wydedukować ani z pojęcia „pastor” (jak tego żądał Benger), ani z teologii. Istotne jest oparcie się o historię Kościoła. TPR nie przyjmuje za punkt wyjścia znanych dotychczasowych definicji Kościoła, bo ujmują go one tylko w jednym aspekcie. TPR operuje tu szerokim pojęciem Kościoła, według Arnolda - ujmuje go w całościowej postaci, w pełni osobowym składzie. Ważne jest uwzględnienie wszystkich aspektów, bo u ich podstaw leży cała dynamika Kościoła - żywa, sakramentalna i społeczna rzeczywistość.
Na czym polega ta całościowa, dynamiczna istota Kościoła?
Congar - Kościół należy ujmować 2-aspektowo:
jako społeczność zbawienia - pewna duchowa wspólnota ludzi
jako instytucję zbawienia.
Oba aspekty są ściśle ze sobą złączone i nie można oddzielać kościoła wiernych od kościoła hierarchii. Przyjmując misję zbawienia, Kościół jako społeczność i instytucja, uobecniał i aktualizowała samo udzielanie się Boga ludziom w Chrystusie w konkretnym porządku przestrzenno-czasowym.
Kościół jest rzeczywistością wrośniętą w historię oraz budującą się w stronę przyszłości.
Podmiotami działalności Kościoła są wszyscy członkowie Ludu Bożego (chrzest ich włączył). Takimi podmiotami są również społeczności i organy Kościoła.
Przedmiotem zaś jest sam Kościół.
W Kościele jest działanie zróżnicowane całości.
Cały Kościół jest i pasterzem i trzodą.
Kościół nie jest budowany z zewnątrz, ale:
sam się buduje
sam się aktualizuje
sam się urzeczywistnia.
Dokonuje się to za pomocą funkcji poszczególnych członków Ludu Bożego.
W tradycyjnej TPR był podział na 3 podstawowe funkcje, oparte na 3 funkcjach Chrystusa:
funkcja nauczycielska (prorocka)
funkcja kapłańska
funkcja pasterska (królewska)
Dzisiaj wszystkie funkcje wyprowadza się z celu Kościoła.
Czym jest kościół?
Co zamierza osiągnąć przez swoją działalność?
podstawowych funkcji kościoła (według dzisiejszego poglądu):
przepowiadanie Słowa
liturgia i kult kościoła
sakramenty
dyscyplina kościoła
chrześcijański styl życia
caritas.
Uwzględnienie warunków społecznych i psychofizycznych człowieka jest konieczne dla rozwoju Kościoła.
Postulaty koncepcji eklezjologicznej TPR
Zastąpić dotychczasową nazwę „teologia pastoralna” nazwą „teologia praktyczna” (bo chodzi o działalność całego Kościoła, a nie pojedynczego pasterza).
Konieczność oparcia wszystkich dziedzin TPR na eklezjologicznej postawie.
Należy dążyć do ścisłej współpracy wszystkich dziedzin TPR, bo oparte są na wspólnej podstawie Kościoła i są potrzebne do urzeczywistniania się Kościoła.
Podstawowe funkcje Kościoła mogą być quasi-fundamentem dla kilku nowych dziedzin TPR.
Nie do wszystkich dziedzin TPR stosować metodę analizy teologiczno-socjologicznej
Znajomość aktualnej sytuacji specyfikującej autorealizację Kościoła jest warunkiem (...) duszpasterstwa (...).
Do dalszej rozbudowy eklezjologicznej koncepcji TPR przyczyniło się wielu pastoralistów. F. Klostermann O wspólnocie jako zasadzie życia..., Zasada wspólnota... Wykazał on, opierając się o analizę tekstów Pisma Świętego, że Kościół urzeczywistniał się pierwotnie jako wspólnota w Chrystusie.
I.2. Istota i zadania TPR i jej stosunek do innych dyscyplin.
Pastores dabo vobis nr 57:
... naukowa refleksja o codziennym wzrastaniu Kościoła...
TPR ma status pełnoprawnej dyscypliny teologicznej...
Życie i działalność Kościoła - mamy na myśli mówiąc o TPR.
TPR - nauka o samo urzeczywistnianiu się Kościoła
naukowa refleksja nad aktualnym rozwojem i doskonaleniem Kościoła w jego działaniu zbawczym...
naukowa, teologiczna refleksja nad samo urzeczywistnianiem się Kościoła
To poznanie może dotyczyć:
rzeczywistości Kościoła - poznanie krytyczne
powinności, jakim ten Kościół podlega - poznanie normatywne
TPR rozumiana jako nauka teologiczno-praktyczna (w ujęciu arystotelesowskim):
TPR jest tu praktyczna ze względu na swój przedmiot
Jest to nauka o działaniu, działalności Kościoła
Zespół norm i dyrektyw działania - w poznaniu normatywnym TPR.
Nie znaczy to, że są dwie różne dyscypliny naukowe - przeciwnie, w całości działania praktycznego (...). Nie można formułować norm bez wcześniejszej refleksji nad rzeczywistością. Muszą więc być oba wymiary.
Dziś próbuje się całość teologii pastoralnej przedstawić tak - dla całości wszystkich teoretycznych dyscyplin przyjmuje się wspólne podstawy:
teologia pastoralna ogólna - nauka o urzeczywistnianiu się Kościoła
teologia pastoralna szczegółowa - nauka o funkcjach Kościoła
I.3. Problem metod TPR
Gaudium et spes
Metodologia TPR ogólnej:
opiera się na przesłankach teologii systematycznej
przedmiot formalny wspólny - zbawienie
blok informacji o człowieku - antropologia
musi prowadzić swe rozważania w wymiarze historycznym (uwzględnienie hic et nunc)
Chrystus - człowiek - środowisko - musi być synteza tych trzech warstw treściowych. W oparciu o nie teologia zarysowuje rzeczywistość Kościoła i jego zadania oraz funkcje.
Metody TPR szczegółowej
Przedmiotem TPRS jest jednoczenie wspólnot religijnych. Budowanie wspólnoty implikuje kierownictwo indywidualne (które zawsze jest jednoczeniem z Chrystusem we wspólnocie).
Teologiczna koncepcja wspólnoty - temat TPRS.
Cele, środki i metody działania duszpasterskiego:
formułuje bezpośrednie przesłanki, w świetle których każdy pasterz może znaleźć dobre rozwiązanie
ocenia poszczególne ośrodki i wspólnoty
proponuje rozwiązania modelowe.
II. TEOLOGICZNE ZASADY DUSZPASTERSTWA
II.1. Pojęcie duszpasterstwa
Różne definicje:
Mały słownik teologiczny
Katolicyzm od A do Z - ks. Pawlak
Encyklopedia katolicka, t. IV
Próba prostej definicji - duszpasterstwo: pośrednictwo Kościoła w budowaniu wspólnoty uobecniającej Boga (i dążącej do zjednoczenia ludzi z Bogiem).
Krótka historia duszpasterstwa:
od czasów apostolskich duszpasterstwo to zyskiwanie nowych wyznawców Chrystusa i wtajemniczanie ich (głoszenie Ewangelii Chrystusa o zbawieniu i udzielanie chrztu). Ośrodki duszpasterskie: domy chrześcijan, synagogi, miejsca spotkań publicznych, place.
w III w. koncentracja duszpasterstwa wokół katechumenatu. Ale też utrwalanie duszpasterstwa tych, którzy już zostali ochrzczeni. Duszpasterzem z urzędu był biskup (do XV w. zachował on tytuł proboszcza), któremu pomagali prezbiterzy i diakoni. Współpraca rodzin, a także apologetów. Świadectwo życia specyficzną formą duszpasterstwa (asceza, surowe umartwienia)
wraz z rozwojem chrześcijaństwa koncentracja duszpasterstwa wokół różnych ośrodków (późniejsze parafie). Od V w. prezbiterzy przewodzili na stałe, do tego czasu tylko na zlecenie biskupa.
epoka karolińska - ujęcie duszpasterstwa w ścisłe ramy prawne. Konieczność sprawowania praktyk pobożnych i licznych form kultu świętych, uświęcenie niedzieli i świąt.
reforma Kościoła w X w. - reforma gregoriańska - do XII w. rola kaznodziejów i zakonników wędrownych
Sobór Lateraneński w 1215 r. - centrum duszpasterstwa niedzielna Msza Święta i Komunia Święta. Duszpasterz jest tu lekarzem i kierownikiem dusz oraz uświęcicielem przez udzielanie sakramentów (udzielane egzorty na temat Ojcze nasz, Dekalog, Credo)
XIII w - duszpasterstwo głównie wokół pokuty i eucharystii (Sumy dla spowiedników). Duszpasterstwo kaznodziejskie (dzięki uniwersytetom). Tzw. biblia ubogich - obrazy, figury (sztuka). Podkreślenie roli rodziny w duszpasterstwie
odrodzenie - pod wpływem humanizmu kryzys duszpasterstwa, bo duchowni zaniedbywali. Zakładanie Seminariów duchownych, zobowiązanie do katechizacji - opracowano Katechizm rzymski dla proboszczów i ujednolicono Księgi liturgiczne. Skupienie się na nabożeństwach paraliturgicznych (tłumne, wręcz widowiskowe procesje). Koncentracja na obecności eucharystycznej i kulcie NMP i świętych. Pod wpływem instytucjonalnego rozumienia Kościoła duszpasterstwo wtedy stało się wyłączną domena duchownych. Duszpasterstwo - czynna współpraca człowieka z Bogiem.
II poł. XIX w. - reforma techniczna, uprzemysłowienie - powstawanie parafii wielkomiejskich, ale też stowarzyszeń i związków katolickich. Odnowa duszpasterstwa dzięki ruchowi liturgicznemu, biblijnemu, eucharystycznemu i zaangażowaniu wiernych świeckich.
II.2. Duszpasterstwo w świetle zasady personalistyczno-chrystologicznej
Franciszek Ksawery Arnold
Ojciec Franciszek Blachnicki sprowadza do krótkiej quasi-definicji: pośrednictwo zbawcze Kościoła (jako instytucji), czyli duszpasterstwo musi być sprawowane w tym celu i w taki sposób, aby uobecnić samo udzielenie się Boga w Chrystusie przez Słowo i Sakrament oraz warunkować wolne przyjęcie tego samo udzielania się w Duchu Świętym przez wiarę i miłość dla wzrostu Kościoła i jego społeczności.
A) pośrednictwo Kościoła a proces zbawczy
Proces zbawczy ma strukturę międzyosobowego dialogu (pojęcie klucz). Zbawienie - zjednoczenie z Bogiem przez miłość. Duszpasterstwo (czyli pośrednictwo Kościoła) - musi respektować ten zasadniczy element, stać na jego straży i być mu podporządkowane.
Co jest celem pośrednictwa?
może nim być tylko zaktualizowanie i ułatwienie spotkania osobowego Boga z człowiekiem
musi mieć charakter służby.
Pozytywne określenie pośrednictwa: pośrednictwo jest konieczne do procesu zbawczego; dzięki niemu Bóg może stanąć wobec człowieka, dając mu się poznać. Ale nie zniewala, lecz stanowi apel do jego wolności. Jest to zatem spotkanie Boga z człowiekiem zgodne z naturą ludzką i w jego wolności. To pośrednictwo musi ukazywać Boga jako zasadniczy podmiot. Człowiek musi widzieć, że za tym pośrednictwem stoi Bóg i że działanie człowieka jest narzędziem. Pośrednictwo w stosunku do człowieka musi widzieć swój cel i właściwy kres. Cel pośrednictwa człowieka - świadomy i wolny akt osobowy. W pośrednictwie zbawczym nie chodzi o przelanie czegoś, np. wiedzy, ale o postawienie człowieka wobec Kogoś - Osoby - Boga. Cel osiągnie wtedy, gdy zaktualizuje swoje prawdziwe (zawierające odpowiedź) spotkanie człowieka z Bogiem.
Negatywne określenie pośrednictwa:
należy odrzucić przesadny indywidualistyczny personalizm, który nie uznaje pośrednictwa
odrzucić władcze, absolutne sprawowanie pośrednictwa zbawczego
odrzucić koncepcję, gdzie człowiek-pośrednik występuje jako podmiot zasadniczy zasłaniający Boga
odrzucić koncepcję autokratyczną, gdzie człowiek wobec drugiego stawia żądania
odrzucić pośrednictwo mechaniczne, zadowalające się bezdusznym administrowaniem środkami łaski
Ostatecznie każdy człowiek sam musi Bogu powiedzieć „tak”. My mamy w tym pomóc, przygotować go do tego.
Słowo i sakrament w pośrednictwie zbawczym Kościoła
Proces zbawczy prowadzący do osobowego zjednoczenia z Bogiem realizuje się przez wiarę ożywianą miłością. Wiara rozumiana personalistycznie - odpowiedź osoby. Wiara jako decyzja osoby jest właściwym celem pośrednictwa zbawczego. Zmierza do rozbudzenia i pogłębienia tak pojętej wiary. Wiara w samym powstawaniu i rozwoju zależy od zbawczego pośrednictwa Kościoła - najpierw od przekazu Słowa, z którym się Bóg związał.
Warunki pośrednictwa za pomocą słowa:
nie może być słowem ludzkim w miejsce Bożego
nie może przekazywać tylko treści wiary
nie może być prostym przekazem wiedzy
musi mieć charakter Słowa Bożego wypowiadanego przez słowo ludzkie
musi być głoszone na podstawie misji udzielonej przez Chrystusa w Kościele i przy pomocy charyzmatów
musi być przez głoszącego przyjęte z wiarą (świadek sam dla siebie).
Zjednoczenie z Bogiem w procesie zbawczym dokonuje się też przy pomocy sakramentów.
Szafarstwo i przyjmowanie musi odpowiadać wymiarowi personalistycznemu:
Sakrament to zjednoczenie duchowe, z jednej strony je pomnaża, z drugiej utrwala.
Sakrament to gest osobowego Boga i apel skierowany do człowieka.
Sakrament to symbol i znak a Chrystus uwielbiony to główny szafarz sakramentów.
Wtedy do człowieka będzie przychodzić Bóg.
Ten personalistyczny charakter sakramentu zabezpiecza Słowo.
Słowo ukazuje sakrament w jego personalistycznej treści i wzbudza dyspozycję wiary, konieczną do właściwego przyjęcia sakramentu (by mógł owocować). Sakrament bez Słowa pojmowany jest magicznie i materialistycznie.
Zasada personalistyczna: pośrednictwo zbawcze Kościoła czyli duszpasterstwo musi być sprawowane w tym celu i w taki sposób, by aktualizować osobowe spotkanie człowieka z Bogiem w wierze przez Słowo i Sakrament.
Chrystus Pośrednik a pośrednictwo zbawcze Kościoła
Z faktu, że Jezus Chrystus jest z natury i istoty swojej jedynym Pośrednikiem i realizatorem zbawczego osobowego spotkania człowieka z Bogiem wynika, że (...) pośrednictwo zbawcze Kościoła w stosunku do pośrednictwa zbawczego Chrystusa musi mieć charakter służebny i podporządkowany.
Istotą zbawienia jest samo udzielania się Boga człowiekowi przez Chrystusa i w Chrystusie (Ojciec udziela się w swoim Słowie i Duchu Świętym). Centralna rola Jezusa Chrystusa - Słowa Wcielonego, który przez swoje Odkupienie umożliwił osobowe spotkanie z Bogiem i On zsyła Ducha Świętego.
Istotę pośrednictwa zbawczego można pojąć tylko jako uobecnianie i aktualizowanie samo udzielania się Boga w Chrystusie - wynika z tego, że jest to sprawa zastrzeżona samemu Bogu (Bóg sam się może udzielać a nikt inny).
Potrzebę i konieczność pośrednictwa zbawczego argumentuje się tym, że wszelkie spotkanie zbawcze człowieka z Bogiem musi dokonywać się w porządku przestrzenno-czasowym.
Kościół - obecność w świecie samo udzielania się Boga w Chrystusie i w Duchu Świętym.
Konsekwencją tego, że Bóg jest osobą jest fakt, że może się On udzielać tylko w Słowie i za jego pośrednictwem. To Słowo może stanąć przed człowiekiem tylko jako apel skierowany do jego wolności i w tej wolności może być przyjęty.
Odpowiedź miłości, którą daje Chrystus Ojcu w imieniu ludzkości - w nią musi być wszczepiony każdy człowiek.
Charakter obiektywno-sakramentalny pośrednictwa zbawczego nie może stać w sprzeczności z charakterem personalistycznym.
Bóg udziela się nam także w ten sposób, iż jest w nas tym, który siebie przyjmuje (por. Obecność Ducha Świętego w nas). Uświęcić - uczynić gotowym na przyjęcie Boga (por. Bóg uświęcił Maryję).
II.3. Duszpasterstwo jako budowanie Kościoła w Chrystusie (eklezjologiczna zasada duszpasterstwa i życiowe funkcje Kościoła)
Historyczność zarówno dzieła zbawczego, jak i jego aktualizowanie i uobecnianie.
Bóg dostosował się do możliwości ludzi w Chrystusie - tak, aby Go usłyszeli i zrozumieli.
Spotkanie z Chrystusem w Kościele też dokonuje się w historii. Kościół tak samo musi dostosowywać swoje działanie duszpasterskie tak, aby ludzie je zrozumieli i słyszeli.
Wszelkie doczesne rzeczywistości w stosunku do pośrednictwa zbawczego mogą mieć tylko wartość pomocniczą, narzędziową.
Urzeczywistnianie się Kościoła jako wspólnoty i we wspólnocie jest celem duszpasterstwa - eklezjologiczna zasada duszpasterstwa. We wspólnocie obecny jest Chrystus.
1985 - Synod Nadzwyczajny Biskupów - nie należy wspólnoty rozumieć tylko horyzontalnie; lepiej mówić communio.
A) Geneza eklezjologicznej zasady duszpasterstwa (jako komunia z Chrystusem)
Takie ujęcie dojrzewało przez dyskusję teologiczną. Swoje ujęcie otrzymało w Vaticanum II. Rozpoczął je Franciszek Ksawery Arnold.
Zasadę tę opracowali: Arnold, Rahner i Schuster.
Rahner w 1966 opracował plan podręcznika teologii pastoralnej. Podłożem jest tam koncepcja eklezjologiczna Anthony Grafa. Schuster sformułował pozytywnie eklezjologiczną koncepcję, wychodząc od wizji Kościoła jako wspólnoty dynamicznej realizującej się w kształcie konkretnej rzeczywistości.
Kościół jest podmiotem urzeczywistniania się, ponieważ jest budowany przez wszystkich swoich członków.
Rahner zaczyna od ujęcia Kościół = konkretna, historyczno-socjologiczna wspólnota. Zawdzięcza swe istnienie temu, że człowiek oddaje się w wierze Bogu i człowiekowi. Przyjmowanie w wierze, nadziei i miłości obecności Boga udzielającego się i zbawiającego w konkretnej, historycznej wspólnocie. Ludzie w Kościele przyjmując Chrystusa przyczyniają się do zbawienia siebie i innych. Przyjęcie Chrystusa (Jego wyznawanie) rodzi szczególną relację wobec innych: człowiek staje się pośrednikiem zbawienia dla innych. Kościół jest więc podmiotem duszpasterstwa i urzeczywistniania się jako wspólnoty zbawionych.
Nowy kierunek:
Ferdynand Klostermann pytał o miejsce wspólnoty w Kościele. Na podstawie Pisma Świętego doszedł do wniosku, że wspólnota jest w samym centrum Kościoła i dlatego przez nią Kościół działa. Wspólnota jest sposobem ukazywania się światu Kościoła. Obecność Kościoła w świecie zależy od wcielenia się w konkretną wspólnotę. Nie jest to proces wtórny organizowania się jednostek, ale jest procesem wnikania człowieka we wspólnotę. Odwołał się on do pierwotnego znaczenia słowa ecclesia:
zgromadzenie chrześcijan zjednoczonych słuchaniem słowa, łamaniem chleba i braterską miłością
wspólnota gromadząca się w domu na łamanie chleba
jedność wyznawców Chrystusa w danej miejscowości
Lud Boży Nowego Przymierza.
Wszystkie te obrazy to Kościół.
Elementy wspólne:
Duch Pana
Słowo Pana
kult Pana
miłość Pana.
Koinonia = martyria + liturgia + diakonia
Kościół jest więc rezultatem realizacji tych elementów. Zarysowana tak wspólnota kieruje się jeszcze innymi elementami i miewa różne charaktery. Budowanie wspólnoty jest przedmiotem i podmiotem duszpasterstwa.
W budowaniu wspólnoty biorą udział jej członkowie.
W. Grailacher ubogacił poszukiwania roli wspólnoty o akcent socjologiczny. Dowodził, że Kościół wrastał w różne formy społeczne:
pierwotny Kościół braterstwa
Kościół instytucjonalny
Kościół państwowy
Kościół ludowy
Ta ostatnia forma dziś zanika. Przyszłość należy do Kościoła wspólnotowego (Gemainde Kirche) skupionego wokół Słowa i Eucharystii, odpowiedzialnego za rozwój wiary własnej i innych, i misyjnego. Będą to wspólnoty terytorialne i funkcjonalne - to będzie klucz wspólnotowości. Te aspekty się mają uzupełniać. Nadal jednak parafia jest jednostką podstawową.
Idea wspólnoty w Chrystusie znalazła swój wyraz w dokumentach soborowych, gdzie wysuwa się na pierwszy plan. Ta myśl powraca też w dokumentach posoborowych ugruntowując w praktyce myśl soborową.
B) Problem sformułowania zasady eklezjologicznej duszpasterstwa
Idea wspólnoty jest bardzo mocno wpisana w chrześcijaństwo. Jej budowanie staje się głównym tematem TPR.
Klostermans - inicjator wprowadzenia zasady wspólnotowej do TPR jako zasady, pryncypium. Kiedy porównamy zasadę personalistyczno-chrystologiczną i eklezjologiczną Klostermana - ta druga nie jest tak ścisła jak ta pierwsza.
Eklezjologiczna (wyrażana głównie w formie opisowej) podkreślała, iż Kościół ze swej istoty jest wspólnotą (communio), która urzeczywistnia się w historii poprzez wcielenie w konkretną wspólnotę. Wspólnotę tę łączą z Chrystusem i braćmi następujące wartości:
duch Pana
Słowo Pana
kult Pana
miłość Pana.
Człowiek dostępuje zbawienia poprzez włączenie do tej wspólnoty, zaś budowanie tej wspólnoty i wzrost jest przedmiotem wszelkich działań Kościoła, które podejmują wszyscy.
Chcąc zestawić ze sobą te dwie słuszne, choć o różnej treści zasady, próbuje się uwydatnić i rozwinąć ich elementy, które zbliżają do propozycji Klostermana.
Ojciec Blachnicki - elementy zasady eklezjologicznej można wydedukować z zasady personalistyczno - chrystologicznej.
To są treści, które się dopełniają wzajemnie. Każda z tych zasad podkreśla jakiś aspekt istotny i ważny dla aktywności Kościoła, dla jego funkcji pośredniczej - duszpasterskiej.
Obie zasady tworzą kompendium tego co rozumiemy jako duszpasterstwo. Od tego, który aspekt będziemy podkreślać, ta zasady będzie się wysuwać na pierwszy plan.
We współczesnej TPR stwierdza się, że działalność zbawcza Kościoła (duszpasterstwo) winna być sprawowana w duchu personalistycznym i uwzględniać wszelkie prawa życia osobowego, jakie znajdują się u podstaw procesu zbawczego, będącym dialogiem i spotkaniem. Jednym z ważnych praw człowieka jest możliwość rozwijania się we wspólnocie. Wspólnota jawi się jako konsekwencja i warunek rozwoju osobowego.
Budowanie wspólnoty musi być zasadą duszpasterstwa.
Ta wspólnota (communio), dlatego że tworzona jest przez działalność duszpasterską, jest wspólnotą z Ojcem przez Syna w Duchu Świętym. Realizuje się ona w Kościele w powiązaniu z innymi ludźmi objętymi także planem zbawienia w konkretnym czasie historii i w (...)
Kościół najpierw staje się obecny jako communio
Poprzez liturgię, w której manifestuje się jako wspólnota i zarazem jako znak ją urzeczywistniający
Poprzez martyrię - słowo przepowiadania ściśle powiązane z funkcją katechumenatu, który odnawia wspólnotę Kościoła poprzez wprowadzania nowych pokoleń
Poprzez diakonię, będącą wyrazem miłości, która stanowi istotny przejaw życia wspólnoty chrześcijańskiej i warunek jej wzrostu i rozwoju
Dzięki aktualizacji tych 3 funkcji budowana jest wspólnota chrześcijańska (koinonia en Christo). Inaczej o tych 3 funkcjach - świadczące głoszenie Słowa.
liturgia + martyria + diakonia = wspólnota
C) Funkcje, poprzez które urzeczywistnia się Kościół
Poprzez liturgię
Urzeczywistnianie się Kościoła dokonuje się najpierw poprzez liturgię - jest ona skutecznym znakiem: objawia, czym jest Kościół i aktualizuje go w konkretnej rzeczywistości.
Centralnym znakiem liturgii - zgromadzenie eucharystyczne (LXX - Ecclesia Kyrion).
Elementy zgromadzenia izraelskiego:
zwołanie przez Jahwe
obecność w nim samego Boga
przemawianie Boga do swego ludu
złożenie ofiary.
W nowej społeczności, założonej przez Chrystusa, widzimy cechy tej izraelskiej wspólnoty:
Jezus zwołuje
jest w nim obecny
w zgromadzonej społeczności
w osobie szafarza
w Słowie Bożym
w Ofierze Nowego Przymierza.
W takim zgromadzeniu eucharystycznym rodzi się taka jedność, że chrześcijanie stają się jednym ciałem, zamieszkanym przez jednego Ducha.. To ukazuje Kościół. Ukonstytuowany jest przez Słowo Boże, które adresowane do człowieka budzi i umacnia jego wiarę.
Zgromadzenie eucharystyczne ukazuje Lud Boży jako kapłański, w chwili sprawowania Ofiary Chrystusa, a wraz z nim swoich ofiar duchowych. W Komunii ukazana zostaje jedność z Chrystusem, dająca udział w tajemnicy odkupienia. Jedność z Chrystusem rodzi jedność z członkami Mistycznego Ciała (communio w obu wymiarach).
W zgromadzeniu eucharystycznym ujawnia się i aktualizuje dzięki podziałowi funkcji, struktura Ludu Bożego a także eschatologiczny charakter tego Ludu - zjednoczonego wspólnotą i dążącego do zjednoczenia z Bogiem.
SSC 10 - „Liturgia szczytem, do którego zmierza działalność Kościoła i źródłem, z którego wypływa cała jego moc”.
Poprzez Słowo
Kiedy mówimy o głoszeniu słowa - jako drugiej funkcji budowania wspólnoty w Chrystusie, rozróżnia się 3 rodzaje przepowiadania:
kazania misyjne - kerygma; pierwsze przepowiadanie Jezusa ludziom nie znającym Go, by doprowadzić do wiary w Niego i przyjęcia chrztu
kazania dla wspólnoty wierzących (Didache - odpowiednik w pierwotnym Kościele) - stałe ożywianie i pogłębianie wiary członków gminy chrześcijańskiej
przepowiadanie katechetyczne - katechezy - systematyczne przedstawianie wiary ludziom ochrzczonym, ale w wierze jeszcze nie ugruntowanym.
Do końca XVIII w. większość twierdzi, że za głównych odbiorców katechezy uważa się całą społeczność wierzących. Dziś mówimy o dzieciach, młodzieży.
Mówi się o dwóch wielkich zadaniach katechezy:
pouczenie dzieci
pouczenie ludu chrześcijańskiego
Pierwszym celem kerygmy nie jest tylko budowanie wspólnoty, ale przede wszystkim wprowadzanie do niej nowych członków.
Tworzenie wspólnoty wysuwa się na czoło w homilii i w katechezie (nie tylko nauczanie, ale i przepowiadanie słowa Bożego - tak się ją rozumie).
Cel katechezy - mistagogia (inicjacja) - wprowadzanie w misterium dokonywane przez urzędowych członków i przez cały Kościół pomagający przygotowującemu się.
Dzisiaj punkt ciężkości wysiłków winien przenosić się z katechizacji ku rodzinie.
Poprzez diakonię
Trzecia funkcja urzeczywistniania wspólnoty w Kościele - diakonia. Rozumie się ją w punkcie wyjścia jako wyraz miłości.
Mówiąc o tej funkcji trzeba mówić o niej w 2 kręgach:
posługa służby - pewnej władzy, którą określone podmioty spełniają w tej wspólnocie
posługa na rzecz ludzi wymagających naszej troski.
Ewangelia podkreśla charakter służebny wszelkiej władzy wobec społeczności. Pojęcie władzy od początku wiąże się z terminem „diakonia” = służba. (Mt 20,25-28 - spór o pierwszeństwo: „dają im odczuć swą władzę” - wielcy tego świata; „nie tak będzie między wami!” - podstawą jest miłość!).
Kościół, który aktualizuje się poprzez rozwój wspólnoty, zawsze posiadał ludzi, którzy oddawali się całkowitej służbie na rzecz wspólnoty.
Służebny stosunek do procesu zbawczego także na płaszczyźnie prawa (por. KPK) (w prawie procesowym pierwszorzędnym celem jest doprowadzenie do porozumienia stron).
Drugi krąg (posługa na rzecz ludzi potrzebujących naszej troski) - pierwotna gmina chrześcijańska przejmowała opiekę nad ludźmi szczególnej opieki jako obowiązek całej wspólnoty. Od tego czasu w strukturze życia społecznego wyrosły różnego rodzaju inicjatywy o charakterze socjalnym, ale często kształtują one złe rozumienie. Wspólnota wybierała ludzi, którzy tę konieczną posługę w jej imieniu spełniali. Funkcja caritas jedną z podstawowych funkcji wspólnoty kościelnej.
III. KAIROLOGIA PASTORALNA (TEOLOGIA ZNAKÓW CZASU)
III.1. Odczytywanie znaków czasu, czyli teologia interpretacji kultury, zwłaszcza kultury współczesnej.
TPR zajmuje się działaniem Kościoła w teraźniejszości. Nazwa „świat” w PŚ i teologii ma różne znaczenie:
kosmos - wszechświat
przeciwstawienie do człowieka - miejsce i przedmiot jego działania
dzieło Boże stworzone i zbawione przez Boga
świat ludzi, człowiek w jego historii i całe kulturotwórcze działanie
W tym ostatnim głównie znaczeniu o świecie mówi soborowa konstytucja Gaudium et spes i w tym znaczeniu rozumiemy świat w naszych rozważaniach.
Świat ludzkiej kultury jest zawsze światem teraźniejszym - chcemy przez to wyrazić historyczny charakter człowieka i jego działania. Badamy zawsze kulturę określonego czasu. Można kulturę rozważać z różnych punktów - można także z teologicznego punktu widzenia.
Jak rozumiemy kulturę? (z teologicznego punktu widzenia)
Rozumienie teologiczne kultury utożsamia się z zagadnieniem odczytywania znaków czasu.
III.2. Znaki czasu
Znaki czasu - te zjawiska, zwłaszcza w dzisiejszej kulturze, które w świetle Objawienia łącza się w pewien sposób z historią zbawienia.
JP II - Wiara nie jest w pełni ugruntowana, póki nie wypowie się w kulturze konkretnej społeczności.
Konstytucja dogmatyczna o Kościele w świecie współczesnym (nr 4, 10, 11) mówią o znakach czasu.
Mt 16,3 - cuda, czynione przez Jezusa, jako znaki nadejścia czasów mesjańskich.
Papież Jan XXIII i Paweł VI zaczęli stosować to określenie. Vaticanum II używa go na określenie wydarzeń zachodzących w życiu ludzkości, w których w świetle wiary dostrzega się wyraz zbawczej woli Bożej i skierowane do człowieka Boże wezwanie.
Obowiązek poznawania znaków czasu motywowany jest spełnianiem posłannictwa zbawczego przez Kościół. Zależność spełniania tej misji głoszenia zbawienia od podlegającej zmianom kultury.
Gaudium et spes wskazuje na zasady teologicznej interpretacji kultury, odczytywania w niej znaków czasu:
Chrystologiczne - konieczność odnoszenia zachodzących zjawisk do Chrystusa
Teocentryczne (ujmowanie kultury ludzkiej) - obecność Boga i Jego zamysły rozpoznajemy w tych wydarzeniach.
Można wyróżnić 3 zasady teologicznej interpretacji kultury, czyli odczytywania znaków czasu:
odniesienie danego zjawiska do dzieła Stworzenia
odniesienie do dokonanego przez Chrystusa zbawienia (które nadal się w historii realizuje)
odniesienia do sytuacji eschatologicznej - do niej prowadzi cała historia ludzkości.
III.3. Zasady pastoralnej diagnozy współczesnej sytuacji Kościoła.
Ona wymaga teologicznej interpretacji kultury - odczytywania znaków czasu.
2 problemy:
Interpretacja każdego z parametrów religijności, jak i całego obrazu, jest możliwa dopiero dzięki konfrontacji z tym, co stanowi podstawę i istotę treści posłannictwa Kościoła (...) [to nie mogą być same fakty - musi być konfrontacja] oraz podstawowymi metodami i środkami jego działalności, które wynikają z samej istoty posłannictwa Kościoła.
Nie rozumie Kościoła ten, kto:
nie rozumie Ewangelii
nie rozumie samej istoty misji Kościoła
nie rozumie, na czym polega samo urzeczywistnianie się zbawcze Kościoła
Interpretacja zjawisk religijnych wymaga także konfrontacji z innymi czynnikami, które wywierają wpływ na życie i działalność Kościoła (np. życie polityczne, społeczne, gospodarcze, turystyka, kultura). Chodzi o widzenie ich wpływu, a nie tłumaczenie nimi sytuacji Kościoła i na tym poprzestawanie.
Dopiero tak sformułowane diagnozy mogą być pomocne w formułowaniu pastoralnej diagnozy urzeczywistniania się Kościoła.
IV. IMPERATYWY URZECZYWISTNIANIA SIĘ KOŚCIOŁA (PRAKSEOLOGIA PASTORALNA)
IV.1. Pojęcie - strategia Kościoła
Imperatywy - konkretne wnioski i postulaty dla działania Kościoła, wynikające z zasad teologicznych i z analizy sytuacji Kościoła. Dotyczyć winny zarówno Kościoła powszechnego, jak i lokalnego.
W opracowywaniu tych imperatywów urzeczywistniania się potrzeba uwzględnienia w Kościele i zastosowanie następujących środków, potrzebnych do przemiany rzeczywistości społecznej kościoła:
Środki zabezpieczające - eliminowanie oddziaływania czynników, wywołujących negatywny wpływ na grupy. Jeśli nie można zlikwidować tego ogniska złego, to wtedy...
Środki zapobiegawcze - takie oddziaływanie na członków grupy, które ich usposabia do przeciwstawienia się złym wpływom lub zmniejszeniu tego wpływu - znajomość tych czynników
przekazywanie wartości i popularyzacja wzorów zachowań - najpopularniejszy sposób działania Kościoła
dążenie do tego, by grupa zmierzająca do dobra, żyła coraz głębszym życiem religijnym. Jest to możliwe jedynie przez ciągłe wyprowadzanie społeczeństwa ze stanu bierności do ciągłej aktywności jej członków. Nie każda aktywność kształtuje grupę - tylko zmierzająca do realizacji celów charakterystycznych dla tej grupy.
IV.2. Planowanie duszpasterskie (duszpasterstwa)
Pojęcia:
duszpasterstwo całościowe - integrujące wszystkie elementy działania, przeciwne indywidualizmowi.
Jest to pojęcie z teologii religii; powstało we Francji - rozumiano jej jako staranie o koordynację, współpracę na zasadzie „w jedności siła” (uporządkowanie pewnego rozpoznania).
Dziś - duszpasterstwo całościowe nie jest wyłącznie sprawą organizacji, ale i wspólne poszukiwanie wymagań, jakie stawia ewangelizacja danego regionu i wspólne poszukiwanie środków potrzebnych do realizacji.
To także stopniowe wypracowywanie planu duszpasterskiego, realizacja i sprawdzanie realizacji założeń.
planowanie duszpasterskie - które zakłada stworzenie programu i planu działania.
Polega na rozważaniu i obliczaniu elementów, którymi dysponuje się, a które mogą realizować ewangelizację oraz zastanawianie się nad kierunkami, jakie trzeba im nadać, by zaspokoić oczekiwania i potrzeby czasu.
Te pojęcia są bliskie, ale w planowaniu duszpasterskim trzeba rozróżnić między programem (stałe cele) i planem (określa drogi i środki dojścia do celów).
Planowanie w ogóle - obejmuje określenie jego celów:
uzasadnienie potrzeby działania
ustalenie harmonogramu
rozważenie i uwzględnienie skutków zamierzonego działania, nie tylko w zakresie bezpośrednich celów, ale też w odniesieniu do każdego środowiska.
Kierownik planujący winien przewidywać skutki, także możliwe odchylenia, ze względu na zmienną sytuację - tzw. plan alternatywnych działań. Im mniej szczegółowy plan, tym bardziej elastyczny, ale wtedy jest też większa improwizacja w działalności podmiotów. Treści planowania i jego forma są zależne od miejsca kierownika w strukturze organizacji. Im wyżej w hierarchii, tym większe prawo oczekiwania, że stamtąd będzie przedstawiony plan. Planujący winien umieć określić cel i środki, a także przydział zadań wszystkim, konkretnym osobom czy zespołom. Obiektywnie najlepszy plan da gorsze wyniki, niż plan konkurencyjny, ale mający większe poparcie.
Planowanie kościelne ma jeden, niezmienny punkt docelowy - urzeczywistnianie zbawienia Chrystusa przez wewnętrzną przemianę człowieka - jego wzrost w wierze, nadziei i miłości, co nie jest zaplanowane bezpośrednio. Tę przemianę konkretnego człowieka trzeba uwzględnić.
3 podstawowe etapy planowania duszpasterskiego:
etap konstruowania modeli teologicznych - nadają kierunek
etap opracowywania imperatywów - nakazów i zaleceń, odnoszących się do realizacji modeli teologicznych)
etap formowania programów działania - jako urzeczywistniania modeli w życiu konkretnych osób.
Francuscy socjologowie wyróżnili 5 etapów:
poznanie świata, w którym ma się ewangelizować i poznanie stosunków między Kościołem a światem
teologiczna refleksja o misji Kościoła w konkretnym świecie
ułożenie programu ewangelizacji ze wskazaniem zasadniczych punktów orientacji pastoralnej, opierającej się o powyższe punkty
wypracowanie planu ewangelizacji ze ścisłym wyszczególnieniem (uwzględnieniem) jego poszczególnych etapów i podziałem odpowiedzialności
okresowa rewizja planów i ich aktualizacja ze względu na zmieniające się warunki.
W planowaniu duszpasterskim, obejmującym zespół różnych elementów, oprócz stałych elementów, widzi się konkretne sytuacje i potrzeby wiernych. Musi więc być gruntowna i wnikliwa analiza sytuacji społeczności i jednostek.
Kierowanie parafią według zasad planowania przez cele:
zasada jedności i rozpiętości kierowania - jeden człowiek może mieć 4-8 osób pod sobą
zasada delegowania uprawnień - czyli przekazywania władzy (zasada pomocniczości)
zasada centralizacji i decentralizacji.
Jak kierować według metody planowania przez cele?
zbierać tych, co mają coś do powiedzenia na temat
ustalić teologiczny program zasad (uświadomienie sobie teologicznych celów)
udoskonalić konkretne sposoby zarządzania przez pomysły ludzi zebranych
rozpoznanie potrzeb - jakie problemy, jaki przekrój parafian, jak będzie wyglądać nasza parafia za kilka lat.
Kierujący ma chronić ekscentryków i niespokojnych w duchu - przez nich będzie widział problemy.
Potrzeby wypełniających funkcje kierownicze:
potrzeba bezpieczeństwa, poczucie stałości funkcji
potrzeba uznania
potrzeba samorealizacji
nie można zastąpić autorytetów.
IV.3. Imperatywy urzeczywistniania się Kościoła w Polsce
Sprawa ta podlega nieustannym zmianom w zależności od sytuacji. Stąd konieczność permanentnych studiów nad sytuacją.
Ks. Majka:
Szczególna sytuacja polskiego katolicyzmu - nie uległ tak ogromnej sekularyzacji i jest w ogólności akceptowany. Ma to swoje źródło w zespoleniu tego katolicyzmu z kulturą narodową.
Ten imperatyw trzeba brać pod uwagę. Jego moc zmienia się, zmienia swój zakres, ale trzeba do zawsze brać pod uwagę przy przekazywaniu Ewangelii. Związek wiary z kulturą jest warunkiem skuteczności ewangelizacji. To jest historyczny związek, ale wciąż żywy. Jednakże nie wystarczy do tego, by dziś zaistnieć - musi być krok dalej.
Cywiński- Myśli o polskim duszpasterstwie
Polska religijność z jednej strony głęboko emocjonalna (uczuciowa) - jest to pewien punkt wyjścia - z drugiej strony słabość postaw moralnych, jako wynik tej formacji tradycyjnej podkreślającej element emocjonalny.
Nakładający się na te 2 elementy - nurt, prądy dechrystianizacji krzyżują się z nurtami odnowy (ewangelizacji) religijnej.
Działanie tych 3 sił decyduje o dynamice przemian polskiego katolicyzmu.
Prof. Fr. Adamski - Katolicyzm polski i jego uwarunkowania - 4 elementy (mogące być imperatywami polskiego katolicyzmu)
historyczna rola Kościoła w narodzie polskim - katolicyzm nigdy nie był religią państwową, a wiarą ludu broniącą najbardziej istotnych elementów życiowych ludności. Nie tylko kulturowy wpływ, ale także instytucja wychowawcza.
tradycyjna formacja katolicyzmu polskiego zakorzeniona w ludności
prądy dechrystianizacyjne
ujawniające się prądy odnowy religijnej.
Piwowarski - Misje i rola Kościoła ludowego...
Kościół w Polsce nosi w dużej mierze cechy kościoła ludowego (pewien fakt socjologiczny a nie wartościujący - że niby nie rozwinięty)
otwarty w tym znaczeniu, że służy nie tylko katolikom, ale wszystkim Polakom - także niewierzącym
masowy - bo prowadzi duszpasterstwo masowe przeciętnego Polaka jako członka narodu (duszpasterstwo moralne)
jest kościołem hierarchiczno - urzędowym - na niekorzyść kościoła wspólnotowego (konformizm działania - aktywność duchowieństwa, a nie laikatu)
Kościół bardziej skierowany na utrzymanie mas przy wierze i patriotyzmie - wynika to z rozumienia Kościoła jako obecnego w narodzie przez masowe praktyki religijne (pobożność maryjna i rytualność, głównie ludowa)
jest Kościołem, który mimo ideologii komunizmu zachował pewien związek ołtarza z tronem. Kościół - dialog z państwem ze względu na nadrzędną wartość - naród; państwo komunistyczne - instrumentalizacja Kościoła w ramach społeczeństwa budującego socjalizm.
Masowe duszpasterstwo, pogłębiające religijność, ale zazwyczaj zewnętrzną.
Wtedy miała też miejsce laicyzacja programowa. Dziś, wobec laicyzacji spontanicznej te działania są niewystarczające (te o charakterze masowym). Pluralizm kulturowy sieje największe spustoszenie w dziedzinie religijno-kulturowej. Trzeba uzupełnić o działania pogłębiające świadomość religijną - jest tu więc cały wymiar wspólnotowy (a nie tłum).
Piwowarski - Problemy duszpasterskie w strefie urbanizacji
W sferze religijności indywidualnej:
słabe uświadomienie religijne katolików
problem konsensusu wiary (ewangelizacja domaga się akceptacji całości posłannictwa religijnego - wszystkich prawd, a nie wybiórczo)
zagadnienie dotyczące moralności religijnej, głównie sumienia (kształtowanie poprawnego sumienia)
plagi społeczne - dziś już prawie zupełnie zanikła presja społeczna
rytualny wymiar religijności - ilość kosztem jakości.
W sferze instytucji religijnych:
zagadnienie granic parafii - dziś coraz częściej nie pokrywają się ze środowiskowymi, lokalnymi. Problem zbyt wielkich parafii
brak podmiotu socjalizacji permanentnej w parafii - religia nie jest już przekazywana z całą kulturą, stąd ściśle religijne wspólnoty mogą to przekazywać (pogłębiać życie religijne - socjalizacja)
problem aktywizacji laikatu - działanie poza Kościołem
rola samego kapłana - widoczny zwrot od autorytetu urzędowego kapłana do autorytetu osobistego kapłana jako świadka prawd przez siebie głoszonych.
Ks. Piwowarski - Duszpasterstwo wiejskie dziś
Przyjmuje się, że duszpasterstwo jest w mieście, a wioska jest tradycyjnie religijna i wszystko jest dobrze, bez problemu.
Misja Kościoła obejmuje integralnie całe społeczeństwo. Trzeba widzieć ją w 2 blokach:
pośrednia misja Kościoła
bezpośrednia misja Kościoła.
W zakresie misji pośredniej:
należy przywrócić rolnikom wiarę, ze ziemia jest i pozostanie ich własnością (zob. kolektywizm w komunizmie - kołchozy)
przywrócić rolnikom poczucie godności - dowartościowanie roli i pozycji społecznej
przechować i rozwinąć ludową kulturę wsi
tworzenie autentycznych więzi i organizacji - solidarność między rolnikami i z innymi grupami społecznymi
czas wolny kształtowany zgodnie z rytmem życia na wsi (a nie według miasta).
Misja bezpośrednia Kościoła:
problem kształtowania świadomości religijnej i moralnej (wobec pewnej obojętności religijnej i postawy konsumpcjonizmu - a nie tyle ateizmu). Mało jest uświadomionych katolików o pogłębionej religijności, problem odrzucania prawd wiary, rozluźnienie stosunków instytucji z Kościołem.
kształtowanie zachowań religijno-moralnych. Podkreślenie jakości praktyk religijnych (a nie ilości). Kształtowanie właściwego stosunku do pracy, ziemi, techniki, kształtowanie kultury życia rodzinnego, społecznego, wychowanie do służby Bogu przez służbę ziemi i ludziom, kształtowanie postaw moralnych i odpowiednich wartości motywowanych wiarą.
kształtowanie postaw wobec instytucji i wspólnot religijnych. Małe grupy religijne, budowa kościołów, gdzie jest zbyt daleko do innego kościoła, kapłani przygotowani do pracy na wsi.
Oddziaływanie Kościoła na wsi musi zakładać szerszy, niż dotychczas udział laikatu.
V. TEOLOGIA LAIKATU
Vaticanum II:
Dekret o apostolstwie świeckich
Lumen gentium i Gaudium et spes - fragmenty o laikacie
Jan Paweł II
Adhortacja apostolska Christifideles laici
Synod Biskupów o roli laikatu w Kościele:
Powołanie i posłannictwo ludzi świeckich w Kościele i w świecie 20 lat po Vaticanum II (Pallotinum 1985)
Instrumentum laboris (Dokument roboczy - Warszawa 1987)
Yves Congar
Wytyczne dla teologii laikatu
Wiele pozycji o laikacie z lat 1987-89.
W Kościele i w świecie - tę rolę należy mocno podkreślać. Uświęcanie świata przez świeckich pozostających w Kościele.
Posłannictwo - zamiast „apostolstwa” - każdy chrześcijanin ma swoje posłannictwo i nie należy na ślepo zastępować słowem „apostolstwo” (nawiązującym do Apostołów i ich misji). Dokument roboczy to rozróżnienie podkreśla: „powołanie” - „posłannictwo”. (Niebezpieczeństwo, że w ludziach świeckich widzi się kogoś przeznaczonego do wielkich przedsięwzięć -:). Powołanie jest treściowo obszerniejsze od posłannictwa, bo zawiera w sobie:
z jednej strony wezwanie do komunii
z drugiej strony wezwanie do posłannictwa.