Piotr Lejzerowicz

SYSTEMY RELIGIJNE ŚWIATA

I. ISTOTA RELIGII

ABSOLUT - byt doskonały, najwyższy, pełny, niezależny, nieuwarunkowany, bezwzględny, samoistny nie mający przyczyny i będący sprawcą wszelkich innych bytów. Może być traktowany jako filozoficzny odpowiednik pojęcia Boga, pozbawionego jednak przymiotów osobowych, choć w niektórych systemach pojęcia Boga i Absolutu są właściwie równoważne.

BÓG - ponadziemska istota (osoba bądź personifikacja sił kosmicznych), będąca racją istnienia i funkcjonowania świata i człowieka, najwyższa wartość religijna (sacrum) oraz główny przedmiot wierzeń i kultu w większości religii. Źródłem wiedzy o Bogu są dane pochodzące z objawienia, doświadczeń religijnych i rozumu, usystematyzowane w teologii, mistyce i filozofii. W religii Bóg jest głównie panem i zbawcą człowieka, natomiast w filozofii jest utożsamiany z Absolutem.

W religiach naturalnych koncepcje Boga zostały wyrażone w mitach, hymnach, modlitwach, obrzędach i sztuce sakralnej. Bóg jako istota najwyższa objawiał się ludziom w zjawiskach naturalnych oraz w historii (poprzez twory cywilizacji i kultury, w osobach władców). Transcendentny oznacza, że Bóg wykracza poza świat, jest ponad nim, jest całkiem inny niż świat; jako stworzyciel wszystkiego, sam przez nic i przez nikogo nie stworzony, różni się od świata w stopniu absolutnym. Natomiast jako Bóg immanentny, jest stale obecny w świecie, podtrzymuje go w swoim istnieniu, użycza mu swojej siły i obdarza swoją miłością, wreszcie stale ujawnia swoją obecność w świecie (teofania). Istnieniu boga zaprzecza ateizm, podczas gdy agnostycyzm religijny twierdzi, iż hipoteza ta jest niemożliwa zarówno do udowodnienia jak i do obalenia, i jako taka nie przedstawia wartości poznawczej. Malteizm to wiara, iż bóg istnieje, lecz nie jest godny czci, z powodów takich jak między innymi problem zła. Deizm zakłada istnienie jakiejś nieokreślonej dokładnie duchowej siły sprawczej, która stworzyła świat materialny i prawa nim rządzące, jednak nie ingeruje ona obecnie bezpośrednio w jego działanie. Istnienie tej siły sprawczej wyjaśnia w racjonalną strukturę świata i stałość praw fizyki.

HENOTEIZM - forma politeizmu, kult wielu istot boskich, z których jedna jest najwyższym bogiem, pozostałe zaś podporządkowanymi mu pomniejszymi istotami nadprzyrodzonymi (np. mitologia grecka).

KULT - całokształt praktyk obrzędowych, za których pośrednictwem wyznawcy religii manifestują cześć dla sacrum. Jeden z trzech (obok doktryny i organizacji) zasadniczych aspektów religii. W kulcie można wyodrębnić: przedmiot kultu (np. kult solarny, kult gór, bogowie, herosi, zmarli przodkowie), osoby sprawujące kult, obiekty i sprzęty kultowe oraz czynności kultowe. W każdym kulcie zakłada się doskonałość przedmiotu adoracji, która nie tylko uzasadnia bezwzględny nakaz czci, ale również wyznacza zachowania wyznawców. Osobami sprawującymi kult w religiach plemiennych są najczęściej wodzowie, naczelnicy rodów i klanów, czarownicy, szamani itp., natomiast w religiach narodowych i uniwersalistycznych analogiczną funkcję spełniają kapłani, zrzeszeni zazwyczaj w odpowiednich instytucjach (kolegia w starożytnym Rzymie) lub też stanowiący odrębny stan społeczny (duchowieństwo w katolicyzmie). Główne funkcje kultu:

• upowszechnianie zasadniczych treści doktrynalnych oraz utrwalanie ich poprzez cykliczną aktualizację (np. z okazji świąt) w świadomości wyznawców za pomocą komunikacji werbalnej i pozawerbalnej

• funkcja ekspresyjna - wyrażanie uczuć religijnych przez wyznawców

• funkcja integrująca - jednoczenie członków danej grupy wyznaniowej

• funkcja kontrolno-wychowawcza

• funkcja estetyczno-kulturotwórcza

MONOTEIZM - jedynobóstwo, wiara w jednego Boga. Koncepcje i tendencje monoteistyczne pojawiły się w cywilizacjach starożytnych i wiązały się albo z oddawaniem czci jednemu tylko Bogu przez naród (judaizm), albo z kultem Słońca (np. kult tarczy słonecznej), lub wyrażały się w próbach sprowadzania wielu bogów do jedności. Do głównych religii monoteistycznych świata współczesnego należą judaizm, chrześcijaństwo i islam, odwołujące się w dogmatyce i kulcie do treści objawienia otrzymanego od Boga.

MANA - w wierzeniach ludów Oceanii (religie polinezyjskie) bezosobowa siła nadnaturalna przenikająca wszystkie byty i powodująca wszystkie zjawiska. Może przejawiać się w przyrodzie, rzeczach, ludziach, np. jako urodzaj, siła fizyczna, bogactwo, rozum. Ilość mana w danym obiekcie jest zmienna: może jej przybywać lub ubywać. Duża ilość mana posiadanej przez ludzi (naczelników plemion, kapłanów) świadczy o ponadprzeciętności i domaga się otaczania ich należnym szacunkiem.

PANTEON - w religiach politeistycznych ogół bóstw, zazwyczaj powiązanych w system hierarchicznej zależności i spokrewnionych ze sobą. W sztuce starożytnej Grecji była to też świątynia poświęcona wszystkim bogom.

POLITEIZM - wielobóstwo, najbardziej powszechna forma wierzeń ludów tzw. pierwotnych i starożytnych. Zindywidualizowani i spokrewnieni ze sobą bogowie religii politeistycznych tworzą panteon o hierarchicznej strukturze, z głównym bóstwem u szczytu (pojmowanym jako ich ojciec, a zarazem jako władca świata). Bogowie spełniają wyspecjalizowane funkcje zarówno w sferze zjawisk natury (panteizm - utożsamianie boga ze światem przyrody), jak i w zakresie świata ludzkich działań (np. bóg wojny). W rozwoju historycznym religie politeistyczne ulegały dużym przeobrażeniom (znikanie i pojawianie się nowych bogów, ich fuzje).

PROFANUM - termin religioznawczy używany do określenia sfery świeckiej. Przeciwieństwo sacrum.

RELIGIA - system wierzeń i praktyk, określający relację jednostki do różnie pojmowanej sfery sacrum. Manifestuje się ona w wymiarze doktrynalnym (wiara), w czynnościach religijnych (kult), w sferze społeczno-organizacyjnej (wspólnota religijna) i w sferze duchowości indywidualnej (m.in. mistyka). Relacja między człowiekiem a sacrum zakłada aktywność osoby ludzkiej doświadczającej poczucia świętości, którego zaistnienie świadczy o religijnym charakterze danego zjawiska. Poczucie to manifestuje się w przeżywaniu pragnienia zbliżenia się do sacrum, zjednoczenia z nim, a zarazem w postawie czci, dystansu, a nawet lęku przed nim. Dzięki doświadczeniu religijnym sfera sacrum „włamuje się” w świat codzienności i objawia człowiekowi w konkretnym miejscu i czasie (hierofania - objawienie się świętości). Doświadczenie religijne człowieka, od objawienia i ekstazy mistycznej czy transu szamańskiego po przelotne poczucie obecności bóstwa w życiu, jest podstawowym fenomenem podtrzymującym istnienie religii. Główne funkcje religii:

• psychologiczna (np. obawa przed śmiercią)

• etyczna (normy)

• scalająca (np. diaspora żydowska)

• „opium dla mas” (wg Marksa) - fanatyzm, ideologia

• egzystencjonalna (życie wieczne i jego sens)

• teologiczna/światopoglądowa (celowość życia)

• poznawcza/gnozeologiczna

• kulturotwórcza (afirmacja osoby ludzkiej, prymat wartości moralnych, strzeżenie dziedzictwa kulturowego, działalność artystyczna, ład moralny)

Według kryterium historycznego rozróżnia się:

• religie wymarłe (starożytnych Egipcjan, Rzymian czy Azteków), oraz żywe (chrześcijaństwo)

• religie naturalne (uważane przez wyznawców za istniejące zawsze), oraz objawione (u których początku jawi się postać założyciela, proroka czy reformatora)

• przyjmując za kryterium sposób pojmowania przez daną religię istot boskich, wyróżnia się następujące formy: monoteizm, panenteizm, henoteizm i politeizm

• wedle powyższego kryterium dzieli się również na: teocentryczne (akcentujące transcendencję Boga - np. islam) i kosmocentryczne (akcentujące immanencję bóstwa - np. hinduizm)

• ze względu na etniczną przynależność wyznawców można wyróżnić religie: plemienne, narodowe (hinduizm, judaizm) i światowe, prowadzące działalność misyjną (buddyzm, chrześcijaństwo, islam)

SACRUM - to, co święte, inne i wzniosłe, przeciwieństwo tego, co zwyczajne i świeckie (profanum). Przejawia się zwłaszcza w hierofaniach, które mogą dotyczyć każdej dziedziny życia ludzkiego (polityki, ekonomii).

TABU - zakazy religijno-kulturowe (np. kontaktowania się z niektórymi osobami, zwierzętami lub przedmiotami, przebywania w pewnych miejscach lub uczestniczenia w pewnych obrzędach), których przekroczenie ściąga na osobę lub społeczność sprawcy sankcję sił nadnaturalnych (mana). Jeden z głównych składników wierzeń i praktyk kultowych ludów Polinezji i Melanezji, spotykane w różnych formach w większości religii.

DYMENSJE ZBAWIENIA	JUDAIZM	CHRZEŚCIJAŃSTWO	ISLAM	HINDUIZM	BUDDYZM HINAJANA	BUDDYZM MAHAJANA
ŹRÓDŁO	transcendentne (Jahwe)	transcendentne (Bóg)	transcendentne (Allah)	transcendentne	nie istnieje	Budda kosmiczny
MEDIUM PERSONALNE	prorocy	Jezus Chrystus	prorok Mahomet	awatary (wcielenie) Istoty Najwyższe	Budda historyczny	Budda i bodhisattwa (stan buddy)
MEDIUM APERSONALNE	słowo Jahwe	nauka Chrystusa	Koran i 5 filarów islamu	droga poznania, czynu i oddania	Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmioraka Ścieżka	Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmioraka Ścieżka
MOC SPRAWCZA czynnik wewnętrzny	indywidualny wysiłek	decyzja woli	indywidualny wysiłek	indywidualny wysiłek	indywidualny wysiłek	indywidualny wysiłek
MOC SPRAWCZA czynnik zewnętrzny	miłosierdzie Jahwe	łaska Boża (Duch Święty)	miłosierdzie Allaha	łaska Istoty Najwyższej		łaska Buddy i zasługi bodhisattwy
CEL DOCZESNY	pomyślność Izraela	metanoia (odrodzenie)	duchowe oczyszczenie	wyzwolenie się od świata materialnego	uwolnienie się od cierpienia	uwolnienie się od cierpienia
CEL POZADOCZESNY	życie wieczne	życie wieczne	życie w raju	zjednoczenie z brahmanem (Absolut)	nirwana	nirwana

II. JUDAIZM

1. Nazwa:

Żydzi są wspólnotą religijno-etniczną, uważają siebie za następców Abrahama, Izaaka i Jakuba.

Jehudi (grec. Jedui) - pierwotnie oznaczał tylko członków izraelickiego plemienia Juda, później również mieszkańców królestwa południowego o tej samej nazwie i prowincji Judei. Żydzi to określenie stosowane do określenia całego narodu Izraela.

2. Symbol:

Symbolem judaizmu jest heksagram - Magen Dawid (Gwiazda Dawida) oznaczający jedność i dwoistość zarazem, sprawy boskie i ludzkie oraz opiekę i moc boską. Innym popularnym symbolem jest menora, czyli 7-ramienny świecznik.

3. Geneza i rozwój:

Judaizm pierwotny. Wywodzi się z wierzeń ludów zamieszkujących Palestynę. Przechowywano tradycję o wędrówce ich przodka Abrahama z mezopotamskiego Ur do Palestyny i przymierzu zawartym przez niego z Bogiem (którego znakiem było obrzezanie), który obiecał mu liczne potomstwo i we władanie kraj Kanaan. Tradycja mówiła również o niewoli potomków Izraela w Egipcie, o nowym przymierzu jaki zawarł Bóg z Mojżeszem na górze Synaj, o plagach które Bóg zesłał na Egipcjan i o pomyślnej ucieczce z Egiptu dzięki licznym cudom i opiece Boga. Zachowano też przekaz o wędrówce przez pustynię, ustanowieniu kapłaństwa, oraz o zdobywaniu Ziemi Obiecanej pod wodzą Jozuego w walkach z zamieszkującymi je ludami. Ciągłe zagrożenie z ich strony spowodowało tendencje centralistyczne i w końcu utworzenie zjednoczonej monarchii izraelskiej (Saul, Dawid, Salomon). Bóg karał i wynagradzał raczej całą społeczność (lud Izraela, Egipcjanie, Sodoma), niż pojedynczych ludzi. Zupełnie wyjątkowe postacie dostąpywały po śmierci zaszczytu zasiadania "po prawicy Boga".

Judaizm świątynny. Powstał w czasach niewoli babilońskiej mającej początek w 586 r. p.n.e. (oficjalny czas powstania religii). Ostatecznie zredagowano większą część Starego Testamentu oraz przeprowadzono reformę religijną (reforma Ezdrasza). Idee wędrówki dusz po śmierci do piekła lub nieba, Sądu Ostatecznego, przyjścia MESJASZA (Bóg go ześle by wybawił świat, jest on Pomazańcem Bożym) i osobistej odpowiedzialności za swoje czyny przed Bogiem. Reforma wiązała się z włączeniem w kanon Biblii pism proroków: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i innych. Po powrocie z niewoli babilońskiej oprócz odnowionego systemu wierzeń opracowano skomplikowaną liturgię, która była sprawowana wyłącznie przez kapłanów w Świątyni Jerozolimskiej wybudowanej na miejscu starej świątyni króla Salomona za pozwoleniem króla Persów Cyrusa II.

Judaizm rabiniczny. Zburzenie świątyni jerozolimskiej (70 r. n.e.) oznaczał koniec kultu świątynnego i skoncentrowanie religii wokół Biblii. Miejsce kapłanów ostatecznie zajęli RABINI (uczeni w piśmie), nauczyciele religii, mistrzowie i duchowni przywódcy, którzy odtąd gwarantowali ciągłość wiary żydowskiej. Żydzi rozproszyli się po całym terenie Imperium Rzymskiego i zmuszeni zostali do życia w DIASPORZE (początkowo wyraz ten stosowano do Żydów deportowanych podczas podboju asyryjskiego i babilońskiego, w końcu jednak zaczął on oznaczać wszystkich Żydów żyjących poza granicami Palestyny). W Babilonie i Aleksandrii istniały dwa współpracujące z sobą ośrodki religijne, które zawarły w Talmudzie zasady judaizmu w warunkach wypędzenia.

4. Pisma sakralne:

Liturgia biblijna. Należą tu biblia i apokryf. BIBLIA HEBRAJSKA to inaczej Stary Testament (Stare Przymierze). Składa się ona łącznie z 24 ksiąg, które stanowią biblijny kanon, czyli w przeciwieństwie do apokryfów są uznane za obowiązujące. Biblia ta jest podzielona na trzy części, których pierwsze litery tworzą popularną nazwę TANACH:

• TORA (prawo) - obejmuje pięć ksiąg mojżeszowych (Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa)

• Newiim (prorocy) - obejmuje księgi „pierwszych proroków” i „ostatnich proroków” (którzy dołączyli po reformie Ezdrasza

• Ketuwim (święte pisma) - obejmuje księgi psalmów, zbiory przysłów i pieśni

Liturgia Talmudu i Midraszów. Przeciwieństwo prawa pisanego, jest to prawo ustne spisane jako pobiblijne. TALMUD (pouczanie) - obszerny zbór żydowskiej tradycji, będący komentarzem do Tory. Składa się z dwóch części:

• Miszna (powtórnie nauczone) - jądro prawa ustnego i podstawa Talmudu. Obejmuje sześć porządków życia w wierze: prac rolnych, obchodzenia świąt i kalendarza żydowskiego, małżeństwa, prawa cywilnego i karnego, ofiar i uboju rytualnego, rytuałów oczyszczających.

• Gemara (dokończone) - część Talmudu dołączona do Miszny, wyjaśniająca ją i uzupełniająca za sprawą mówców i komentatorów. Gemara palestyńska gromadzi opinie pięciu, a babilońska siedmiu generacji. Babiloński Talmud został uznany za najbardziej miarodajny wykładnik judaizmu i jest kodeksem prawa obyczajowego.

Midrasz (badać, dociekać, głosić) - jedna z metod interpretacji i komentowania Biblii hebrajskiej za pomocą sentencji, objaśnień lub przypowieści, łącząca dydaktykę z formą osobistych przemyśleń autora. Zostały wykorzystane przy tworzeniu Talmudu.

Liturgia rabiniczna. Należą do niej do pisma kabały (kabaliści wierzą, że posiedli tajemną wiedzę o wszechmocnym, bożym dziele stwarzania świata oraz roli człowieka w tym dziele) i chasydzkie (ortodoksi).

5. Zasady wiary:

Podstawą judaizmu jest wiara w jednego Boga (osobowego, niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego nie tylko stwórcą świata, także jego stałym „nadzorcą”, czy też "opiekunem". Zapisywany jest TETRAGRAMEM - hebrajskie spółgłoski JHWH oznaczające imię Boga - Jahwe. Zawarł On z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za podporządkowanie się nakazom Boga. Podstawową różnicą między chrześcijanami a żydami jest to, że nie uznają Jezusa Chrystusa jako Syna Bożego i nie uznają jego kultu.

Żydowski filozof Mojżesz Majmonides w czasach wczesnego średniowiecza sformułował 13 artykułów wyznania wiary (Księga Przykazań - SEFER MICWOT), które zostało włączone do żydowskiej księgi modlitw jako komentarz do Talmudu. Najważniejsze z nich (Credo):

• stwórca tworzy i kieruje wszystkimi stworzeniami

• stwórca jest jedyny i nie ma równej mu jedności pod żadnym względem i istnieje odwiecznie

• stwórca nagradza tych którzy postępują zgodnie z jego przykazaniami, a karze tych którzy łamią przykazania

• ciągłe oczekiwanie na nadejście Mesjasza

• wiara że stwórca doprowadzi do zmartwychwstania nieżywych

• obowiązek studiowania Biblii w oryginale, nie wolno zmieniać Pięcioksięgu i dziesięciu przykazań

• opatrzność Boga czuwa nad każdą jednostką, zna myśli i czyny ludzkie

• Bóg natchną Mojżesza duchem proroczym i przez niego zesłał prawo

6. Przykazania religijne i etyczne:

Przepisy o czystości. Mycie rąk przed modlitwą poranną, przed i po posiłku. Mykwy - rytualne baseny do kąpieli z zanurzaniem, napełniane tylko wodą „żywą”. Taka kąpiel to kultowy obowiązek kobiety przed weselem, po urodzeniu dziecka i comiesięcznie po menstruacji.

Przepisy o potrawach. Zakaz jedzenia mięsa lub spożywania krwi określonych zwierząt, a te które można jeść muszą być rytualnie zabite i wykrwawione. Jądro etyki prawnej stanowi nakaz sabatu. Sabat (odpoczynek) to sobota, dzień świętowania i odpoczywania. Absolutne zaniechanie pracy, udział w nabożeństwach i religijne świętowanie w domu.

Przynależność. Według ortodoksyjnych Żydów, Żydem jest ten którego matka była Żydówką i jest to prawna podstawa narodowości żydowskiej. Podstawowym nakazem jest obrzezanie wykonywane w ósmym dniu po narodzeniu chłopca. Bar micwa (syn przykazania) to chłopiec który ukończył 13 lat i jest już zobowiązany do wypełniania nakazów, zostaje przyjęty do KAHAŁU (gmina wyznania mojżeszowego) jako pełnoprawny członek, ponoszący odpowiedzialność religijną. W gminach reformowanych również dziewczęta po ukończeniu 12 lat (Bat micwa) są obowiązane wykonywać nakazy. Za boski nakaz uchodzi zawarcie małżeństwa. MICWA (obowiązek) tłumaczona jest jako Boże przykazanie, jednak nie bezduszne wykonywanie rozkazów. TARJAG MICWOT jest odmianą micwy i znaczy 613 przykazań: 365 „nie powinieneś” i 248 „powinieneś”.

Modlitwa. Modły odbywają się o stałych porach (rano, w południe i wieczorem) w SYNAGODZE (miejsce zebrań, pojęcie zaczerpnięte z greki, w języku hebrajskim obowiązuje nazwa Kneset). Zwrócone są przeważnie frontem w stronę placu świątynnego w Jerozolimie. Przed wejściem do głównego pomieszczenia mieści się urządzenie do rytualnego mycia się. W synagogach ortodoksyjnych i konserwatywnych znajdują się galerie dla kobiet albo pomieszczenia oddzielone kratą, w liberalnych mężczyźni i kobiety zajmują miejsca w dwóch oddzielnych nawach. Raz w roku każdy żydowski mężczyzna ma obowiązek wyruszyć do Świątyni Jerozolimskiej w celu złożenia ofiary. Jedyna ŚWIĄTYNIA stała niegdyś w Jerozolimie. Powstała za czasów króla Salomona. Została zniszczona przez wojska babilońskiego króla Nabuchodonozora II. Wewnątrz znajdowała się Arka Przymierza, (drewniana skrzynia obficie pozłacana, w której przechowywano kamienne tablice z tekstem Dekalogu). Przed umieszczeniem Arki w Świątyni Jerozolimskiej znajdowały się w niej jeszcze inne przedmioty (laska Mojżesza i naczynie z manną). Po zburzeniu Pierwszej Świątyni i powrocie z niewoli babilońskiej wzniesiono Drugą Świątynię, o wiele skromniejszą, później kilkakrotnie przebudowywaną. W świątyni tej nie było już Arki Przymierza. Za panowania Heroda Wielkiego Druga Świątynia została rozebrana i wybudowana na nowo wraz z rozległymi, monumentalnymi dziedzińcami. W roku 70 po nieudanym powstaniu Żydów Rzymianie zburzyli Świątynię. Jedyną pozostałością są resztki okalającego ją muru - tzw. mur zachodni, Ściana Płaczu. Jest ona świętym miejscem judaizmu. Obecnie w Izraelu istnieją grupy osób poważnie myślące o budowie III Świątyni. Istnieje Instytut Świątynny, który kształci kapłanów, odtwarza stroje i przybory liturgiczne oraz instrumenty dla orkiestry. Na przeszkodzie tym planom stoi muzułmańska Kopuła Skały (znana też jako Meczet Omara), która prawdopodobnie przykrywa teren, na którym znajdowało się "Święte Świętych" starożytnej Świątyni.

Kalendarz świąt. Figurują radosne święta (trzy święta pielgrzymek, które nawiązują do: uwolnienia z niewoli egipskiej, powołanie na Synaju jako narodu wybranego, wędrówka przez pustynie pod przewodnictwem Boga), poważne święta (święto noworoczne i święto pojednania Jom Kippur), radosne dni pamięci (święto odnowienia świątyni), smutne dni pamięci (rocznice I i II zburzenia świątyni).

7. Kierunki i nurty:

Judaizm ortodoksyjny. Wierny prawu, Tora i Talmud uchodzą za niezmienne i bezwzględnie obowiązujące np. CHASYDYZM (pobożni) - najmłodszy z ruchów religijno-mistycznych. Dąży do pogłębienia pobożności. Wszystko co może sprawić radość jest wartością religijną. Podczas ekstazy można przeżyć całkowitą jedność z bogiem.

Judaizm liberalno-reformowany. Talmud odzwierciedla próby interpretowania nauk Biblii, odrzuca się obowiązkowość przepisów prawa i ceremoniału. Można do niego zaliczyć KARAIZM, czyli religię opartą na Starym Testamencie, (zwłaszcza na zawartym w nim Dekalogu), z zasadą i obowiązkiem indywidualnego i niezależnego od jakichkolwiek autorytetów ich przyswajania i interpretacji. Żydowskim ruchem reformatorskim był również KARAIMI, uznający Biblię za jedyne źródło wiary (odrzucenie ustnej tradycji zapisanej w Talmudzie). Odrzucili też główne modlitwy ortodoksyjnego judaizmu m.in. kadisz.

Judaizm konserwatywny. Przystosowanie judaizmu ortodoksyjnego do współczesnych warunków.

8. Statystyka wyznawców:

Świat: 17,6 mln. (religia narodowa)

Polska: 3.000-20.000

III. CHRZEŚCIJAŃSTWO STAROŻYTNE

1. Nazwa:

Nazwa „chrześcijanie” - od wiary w Chrystusa (gr. christós).

2. Symbol:

Symbolem jest krzyż łaciński (łac. cruc, grec. stauros), jednak początkowo używany z oporami ze względu na negatywne konotacje symbolu ukrzyżowania. Oznacza regułę modlitwy „W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego Amen”.

3. Żydowskie korzenie chrześcijaństwa:

4. Biografia Chrystusa:

Narodziny. Według Ewangelii założyciel religii chrześcijańskiej, zbawiciel i Syn Boży. Większość wyznań chrześcijańskich uważa go za jedną z osób Trójcy Świętej. W islamie czczony i uznawany za proroka (nie jako Syna Bożego, nie został ukrzyżowany i nie zmartwychwstał). Jego okres życia datuje się na lata od ok. 7-4 roku p.n.e. do ok. 30-33 roku n.e. Urodził się w żydowskiej rodzinie jako syn Maryi i Józefa. Poczęty został przez Ducha Świętego w łonie Maryi. Zgodnie z dogmatyką chrześcijaństwa Maria poczęła Jezusa w sposób cudowny, dzięki czemu pozostała dalej dziewicą. Jezus urodził się w wiosce Betlejem niedaleko Jerozolimy, dokąd Maria i Józef udali się na spis powszechny zainicjowany przez cesarza rzymskiego Oktawiana Augusta. W niesprecyzowanym czasie po porodzie, który miał miejsce w ubogiej stodole, rodzina wróciła do Nazaretu, małej wioski w północnej Palestynie. Za namową anioła, który objawił się we śnie Józefowi, cała rodzina zbiegła do Egiptu, aby ujść zorganizowanej przez Heroda rzezi niemowląt. Od wczesnego dzieciństwa zdolny był do czynienia cudów, wcześniej wykorzystując je do własnej zabawy (np. ożywienie jaskółek z gliny), później do pomocy ludziom.

Chrzest i cuda. W tym czasie pojawił się prorok Jan Chrzciciel, który u brzegów rzeki Jordan masowo dokonywał aktów chrztu. Jezus poprosił Jana o chrzest. Jan Chrzciciel, chrzcząc Jezusa, stwierdził publicznie, ze Ten jest oczekiwanym przez Żydów mesjaszem i jednocześnie synem Boga. Od tego czasu zaczyna się wędrówka, czynienie cudów i nauczanie Chrystusa. Wśród cudów są m.in.: wskrzeszenie umarłych, spektakularne uzdrowienia niewidomych, głuchych, chorych psychicznie, sparaliżowanych, chromych, trędowatych i cierpiących na inne choroby, wypędzanie demonów z opętanych, zamiana wody w wino, cudowne rozmnożenie chleba, chodzenie po wodzie.

Dwunastu Apostołów. Z czasem działalność Jezusa zdobywała coraz większą popularność. Wybrał grupę dwunastu uczniów, z których jedenastu po jego śmierci kontynuowało to dzieło. Propagował miłosierdzie, sprawiedliwość, miłość, nadzieję, wybaczanie, współczucie, braterstwo czy równość. Nauczał że nadchodzi Królestwo Boże, on sam jest Synem Bożym i współstworzycielem wszechświata, on jest bożym barankiem (barankiem paschalnym) ofiarowującym swoje życie, aby dać ludziom możliwość uzyskania zbawienia i że powróci "na obłokach niebieskich" w "Dniu Pańskim", aby dokonać sądu nad światem. Kiedy uczniowie Jezusa otrzymali stosowne przygotowanie aby prowadzić kościół po Jego odejściu, nadszedł czas na zakończenie jego misji. Jezus, jako baranek boży, wyruszył do Jerozolimy na tydzień przed Świętem Paschy. Po uroczystym wjeździe do Jerozolimy nie pozwolił pielgrzymom obwołać się królem. Podjął konfrontację w świątyni z głównymi frakcjami przywódców Izraela: faryzeuszami i saduceuszami. Jezus stał się tak bardzo niewygodny i nieprzewidywalny, że liderzy frakcji saduceuszów postanowili pojmać go i zabić ponieważ:

• jego działalność rozbudzała w żydach nadzieje mesjańskie, co miałoby rozpętać kolejne powstanie żydowskie przeciwko Rzymowi i krwawą zemstę Rzymskich Legionów

• rościł sobie prawa do tytułu Mesjasza i Syna Bożego

• był cudotwórcą ale uparcie odmawiał uczynienia znaku cudu na żądanie

• otaczał się ludźmi prostymi i bez wykształcenia, oraz wyrzuconymi ze społeczności Izraela (poborcy podatków, żydzi nie przestrzegający prawa Mojżeszowego, nierządnice)

• inteligencja żydowska uznała iż był wobec niej zbyt wymagający, przez co zraził ją do siebie

• wobec ludu jawnie zarzucał przywódcom Izraela brak pobożności i religijność na pokaz oraz zakłócał handel świątynny - przeszkadzał w dochodowych interesach

Ostatnia wieczerza i wyrok śmierci. Na dzień przed swoim pojmaniem wyprawił wieczerzę dla uczniów zwaną Ostatnią Wieczerzą, na której po raz kolejny przepowiedział swój przyszły los i pożegnał się z obecnymi. Następnego dnia, nad ranem, zdradzony przez jednego z uczniów, Judasza, został pojmany i osądzony przez religijny sąd żydowski. Oskarżany był o przewodzenie groźnej sekcie, która między innymi miała namawiać ludzi do niepłacenia podatków, był oskarżany również o bluźnierstwo przeciwko Bogu i religii żydowskiej, związki z Szatanem. Ostatecznie skazany za nazwanie siebie "Synem Bożym", bez dowiedzenia kłamstwa. Poncjusz Piłat nie znajdując żadnej winy w Chrystusie odesłał go do Heroda w celu uzyskania wyroku o winie. Herod również nie znalazł w nim winy i odesłał go z powrotem do Piłata, ten z kolei przeciwstawiał się żądaniom arcykapłanów oraz zgromadzonego żydowskiego tłumu, aby skazał go na śmierć. Ukarał Chrystusa biczowaniem, aby później wypuścić go na wolność. Po biczowaniu, wskutek dalszych protestów arcykapłanów oraz żydowskiej publiczności i wbrew rzymskiemu prawu, które zakazywało dalszego karania po karze chłosty, Chrystus został skazany na śmierć przez ukrzyżowanie (dla obywateli rzymskich przewidziana była kara śmierci przez ścięcie).

Śmierć i zmartwychwstanie. Elementem wyroku było niesienie przez skazanego poziomego elementu krzyża z aresztu do miejsca kaźni (część pionowa już tam się znajdowała). Skazaniec, przybity do krzyża, wisiał na nim aż do śmierci najczęściej na skutek uduszenia. Ewangelie opisują szczegółowo pojmanie, sąd i konanie Jezusa na krzyżu, oraz wspominają o dwóch epizodach, które się wydarzyły podczas niesienia krzyża: przymuszenie Szymona Cyrenejczyka do pomocy w niesieniu krzyża oraz dialog Jezusa z kobietami płaczącymi nad jego losem. Ewangeliczne opisy męki obejmują: trwogę w ogrodzie oliwnym, zdradę Judasza, sąd i biczowanie, założenie korony cierniowej i wyszydzenie, odarcie z szat i przybicie do krzyża, grę w kości pomiędzy żołnierzami o jego szaty, rozmowy z dwoma pospolitymi przestępcami, którzy byli ukrzyżowani obok Jezusa, oraz ze stojącymi pod krzyżem Maryją i Janem, moment śmierci i poprzedzającą go agonię, oraz zdjęcie z krzyża i złożenie w grobie. Umarł na krzyżu, jednak trzeciego dnia po złożeniu jego zwłok w kamiennym grobie zmartwychwstał, a następnie przez kilkanaście dni odwiedzał swoich uczniów, podnosząc ich na duchu i tłumacząc sens swojej męczeńskiej śmierci. Jego życie zostało opisane w Nowym Testamencie jako EWANGELIA - dzieło religijne powstałe jako zapis tradycji historycznej o Jezusie ujętej w świetle wiary chrześcijańskiej, zwłaszcza zaś jedna z czterech Ewangelii: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana (pozostałe są apokryfami - tekstami niepewnego pochodzenia).

5. Chrześcijaństwo I-VIII w.:

Geneza. Chrześcijaństwo powstało w I w. w łonie ówczesnego judaizmu, jako wynik działalności Jezusa, jego nauczania, czynów, śmierci oraz zmartwychwstania, które od początku stanowiło tezę wiary chrześcijańskiej i motyw działania pierwszych chrześcijan. Pierwsza EKKLESIA (grupa, która jest zgromadzona przez przywołanie albo wezwanie na głos Boga w celu słuchania Jego głosu) powstała w Jerozolimie po Zesłaniu Ducha Świętego (prawdopodobnie 30 r.), była skupiona wokół dwunastu apostołów z Piotrem na czele i praktykowała chrzest, Eucharystię oraz życie wspólnotowe. Misjonarze zwracali się do Żydów w kraju Izraela i w diasporze, ale również do pogan, wśród których osiągnęli większe sukcesy (św. Paweł). Zaakceptowano teorię Pawła z Tarsu, że przyjęcie do gminy chrześcijańskiej nie musi być uzależnione od przyjęcia do społeczności żydowskiej.

Prześladowania. Pogańska dotychczas ludność Imperium Rzymskiego za wszystkie epidemie i kataklizmy będące wg nich gniewem bożym, obwiniali chrześcijan. Początkom prześladowań dał cesarz Neron, który w 64 r. oskarżył ich o podpalenie Rzymu. Po wojnie żydowskiej (66-70 r.) nastąpiło zupełne zerwanie między judaizmem a chrześcijaństwem. Po śmierci apostołów ukształtowała się zasada jednoosobowego przełożeństwa w gminach chrześcijańskich, na przełomie I-II w. zaś istniała już 3-stopniowa hierarchia BISKUP (najważniejszy stopniem dostojnik kościelny zarządzający diecezją, wybierany lub mianowany przez papieża), PREZBITER (w chrześcijaństwie czasów apostolskich członek kolegium kierującego lokalną wspólnotą, wzorowanego na radach starszych w synagogach. Od pocz. II w. przełożonego gminy chrześcijańskiej nazywano biskupem, zaś nazwa prezbiter odnosiła się do kapłanów) i DIAKON (najniższy stopień w trójstopniowej hierarchii kapłaństwa urzędowego, u pierwszych chrześcijan był to pomocnik biskupa opiekujący się ubogimi i chorymi, później duchowny przygotowujący się do święceń kapłańskich). Wyróżnione miejsce zajmowali biskupi Rzymu, następcy św. Piotra, który tam poniósł śmierć (był pierwszym papieżem - biskupem Rzymu). Religia rosła w siłę mimo wielokrotnych krwawych prześladowań ze strony ludności pogańskiej i władz państwowych. Męczeństwo stawało się świadectwem wierności Chrystusowi, które przyciągało do nowej religii.

Tolerancja i religia państwowa. Na fundamencie Biblii formowała się w II-III w. teologia i filozofia chrześcijańska korzystająca z języka i dorobku kultury grecko-rzymskiej, a zarazem polemizująca z politeizmem, gnostycyzmem oraz ruchami heretyckimi. Duchowość i asceza wyraziły się m.in. w powstaniu życia zakonnego. Do początku IV w. w niektórych prowincjach rzymskich chrześcijaństwo przyjęła prawie połowa mieszkańców, osiągnęło też ono znaczne wpływy w krajach na wschód od imperium. Ustanowienie tolerancji religijnej przez cesarza Konstantyna Wielkiego (edykt mediolański) spowodowało, że chrześcijaństwo osiągnęło przewagę w krajach imperium i w 380 r. stało się jego religią państwową. Środowiska pogańskie kurczyły się gwałtownie, zakazano ich obrzędów. Wolność umożliwiła zorganizowanie się chrześcijaństwa w skali całego imperium (patriarchaty, metropolie) oraz gromadzenie się biskupów na synodach i soborach.

Rozkwit i chrystianizacja. W IV-V w. nastąpił bujny rozwój kultury: teologii, wiedzy biblijnej oraz filozofii, życia duchowego, życia monastycznego, studiów historycznych, liturgii, kaznodziejstwa, poezji, budownictwa sakralnego, sztuki. Powstał Kościół jako hierarchicznie zbudowana całość. Najważniejsze decyzje podejmowano na synodach i soborach. Wypracowano wspólną doktrynę, jednolitą formę organizacji i jednolitą liturgię. W wyniku wędrówek ludów chrześcijanie na Zachodzie znaleźli się pod władzą Germanów, arian lub pogan, którzy stopniowo przyjmowali kulturę łacińską i chrześcijańską ortodoksję (chrzest Chlodwiga 496 r., chrystianizacja Niemiec VIII w.). W 800 r. papież koronuje Karola Wielkiego na cesarza rzymskiego. Doszło do odnowienia cesarstwa rzymskiego na zachodzie, a Karol Wielki stał się obrońcą Kościoła przed atakami pogan i Arabów. W 962 r. interwencja Ottona I w wewnętrzne walki w Italii przyniosła mu godność cesarską i początek chrystianizacji ziem Słowian. Chrześcijaństwo rozprzestrzeniało się na coraz to nowe obszary: w IX-XI w. Czechy, Polskę i Skandynawię, a w XIII-XV w. Litwę, ostatni europejski kraj pogański. Istnieje też ruch EKUMENICZNY na rzecz jedności Kościoła, gdyż powstało wiele odmiennych OBRZĄDKÓW/RYTÓW (rytuał) - liturgia danego Kościoła, określony sposób jej sprawowania, łącznie z własnym językiem, prawodawstwem i strukturą hierarchiczną. W Kościele katolickim istnieje rodzina liturgiczna łacińska (zachodnia) oraz rodziny starożytne Kościołów wschodnich. W prawosławiu dominuje obrządek bizantyński.

Walka o kult ikon. W VIII w. chrześcijaństwo w Bizancjum przeżywało głęboki kryzys wynikający ze sporów o stosunek do świętych obrazów - ikon. Ikonodulowie głęboko czcili ikony i przekonani byli o ich cudownej wartości. IKONOKLAŚCI (obrazoburcy) widzieli w kulcie ikon odstępstwo od monoteizmu i naleciałości pogańskie oraz zwracali się przeciwko mnichom jako tym, którzy kult najaktywniej wspierali. Walki, w których cesarze opowiadali się raz po jednej, a raz po drugiej stronie, zakończyły się ostatecznie zwycięstwem ikonoklastów . Wszelkie ustalenie dotyczące ikon zatwierdzono na Soborze Nicejskim II.

1. Sobór Nicejski I (325). Potępiono arianizm (twierdzenie, że Jezus Chrystus jako syn Boży jest poddany Bogu, i że został stworzony przez Ojca - czyli przez pewien czas nie było Chrystusa) jako HEREZJĘ - pogląd religijny uznany za sprzeczny z doktryną (dogmatami) głoszoną przez Kościół i w konsekwencji - za rodzaj niewiary w naukę Chrystusa. Sformułowano również chrześcijańskie CREDO (wyznanie wiary, symbole wiary) - przyjęte w Kościele krótkie i obowiązujące wszystkich wiernych formuły wyznań wiary, mające rozstrzygać, czy ktoś jest chrześcijaninem, czy nie i było wymierzone przeciw interpretacji ariańskiej: „Wierzymy w jednego Boga Ojca Wszechmogącego (...)”.

2. Sobór Konstantynopolitański I (381). Rozwiązać miał przede wszystkim problem teologiczny polegający na uznawaniu Ducha świętego za istotę stworzoną. W wyniku dyskusji dotyczącej natury Ducha św. Zmodyfikowano nieco Credo Nicejskie. W ten sposób powstał ogłoszony na soborze Symbol (nowe Credo), który jest wypowiadany podczas mszy. Kanony soboru dotyczyły także kwestii jurysdykcyjnych: ustalono że biskup (patriarcha) Konstantynopola, a nie Aleksandrii ma posiadać prymat honorowy następujący po prymacie biskupa Rzymu.

3. Sobór Efeski (431). Zwołany przez wschodniorzymskiego cesarza w celu zakończenia sporu wywołanego przez Nestoriusza, patriarchę Konstantynopola, który miał zastrzeżenie co do powszechnie przypisywanego Maryi tytułu "Bogurodzicy". Dało to początek NESTORIANIZMOWI - doktrynie głoszącej, że Jezus Chrystus składa się z dwóch odrębnych bytów: ludzkiego i boskiego. Nestoriusza pozbawiono godności arcybiskupiej i wykluczono ze wspólnoty kapłańskiej. Zwolennicy Nestoriusza (w tym patriarcha Antiochii) zwołali wówczas tzw. antysobór i wykluczyli z Kościoła głównego adwersarza Nestoriusza - Cyryla, patriarchę Aleksandrii. Na koniec zwrócili się do cesarza z prośbą o rozstrzygnięcie sporu. Ten unieważnił zarówno postanowienia soboru jak i antysoboru i zarządził dalsze obrady. W rezultacie przyjęto obrady antysoboru za nieważne, ale unieważniono też niektóre sformułowania skierowane przeciw Nestoriuszowi. Przyjęto zasadę wiary w boską naturę Jezusa i uznano tytuł Marii jako Matki Boskiej. Nie został zatwierdzony przez Kościoły asyryjskie.

4. Sobór Chalcedoński (451). Odrzucił MONOFIZYTYZM - kierunek przyjmujący, że w Chrystusie jest tylko jedna natura boska, a ludzka natura zaraz po wcieleniu została wchłonięta przez boską. Sformułował opozycyjną doktrynę o dwóch naturach Chrystusa: boskiej i ludzkiej (duofizytyzm). Ponadto ogłoszono Jerozolimę piątym patriarchatem. Nie został zaakceptowany przez Kościoły przedchalcedońskie, gdyż ogłoszenie Jerozolimy patriarchatem odbierało tereny w Azji Mniejszej patriarchatowi Antiochii.

5. Sobór Konstantynopolitański II (553). Zwołany przez cesarza Bizancjum Justyniana w celu osiągnięcia jedności z monofizytami, którzy przeważali na znacznym obszarze Syrii, Etiopii i Egiptu. Cesarz pragnąc zjednoczyć Cesarstwo wokół idei "jedno cesarstwo - jedna religia" dążył do przywrócenia jedności kościelnej monofizytów. Cel ten chciał osiągnąć poprzez reinterpretację lub rewizję stwierdzeń dogmatycznych przyjętych przez Sobór Chalcedoński w taki sposób, aby definicje dogmatyczne Soboru w Chalcedonie stały się możliwe do przyjęcia dla monofizytów. Papież został zmuszony przez cesarza do podpisania aktu soboru.

6. Sobór Konstantynopolitański III (680-681). Stawiono sobie za cel rozwiązanie sporu, który narósł wokół MONOTELETYZMU - poglądu, wg którego Chrystus, zarówno w swojej naturze boskiej, jak i ludzkiej, kierował się jedną wolą. Ostatecznie potępiono monoteletyzm.

7. Sobór Nicejski II (787). Potępiono ikonoklazm i uznano za słuszny kult ikon jako czczenie osoby przedstawionej na obrazie, a nie samego obrazu. Ustalono także zasady tworzenia ikon, wykluczające dowolność i zezwalające na pisanie obrazów tylko duchownym. Postacie na ikonach powinny mieć duże szerokie oczy, całe ciało osłonięte odzieniem - jedynie odsłonięte twarze i czasem dłonie, figury miał okalać czarny kontur, karnacja postaci winna być ciemna, święci mieli posiadać długie brody, schematycznie zarysowane szaty nie powinny uwidaczniać kośćca, powinien być stosowany umowny światłocień.

6. Podstawowe zasady wiary i przykazania etyczne:

Chrześcijaństwo jest objawioną religią monoteistyczną: zakłada wiarę w jedynego Boga. Większość wyznaje DOGMAT (twierdzenie w religii lub szkole filozoficznej przyjęte bezwarunkowo, bez dowodu i nie podlegające dyskusji) trynitarny i głosi, że Bóg istnieje w trzech osobach, czyli, że Bóg jest Trójjedyny. HIPOSTAZA - w filozofii chrześcijańskiej oznacza ona każdą z trzech Osób Trójcy Świętej pojmowaną jako istotowo różną od pozostałych. Chrześcijanie wielu wyznań czczą także Maryję - matkę Jezusa (jako Bogurodzicę, Matkę Bożą), świętych i aniołów. Podstawowym przykazaniem jest DEKALOG (Dziesięć Przykazań Bożych) - zbiór nakazów i zakazów religijnych, stanowiących podstawę moralności żydowskiej i chrześcijańskiej. Tekst Dekalogu został wręczony Mojżeszowi przez Jahwe na górze Synaj. Został wyryty na 2 kamiennych tablicach, zawierał podstawowe zasady przymierza Boga z ludem Izraela. Tablice te miały być przechowywane w Świątyni Jerozolimskiej. „Jam jest Pan, Bóg twój, który cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli. 1. Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną. 2. Nie będziesz brał imienia Boga, Pana twego, nadaremno. 3. Pamiętaj, abyś dzień święty święcił. 4. Czcij ojca swego i matkę swoją. 5. Nie zabijaj. 6. Nie cudzołóż. 7. Nie kradnij. 8. Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu. 9. Nie pożądaj żony bliźniego swego. 10. Ani żadnej rzeczy, która jego jest”. Do głównych wyznaczników wiary należy BIBLIA - zbiór ksiąg świętych złożony ze Starego i Nowego Testamentu napisany w całości po grecku i zawiera zasadnicze prawdy wiary: o Bogu, Jezusie Chrystusie, Duchu Świętym, stworzeniu świata i człowieka, naturze człowieka, grzechu, zbawieniu, działaniu Boga w historii, łasce, wierze, powstaniu i naturze Kościoła, przeznaczeniu świata i człowieka. Wierzący uważają Biblię za Słowo Boże, Objawienie, prawdę przekazaną ludziom przez Boga (natchnienie). Widzialnymi znakami niewidzialnej łaski Bożej są SAKRAMENTY (chrzest, bierzmowanie, Eucharystia, pokuta, kapłaństwo, małżeństwo, namaszczenie chorych), które czynią człowieka uczestnikiem życia Bożego. Z teologicznego punktu widzenia w sakramentach Bóg Ojciec przez Syna Bożego w Duchu Świętym ofiarowuje człowiekowi zbawienie. Winny być sprawowane pod kierunkiem biskupa.

7. Patriarchaty:

Patriarcha to hierarcha Kościoła, zwierzchnik metropolitów, rządzący określonym przez prawo kanoniczne patriarchatem. Na Zachodzie jedynym patriarchą jest papież, który sprawuje władzę duchowną nad wszystkimi wiernymi obrządków Zachodu oraz nad wiernymi obrządków Wschodu zamieszkałymi we Włoszech. Dlatego w kościele Zachodu różnica między pozycją papieża i patriarchy uległa zatarciu. Natomiast godność ta ma wciąż pełnię treści w kościołach Wschodu, gdzie jest nawet uznawana za fundamentalną dla struktury Kościoła. Prawosławni teologowie pojmują Kościół powszechny nie jako jednolitą organizację poddaną władzy papieża, lecz jako związek pięciu równych sobie patriarchatów, w którym papież nie ma władzy, a tylko honorowe pierwszeństwo. W tej strukturze przeciwstawiają patriarchę Konstantynopola, jako głowę cerkwi prawosławnej na całym świecie, patriarsze Rzymu, jako "papieżowi kościoła rzymsko-katolickiego". Ta rozbieżność koncepcji była jednym z powodów (a zarazem objawów) wrogości Konstantynopola wobec Rzymu. W Kościele początkowo jako patriarchów określano biskupów o większej władzy lub autorytecie. W miarę formalizowania się hierarchii kościelnej zakres tego określenia wciąż się ograniczał - ostatecznie tylko do biskupów najważniejszych miast Cesarstwa Rzymskiego w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Taka była najdawniejsza hierarchia patriarchów. Biskup Rzymu był patriarchą Zachodu, czyli terenów wchodzących wówczas w skład Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Patriarcha Antiochii sprawował władzę duchowną nad Kościołem w Azji (zarówno w granicach Cesarstwa Rzymskiego, jak i poza Cesarstwem) i w tej części Europy, która znalazła się w obrębie Cesarstwa Wschodniorzymskiego. Patriarcha Aleksandrii - nad Kościołem w Afryce. Ten klarowny system nie przetrwał jednak długo. Od kiedy cesarz Konstantyn podniósł Bizancjum do rangi stolicy wschodniej części Cesarstwa - "Nowego Rzymu" - tamtejsi biskupi, powołując się na stołeczną rangę miasta, domagali się podniesienia ich do godności patriarchów. Co więcej, patriarcha konstantynopolitański miałby mieć pozycję równą patriarsze Zachodu, bądź co najwyżej drugą po papieżu. Papieże sprzeciwiali się temu, jednak biskupi Konstantynopola znajdowali poparcie u kolejnych cesarzy Wschodu. Pod ich wpływem sobór konstantynopolitański I ustanowił patriarchat konstantynopolitański, wydzielając dlań spod jurysdykcji antiocheńskiej kanoniczne terytorium Azji Mniejszej i Tracji, oraz nadał mu rangę drugiego po rzymskim. Kanon ten wywołał gwałtowny sprzeciw w Rzymie i przez pewien czas nie był przez papieży uznawany. Od IV wieku, gdy zaczął się ruch pątniczy do Ziemi Świętej, wyższą rangę zaczęto nadawać biskupowi Jerozolimy. Ostatecznie sobór chalcedoński wydzielił z patriarchatu antiocheńskiego obszar Palestyny i Arabii, ustanawiając na tych terenach odrębny patriarchat w Jerozolimie. Ta operacja nie wzbudziła publicznego oporu ani kontrowersji. Ostatecznie więc kanoniczna hierarchia patriarchatów była następująca: rzymski, konstantynopolitański, aleksandryjski, antiocheński i jerozolimski. Te patriarchaty tworzyły PENTARCHIĘ (każda z nich została założona przez Apostoła lub Apostołów).

8. Orientalne chrześcijańskie Kościoły narodowe:

KOŚCIOŁY PRZEDCHALCEDOŃSKIE - wschodnie Kościoły chrześcijańskie (Egipt, Etiopia, Armenia), które nie zaakceptowały decyzji soboru chalcedońskiego dotyczącego monofizytyzmu. Wg aktualnego stanu wiedzy ich opozycja wobec postanowień soboru miała charakter polityczno-narodowy i była wyrazem sprzeciwu wobec imperialnej polityki Bizancjum, mniejsze natomiast znaczenie miały rozbieżności doktrynalne. W następstwie tych ustaleń podważono powszechny dotychczas pogląd, że Kościoły przedchalcedońskie należą do Kościołów monofizyckich. Od początku lat 60. nawiązywały kontakty z Kościołem prawosławnym oraz rzymskokatolickim.

Kościoły asyryjskie - do tej tradycji zalicza się Kościół Asyryjski i Chaldejski (Katolickie Kościoły Wschodnie). Dawniej określane były jako Kościoły nestoriańskie. Na określenie tego nurtu przyjmuje się termin chrześcijaństwo przedefeskie, orientalne bądź „starożytne kościoły wschodu”.

9. Statystyka wyznawców:

Świat - prawie 2 mld. (religia światowa)

Polska - 36 mln.

IV. PRAWOSŁAWIE

1. Nazwa:

Doktryna ORTODOKSYJNEGO (oznacza ścisłą wierność doktrynie, dogmatowi, rygorystyczne przestrzeganie jakiegoś kodeksu zasad - prawdziwa wiara) Kościoła chrześcijańskiego - jednej z dwóch grup kościołów powstałych w wyniku rozłamu w kościele chrześcijańskim z 1054 roku (schizma wschodnia). Moment oddzielenia się od siebie katolicyzmu i prawosławia wyznacza koniec "kościoła ogólnochrześcijańskiego". Po SCHIZMIE (schizmami nazywane są rozłamy w łonie Kościołów chrześcijańskich przypisujących sobie tytuł powszechnego) eucharystycznej na Wschodzie wspólnota nazwana została Kościołem wschodnim. Kościół prawosławny jest częścią kościoła wschodniego, która pozostała wierna uchwałom soborów ekumenicznych. Jednocześnie jest to ta część kościoła wschodniego, w której przez stulecia dominującą rolę odgrywał Patriarchat Ekumeniczny Konstantynopola. W konsekwencji wszystkie istniejące dzisiaj kościoły autokefaliczne i autonomiczne wyznają rytuał bizantyjski i trzymają się bizantyjskiego porządku kościelnego i praw.

2. Symbol:

Krzyż prawosławny - krzyż o ośmiu końcach. Takie przedstawienie zgodne jest z najstarszą tradycją, uważaną za najbardziej autentyczną zarówno przez kościoły wschodnie, jak i zachodnie.

Na osi znajdują się trzy belki poprzeczne:

• górna - oznacza tabliczkę z napisem, który do krzyża kazał przybić Piłat, wskazującym na winę skazanego: INRI - Jezus Nazarejczyk Król Żydowski

• środkowa - dla rąk ukrzyżowanego Chrystusa

• dolna - belka pod nogi Chrystusa - inaczej niż w tradycji katolickiej, nogi Chrystusa przebite są nie jednym gwoździem lecz dwoma - każda noga oddzielnie. Jeden koniec dolnej belki jest podniesiony. Ten koniec pokazuje na niebo, dokąd udał się Dobry Łotr, ukrzyżowany razem z Chrystusem. Drugi koniec - opuszczony - wskazuje na piekło, miejsce dla drugiego łotra, który nie wyraził skruchy.

Pod krzyżem czasem jest umieszczany wizerunek czaszki. Ma być to czaszka Adama, który wg źródeł apokryficznych miał być pochowany pod Golgotą. Szczegół ten służy uwypukleniu dogmatycznego znaczenia Ukrzyżowania: odkupienie pierwszego człowieka krwią Chrystusa, Nowego Adama, który stał się człowiekiem, aby zbawić rodzaj ludzki. Czasem pod krzyżem znajduje się też półksiężyc. Nie jest to jednak, jak się czasem uważa, symbol zwycięstwa prawosławia nad islamem - symbol półksiężyca znany był na długo przed powstaniem religii muzułmańskiej. Półksiężyc symbolizuje tu:

• połączenie symbolu krzyża z kotwicą - symbolem nadziei

• eucharystyczny kielich z krwią Chrystusa, zamazującą ludzkie winy

• Bogurodzicę - półksiężyc jest Jej symbolem

3. Proces kształtowania się chrześcijaństwa greckiego/obrządku bizantyjskiego:

Genezy rozłamu chrześcijaństwa upatruje się w pogłębianiu różnic cywilizacyjnych między greckim Wschodem a łacińskim Zachodem oraz w pogłębianiu się różnic doktrynalnych i teologicznych takich jak: pojawienie się dodatku filioque do Symbolu Wiary na Zachodzie (do dzisiaj uważane przez niektóre środowiska prawosławne za herezję), zapożyczanie systemów filozoficznych, które wpłynęły na kierunek rozwoju teologii łacińskiej i spowodowały powstanie scholastyki w Kościele zachodnim. Problem stanowił również brak dialogu teologicznego chrześcijańskiego zachodu i wschodu w wyniku czego w momencie rozłamu Kościół rzymski znał jedynie łacińskie pisma i przekłady greckich ojców Kościoła. Bezpośrednią przyczyną rozłamu były roszczenia papieża o prymat jurysdykcyjny nad pozostałymi Kościołami lokalnymi, co było niezgodne z postanowieniami Soborów Powszechnych. Mimo wielu prób zjednoczenia Kościołów nigdy do tego nie doszło. Takie wydarzenia jak złupienie Konstantynopola w 1204 r. przez krzyżowców, czy próby likwidacji konfesji w Polsce w wyniku unii brzeskiej i powstanie grekokatolicyzmu, powodowało narastanie uprzedzeń. Przyczyną niepowodzenia prób przezwyciężenia podziału stał się upadek Bizancjum w 1453, który pozbawił te wysiłki racji politycznej.

Schizma wschodnia. Schizma Focjusza (IX w.) to spór pomiędzy papieżem, a patriarchą Konstantynopola Focjuszem. Mikołaj pragnął ugruntować w całym Kościele zasadę, iż biskup Rzymu ma pełną władzę w Kościele, a władza innych biskupów pochodzi od papieża, który ma prawo sądzić każdego duchownego. Focjusz uznawał prymat Rzymu, jednak nie godził się jurysdykcję papieską nad diecezjami wschodnimi. Kompromisowy sobór powszechny w Konstantynopolu potępił Focjusza, ale nigdy nie został uznany w Kościele Wschodnim.

Druga schizma wschodnia. Patriarchat Konstantynopola był uzależniony od cesarzy (cezaropapizm), mimo to domagał się równości „papieżom rzymskim” i odmawiano im prymatu innego, niż honorowy. W IX w. Bizancjum rozpoczęło skuteczną chrystianizację Słowian (Cyryl i Metody). Zatargi z oddalonym politycznie, językowo i kulturalnie Rzymem, nominalnie uznawanym za pierwszą stolicę chrześcijaństwa, doprowadziły do stopniowego zerwania łączności między chrześcijaństwem zachodnim i wschodnim, głównie na tle politycznym. Bezpośrednią przyczyną schizmy był spór o wyznanie wiary dotyczące dogmatu o pochodzeniu Ducha Świętego od dwóch innych osób boskich. Papież Leon IX ekskomunikował patriarchę Konstantynopola w 1054 (początek Kościoła Prawosławnego), a ten w rewanżu ekskomunikował cały Kościół rzymski. Oskarżono Rzym o odejście od czystości kultu (zastąpienie chleba kwaśnego opłatkiem).

Upadek Bizancjum. W 1204 doszło do zdobycia Konstantynopola przez Krzyżowców podczas IV krucjaty autorstwa Innocentego III. Grecy zażądali opuszczenia terenów Bizancjum przez wojska krucjaty, a ci zażądali oddania tronu cesarzowi. Miasto zostało zdobyte, splądrowane i zniszczone. Skutkiem było utworzenie cesarstwa Łacińskiego i innych państw łacińskich w europejskiej części byłego cesarstwa. Rozdrobnienie cesarstwa było bardzo na rękę wielu europejskim władcom jak np. Wenecjanom. Odtąd historia Kościołów: katolickiego na Zachodzie i prawosławnego na Wschodzie przebiegała w dużym stopniu odrębnie. Po upadku Cesarstwa Łacińskiego w 1261 tereny wróciły do Cesarstwa Bizantyjskiego, ale okres ten charakteryzuje się malejącym znaczeniem politycznym i militarnym. Ostatecznie kończy swój żywot wraz z najazdem Turków osmańskich w 1453 r. i zdobyciem Konstantynopola - symboliczny koniec średniowiecza.

4. Specyfika doktrynalna i kulturowa:

Doktryna. Źródłem wiary prawosławnej jest Pismo Święte i Tradycja. Opiera się na dekretach siedmiu pierwszych soborów powszechnych i przekazach ojców Kościoła. Nie uznaje ustanowionego po tzw. "schizmie wschodniej" w Kościele zachodnim prymatu jurysdykcyjnego biskupa Rzymu, dogmatu o FILIOQUE (formuła ta odzwierciedla dogmat o pochodzeniu Ducha Świętego od dwóch innych osób boskich - Boga Ojca i Syna Bożego i podkreśla równorzędność wszystkich trzech osób boskich w Trójcy Świętej, a teologowie prawosławni tłumaczą, że Bóg Ojciec, jest jedynym źródłem i Syna i Świętego Ducha), odrzuca też ideę odpustu, czyśćca, dogmatu o niepokalanym poczęciu Maryi, dogmatu o Wniebowzięciu Matki Boskiej, nauczania o grzechu pierworodnym, prozelityzm (nawracanie innych na swoją wiarę) oraz celibat (kapłani prawosławni w przeciwieństwie do biskupów mogą się żenić) niższego duchowieństwa. Ważnym w Kościele prawosławnym jest fakt znaczącej odmienności w pojmowaniu Kościoła jako wspólnoty soborowej, co wyklucza prymat papieża, a co za tym idzie uznanie jego nieomylności w sprawach wiary. Istnieją również różnice w pojmowaniu życia duchowego i sakramentalnego (choć są to te same sakramenty co w Kościele katolickim). Kościół prawosławny uważa się za jedynego "depozytariusza wiary" oraz za jedyny ściśle trzymający się Tradycji Ojców Kościół katolicki powołany przez Jezusa Chrystusa. Wiara prawosławna daje wyraz następującej prawdzie - Chrystus przyniósł światu, który uległ śmierci, życie Boże. Prawosławie nie przyznaje śmierci Jezusa na Krzyżu tej rangi teologicznej jak czyni to teologia zachodnia. Interpretuje śmierć Chrystusa jako przynętę lub okup rzucony szatanowi.

Życie kultowe. Prawosławny świat wiary jest ogarnięty mistyczno - sakramentalną obecnością elementu Bożego. W liturgii, sakramentach, obrazach i postaciach świętych manifestowana jest owa obecność. Szczególną rolę w wierze prawosławnej odgrywa IKONA (obraz sakralny, powstały w kręgu kultury bizantyjskiej wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne), za których pośrednictwem wierni łączą się duchowo z Bogiem. Świątynie prawosławne posiadają rozmaity wygląd zewnętrzny. Na wierzchołku znajduje się kopuła (symbol nieba) z krzyżem na cześć Kościoła Jezusa Chrystusa. Oprócz głównej kopuły na świątyni znajdują się jeszcze inne, wnoszone ku czci Św. Trójcy, Matki Bożej i czterech Ewangelistów. Świątynie zawsze budowane są w kierunku wschodnim. Ikony, umieszczone są we wszystkich częściach świątyni, przeważnie zaś w ikonostasie. Najważniejszym świętem jest Wielkanoc. Wielkanoc poprzedza okres przygotowawczy - Wielki Post, posiada też okres poświąteczny (okres Pięćdziesiątnicy). Głównych świąt, ustanowionych na cześć Jezusa i Matki Bożej jest dwanaście.

5. Specyfika organizacyjna:

Poszczególne kościoły mają strukturę episkopalno-synodalną. Najwyższą instancją decyzyjną w diecezji jest biskup, w kościele autokefalicznym - synod biskupów. PATRIARCHA (zwierzchnik metropolitów, rządzący określonym przez prawo kanoniczne patriarchatem) posiada pewne przywileje i przewodniczy synodowi, reprezentuje cały Kościół wobec państwa i innych kościołów. Jego władza jurysdykcyjna ogranicza się do własnej diecezji i ma tam taki sam zakres jak władza każdego innego biskupa. Biskup wraz ze swoją EPARCHIĄ (odpowiednik zachodniej diecezji) reprezentuje kościół lokalne. SYNOD (łac. Sobór) w kościele prawosławnym jest to stała rada biskupów przy patriarsze kościoła. Jego celem jest obradowanie nad sprawami organizacji kościoła, jego doktryny i zasad wiary. Wszystkie ważne decyzje podejmowane są synodialnie. EKUMENICZNY PATRIARCHAT PRAWOSŁAWNY oznacza, że poszczególne kościoły prawosławne znajdują się we wzajemnej wspólnocie kościelnej i wierni jednego kościoła mogą przystępować do sakramentu Eucharystii w drugim kościele oraz duchowni tych kościołów mogą wspólnie celebrować Świętą Liturgię. Specyficzną rolę odgrywają świeccy - uczestniczą w wyborze biskupów i zwierzchników (patriarcha, metropolita). Żadnemu kościołowi nie wolno mieszać się w wewnętrzne sprawy drugiego (autokefaliczność). Każdy Kościół decyduje samodzielnie o używaniu języka liturgicznego, liczbie diecezji. Również kanonizacja świętych leży w gestii każdego kościoła autokefalicznego. Każdy kościół prawosławny związany jest z decyzjami siedmiu soborów ekumenicznych, zarówno w dziedzinie ustaleń dogmatycznych jak i kościelno - prawnych. Tytułem honorowym biskupów, arcybiskupów i metropolitów w Kościołach prawosławnych (używany w językach słowiańskich) jest pojęcie WŁADYKA. Z kolei tytułem patriarchów związanych z patriarchatem antiocheńskim (ormiańskiego, nestoriańskiego i gruzińskiego, jakobickiego i syromalabarskiego) jest KATOLIKOS.

6. Statystyka wyznawców:

Świat: 150 mln.

Polska: 570.000 Ustawa z dn. 04.07.1991 o stosunku Państwa do Polskiego Kościoła Prawosławnego. Art. 1. „Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny stanowi część powszechnego Kościoła Prawosławnego i zachowuje z nim jedność w sprawach dogmatycznych i kanonicznych. Jest niezależny od pozakrajowej władzy duchownej i świeckiej”.

Istnieje 15 kościołów AUTOKEFALICZNYCH (Kościół jest samodzielny i niezależny, posiada własnego zwierzchnika, który może być patriarchą, metropolitą lub arcybiskupem np. starożytne patriarchaty, które udzielały autokefalię innym kościołom) i 4 autonomiczne (etap wstępny do autokefalii):

Patriarchat Ekumeniczny Konstantynopola - zajmuje naczelne miejsce pośród kościołów autokefalicznych. Sobór w Chalcedonie przyznał mu honorowe prawa jakie posiadał Rzym. Po schizmie w 1053 r. patriarsze Konstantynopola przysługuje honorowy prymat w prawosławnej wspólnocie.

W Turcji żyje niewielka społeczność prawosławnych. Patriarcha sprawuje ponadto jurysdykcję nad wyspami greckimi, Grecją Północną oraz rozległą diasporą w Europie Zachodniej, obu Amerykach i Australii. Ponadto nadał autonomię Kościołowi Fińskiemu, Estońskiemu i na Górze Synaj.

Patriarchat Aleksandrii - w wiekach II-V był teologicznym ośrodkiem chrześcijańskiego Wschodu. Uchwały Soboru w Chalcedonie spowodowały, że ludność miejscowa zorganizowała się w odrębnym kościele koptyjskim. Dziś patriarcha Aleksandrii sprawuje jurysdykcję nad całą Afryką.

Patriarchat Antiochii - do VII w. był jednym z najważniejszych ośrodków chrześcijaństwa. W XIII w. jego siedziba została przeniesiona do Damaszku, gdzie znajduje się do dziś. Patriarchatowi podlegają diecezje w Syrii, Libanie, Iraku, Iranie, w obu Amerykach i Australii. Językiem kultu jest arabski.

Patriarchat Jerozolimy - ma szczególne znaczenie ze względu na znajdujący się na jego terenie miejsca święte. Jego jurysdykcja obejmuje Izrael i Jordanię. Język kultu arabski i grecki.

Patriarchat Moskiewski - stanowi poważny wpływ w łonie prawosławia. Ruś przyjęła chrzest w 988 r. z Bizancjum. Kościół rosyjski otrzymał autokefalię w XV w., w XVI w. Konstantynopol podniósł go do rangi patriarchatu. Car Piotr Wielki zlikwidował patriarchat, wprowadzając w jego miejsce instytucję synodu, zależna całkowicie od woli monarchy. Przywrócenie patriarchatu nastąpiło w 1917 r. Nadał autonomię Kościołowi w Japonii. Pojawił się tu rozłam na STAROOBRZĘDOWCÓW/STAROWIERCÓW, będących odłamem prawosławia w Rosji, powstałym w wyniku sprzeciwu wobec reform patriarchy Nikona w XVII w., które zmierzały do "poprawienia" rytów tak, aby były zgodne z greckimi księgami liturgicznymi. Do najważniejszych reform należało czynienie znaku krzyża trzema palcami (a nie dwoma) oraz poprawiona pisownia imienia Jezus. Staroobrzędowcy postrzegali te zmiany jako herezje, zwiastującą koniec świata i odrzucili je. Ci Raskolnicy poddani zostali krwawym prześladowaniom, a ich duchowego przywódcę uwięziono i spalono na stosie. Część staroobrzędowców uznała, że Bóg pozbawił ich całkowicie kapłanów i sakramentów - w powyższej sytuacji za drogę do oczyszczenia i powrotu do Boga uznawano niekiedy samospalenie. Ruch podzielił się na bezpopowców, którzy odrzucili kapłanów i sakramenty (najczęściej z wyjątkiem chrztu) i popowców, którzy przyjmowali kapłanów wyświęconych w kościele prawosławnym, ale suspendowanych (zakaz odprawiania obrzędów religijnych nałożony przez państwo). Większość staroobrzędowców odrzuca obecną Cerkiew, w której ich zdaniem rządzi antychryst.

Pozostałe (10) Patriarchaty i Kościoły znajdują się w: Serbii, Rumunii, Bułgarii, Grecji, na Cyprze, w Polsce (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny oraz Wschodni Kościół Staroobrzędowcy RP - 900 członków), Albanii, w Ameryce oraz na ziemiach Czeskich i Słowackich (jako wspólny).

V. KATOLICYZM

1. Nazwa:

Słowo „katolicki” pochodzi od łacińskiego catholicus (grec. katholikos) i oznacza ogólny, dotyczący całości, powszechny. Nazwa powstała w opozycji do protestantyzmu, katolicki - powszechny, protestantyzm - odszczepienie od Katolicyzmu, zboczenie z prawdziwej drogi. Akcentuje to konstytucja dogmatyczna „O Kościele” Soboru Watykańskiego II.

2. Symbol:

Krzyż łaciński - podstawowa forma krzyża chrześcijańskiego. Początkowo używany z oporami ze względu na negatywne konotacje symbolu ukrzyżowania. Wraz z rozwojem chrześcijaństwa symbol krzyża stał się jednym z najczęstszych motywów ornamentalnych i dekoracyjnych sztuki świata chrześcijańskiego, początkowo w sztuce sakralnej, a później także świeckiej. Pierwotnie nie przedstawiano na nich samego Chrystusa, raczej sporządzano wizerunki młodego mężczyzny trzymającego krzyż. Później dodawano jeszcze baranka. Wkrótce zamiast baranka na oficjalnym krzyżu miało znajdować się popiersie młodego mężczyzny, z czego powstał krucyfiks.

3. Kształtowanie się chrześcijaństwa zachodniego:

Reformacja i protestantyzm. Główną cechą wyznań protestanckich jest uznanie Jezusa Chrystusa za jedynego pośrednika między Bogiem a ludźmi (Solus Christus), odrzucenie tradycji przyjmowanej przez katolicyzm jako równorzędną z Pismem Świętym podstawę wiary (Sola Scriptura), przyjęcie, że podstawą zbawienia jest łaska (Sola Gratia), uzyskiwana przez ludzi i poprzez wiarę, a nie przez dobre uczynki albo praktyki religijne (Sola Fide). Ponadto protestanci odrzucali odpusty, doktrynę czyśćca, kult maryjny i świętych, celibat księży, władzę papieską i liturgię w języku łacińskim. Dyskusje wśród teologów protestanckich dotyczyły m. in. znaczenia sakramentu eucharystii (realnego czy symbolicznego), predestynacji bądź udziału woli w zbawieniu, charakteru sakramentu chrztu (chrzest wiernych czy chrzest niemowląt), ustroju kościoła (episkopalizm, prezbiterianizm i kongregacjonizm). Spory te doprowadziły do wykrystalizowania się szeregu nurtów i różnorodności w łonie protestantyzmu. Luteranizm oparty o nauczanie Marcina Lutra objął głównie północne Niemcy i kraje skandynawskie. Nauka Jana Kalwina opanowała Szwajcarię i Holandię i przyczyniła się do uformowania się doktryny angielskich purytanów, szkockich prezbiterian oraz francuskich hugenotów. Trzecim nurtem reformacji był anabaptyzm łączący zasadę chrztu wyznawców z radykalizmem społecznym. Doprowadziło to do tzw. wojen chłopskich w Niemczech i powstania komunistycznej wspólnoty w Münster, ale ekscesy tego ruchu spowodowały jego wytępienie w Europie (anabaptyści, którzy przyjęli zasadę pacyfizmu - mennonici, huteryci i amisze - wypędzani z różnych krajów osiedli w końcu w USA). Kształt reformacji angielskiej nadał król Henryk VIII, który zachował episkopalny ustrój Kościoła i wiele zasad katolickich. Połowiczność reformacji angielskiej i jej odgórny charakter spowodował, że w Anglii powstawały ciągle nowe społeczności pogłębiające reformację - purytanie, baptyści, metodyści, kwakrzy, darbyści. Władcy Anglii chętnie pozbywali się dysydentów z Kościoła Anglii ułatwiając ich przesiedlanie do kolonii amerykańskich, co stało się przyczyną pluralistycznego i (z konieczności) tolerancyjnego charakteru protestantyzmu w USA.

W Niemczech duży wpływ na protestantyzm miał ruch pietystyczny (nurt religijny w luteranizmie z XVII i XVIII wieku kładący nacisk na rozbudzenie uczuć religijnych poprzez modlitwę, studiowanie Pisma Świętego oraz działalność charytatywną) oraz próby unii kalwinów i luteranów (ewangelickie kościoły unijne).

STAROKATOLICYZM. Kolejna schizma powstała na tle sporu, wywołanego ustaleniami Soboru Watykańskiego I. Opór wzbudził dogmat o nieomylności papieża w sprawach moralności i wiary. W XVIII w. nowo powstały Kościół Starokatolicki w Holandii odłączył się od Rzymu. Pod względem doktrynalnym Starokatolicyzm głosi „wiarę Starego Kościoła” z I tysiąclecia, nie uznaje katolickiej nauki o pochodzeniu Ducha Świętego od Boga Ojca i Syna, orzeczeń Soboru Trydenckiego dotyczących dyscypliny kościelnej, dogmatów o jurysdykcyjnej zwierzchności papieża i jego nieomylności. Pod względem liturgicznym różni się od katolicyzmu głównie udzieleniem komunii w dwóch postaciach. Podstawą wyznaniową jest deklaracja Utrechcka z XIX w. ogłoszona przez Unię Utrechcką, w której zrzeszone są wszystkie kościoły starokatolickie. Należą do nich (wg kolejności powstania): Kościół Starokatolicki w Holandii, Niemczech, Szwecji i Polsce.

MARIAWITYZM. Wspólnota religijna, która wyłoniła się w Polsce z Kościoła rzymskokatolickiego na przełomie XIX i XX w. Jego założycielką była zakonnica Felicja Maria Franciszka Kozłowska, która po objawieniach podjęła misję uzdrowienia polskiego duchowieństwa. Po dziesięciu latach działalności tajne zgromadzenie księży mariawitów podjęło próby jego zalegalizowania. Napotkało ono jednak opór polskiej hierarchii kościelnej i mimo starań w samym Watykanie doszło do jego rozwiązania. Członkowie zgromadzenia postanowili jednak kontynuować swoje dzieło i uniezależnili się od katolików - ich przywódcy zostali wkrótce wyklęci przez papieża. Powstanie mariawityzmu było na rękę zaborcy. Wprawdzie nie udało się mu pozyskać mariawityzmu dla swoich celów, ale przez sam fakt swego istnienia osłabiał Kościół Katolicki, i czynił z ruchu szczególnego rodzaju, bo nieświadomego, sojusznika. Po śmierci założycielki ruchu w 1921 r. przeprowadził on szereg reform, które wywołały kontrowersje w samym ruchu, m.in. wprowadził on małżeństwo księży z zakonnicami czy kapłaństwo kobiet. Doprowadziło to do rozłamu w samym mariawityzmie na dwa odłamy: Kościół Starokatolicki Mariawitów, który powrócił do tradycji wczesnomariawickiej, oraz Kościół Katolicki Mariawitów, który kontynuował nurt reformatorski arcybiskupa Michała. Podstawowym źródłem wiary mariawickiej, obok Biblii, są objawienia spisane przez Kozłowską i zebrane w jedną całość jako Dzieło Wielkiego Miłosierdzia. Najważniejszym miejscem dla mariawitów jest ich płocka katedra, nazywana Świątynią Miłosierdzia i Miłości.

SOBÓR TRYDENCKI 1542 r. Był odpowiedzią na narastającą potrzebę reform w Kościele katolickim, wywołaną przez reformację. Jest uznawany za początek okresu kontrreformacji. Objaśnił na nowo naukę Kościoła. Zwrócono szczególną uwagę na podniesienie moralnych i umysłowych kwalifikacji duchowieństwa. Reforma często łączona była ze stosowaniem przymusu, sięgano po pomoc do państwa w zwalczaniu protestantyzmu. Narzędziem oddziaływania na masy była propaganda wyznaniowa: ustna (kazania i publiczne wystąpienia), drukowana (literatura teologiczna) i wizualna (bogate wnętrza kościołów, przedstawienia teatralne, malowidła). Podstawowe zmiany:

• nakaz biskupom stałego przebywania w diecezjach i wizytowanie podległego im kleru

• cała tradycja Kościoła uznana została za takie samo źródło wiary co Pismo Święte

• obecność Chrystusa w Eucharystii i uznanie Mszy św. za ofiarę

• znaczenie wszystkich sakramentów

• potępienie predestynacji (tezy głoszącej, iż los człowieka z góry jest wyznaczony przez Boga)

• podtrzymano koncepcję wolnej woli i odpowiedzialności za czyny (warunkiem zbawienia wiara i dobre uczynki)

• potępiono indywidualne interpretowanie Pisma Św.

• zakazano by jedna osoba skupiała wiele beneficjów (dożywotnie prawo do dochodów)

• wprowadzono księgi metrykalne (rejestrowano śluby, chrzty, pogrzeby) w XVI w.

• językiem liturgicznym pozostała łacina

• została odnowiona instytucja inkwizycji (szpiedzy i donosy, terror), a w 1559 „Indeks ksiąg zakazanych”

SOBÓR WATYKAŃSKI I 1869-1870 r. Został zawieszony, kiedy wojska włoskie zdobyły Rzym - nigdy nie wznowiono obrad. Sobór uchwalił konstytucję, która zawiera wypowiedź doktrynalną: definicje Papieża Rzymskiego są same z siebie niezmienne, a nie wynika to ze zgody Kościoła. To zdanie oraz dogmat o nieomylności papieża w sprawach wiary i moralności kształtuje dziś w znacznej mierze stosunki w Kościele katolickim. Ważnym wkładem soboru była też druga konstytucja, która przeciwstawiała panteizmowi (utożsamianie Boga ze światem przyrody), materializmowi (jedyny realny byt to byt materialny) i racjonalizmowi (tylko rozum) naukę opartą na Objawieniu. Pośrednim skutkiem uchwał soboru była ogłoszona przez Piusa XII (jedyny przypadek użycia nieomylności) definicja o Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny.

SOBÓR WATYKAŃSKI II 1962-1965 r. Ostatni, jak dotąd, sobór w Kościele katolickim, zwołany w celu odświeżenia Kościoła katolickiego. Zapoczątkował reformę Kościoła katolickiego poprzez otwarcie go na dialog z innymi wyznaniami (dialog ekumeniczny) i reformę liturgii (umożliwienie wprowadzenia języków ojczystych zamiast łaciny). Uporządkowano też na nowo kalendarz kościelny. Podczas trwania Soboru papież nawiązał bliskie stosunki z patriarchą Konstantynopola i zostały odwołane wszelkie ekskomuniki, którymi w 1054 obłożyli się nawzajem dostojnicy Kościoła rzymskiego i konstantynopolitańskiego.

4. Charakterystyczne elementy kulturowe:

Główne prawdy wiary. „Jest jeden Bóg, Bóg jest sędzią sprawiedliwym, który za dobre wynagradza, a za złe karze. Są trzy Osoby Boskie: Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Święty. Syn Boży stał się człowiekiem, umarł na krzyżu i zmartwychwstał dla naszego zbawienia. Dusza ludzka jest nieśmiertelna, łaska Boża jest do zbawienia koniecznie potrzebna”.

Katolicyzm głosi wraz z innymi wyznaniami główne zasady chrześcijańskie:

• Bóg jest jeden w trzech Osobach (Trójca Święta)

• jako Stwórca i Pan świata objawił się ludziom (Syn Boży)

• ludzi stworzył Bóg z miłości, ale zerwawszy więź z Bogiem żyją oni z dala od niego podlegając śmierci

• wszyscy ludzie są wezwani do wiary, nadziei i miłości, życia duchowego oraz pełnienia woli Bożej, wyrażonej w przykazaniach, a zwłaszcza w przykazaniu miłości Boga i bliźniego, które są podstawą Dekalogu

• przeznaczeniem ludzi jest wieczne życie z Bogiem i zmartwychwstanie po powrocie Chrystusa na ziemię, tych zaś którzy odrzucą zbawienie czeka śmierć

Społeczność chrześcijan tworzy Kościół, do którego wstępuje się przez chrzest i który żyje Eucharystią.

Do zbawienia potrzebują łaski, na którą są zobowiązani odpowiedzieć przez wiarę, którą potwierdzają czyny. Wszystkich czeka na końcu Sąd Ostateczny. Ludzie, którzy trafili do nieba mogą dalej kontaktować się z żyjącymi. Są oni w stanie np. usłyszeć ludzkie modlitwy, a następnie przedstawić je Bogu. Bierze się stąd kult świętych, czyli otaczanie niektórych zmarłych ludzi szczególną czcią jako pośredników. Zasady moralne obowiązują tak w sferze osobistej, jak politycznej i gospodarczej (społeczna nauka Kościoła). Kościół katolicki uważa więc, że może oceniać zarówno jednostki, jak ustroje, prawa i władze pod kątem wierności zasadom moralnym. Potępia w szczególności zabijanie, przy czym jako zabijanie rozumie również przerywanie ciąży i eutanazję (aktywną), natomiast dopuszcza pod pewnymi warunkami prowadzenie wojny i karę śmierci, potępia również pozbawianie własności, zniewolenie, szeroko rozumianą "deprawację seksualną", rozbijanie rodzin przez zdrady i rozwody.

Liturgia. Rozróżnia się dwa najważniejsze ośrodki: liturgii słowa Bożego i liturgii ofiary. Miejscem głoszenia słowa Bożego jest ambona. Szaty liturgiczne wywodzą się z odzieży świeckiej. Przez wiele stuleci kolory szat były stosowane dowolnie. Z regułami pod tym względem spotykamy się dopiero w IX w. Papież Innocenty III poświadcza istnienie pięciu kolorów: białego (w święta radosne), czerwonego (w święta męczenników i w dniu Zesłania Ducha Świętego), czarnego/fioletowego (oznaczającego pokutę i żałobę, stąd używano go w Wielkim Poście) i zielonego (będącego kolorem pośrednim między czerwonym i białym, używanego w dni, które nie były ani uroczyste, ani pokutne).

Podział nabożeństw: zostały ustanowione z woli Chrystusa, należą do nich Msza Święta i sakramenty. Następnie są wszystkie sakramentalia, które swoją skuteczność biorą z modlitw i zasług Kościoła. Na ostatnim miejscu znajdują się nabożeństwa:

• odprawiane z polecenia Stolicy Apostolskiej: droga krzyżowa, różaniec, litanie itd.

• nabożeństwa odprawiane w poszczególnych diecezjach czy regionach, za aprobatą biskupów, stosownie do zwyczajów miejscowych, do tej grupy należą: Gorzkie Żale, nabożeństwa majowe

• nabożeństwa prywatne (np. cechowe czy brackie)

Liturgia słowa Bożego: jej rdzeń stanowią czytania z Pisma Św., śpiew między czytaniami (psalmy), Homilia, wyznanie wiary (credo) i modlitwa powszechna stanowiąca rozwinięcie i zamknięcie tej części Mszy. Liturgia eucharystyczna jest liturgią ofiary i składa się z trzech części: przygotowanie darów, modlitwy eucharystycznej i Komunii.

Sakramenty i sakramentalia. Sakramenty (7) w rozumieniu Kościoła Rzymskokatolickiego są znakami dalszego działania Chrystusa w Jego Kościele. Poszczególne sakramenty są nie tylko symbolami, lecz skuteczną obietnicą zbawienia. Sakramentalia to znaki liturgiczne, które przenoszą działania sakramentów w dzień powszedni. Np. przez wodę święcona w życiu rodzinnym pozostaje żywy chrzest, przez modlitwę przy stole - Eucharystia:

• Poświęcenia, czyli błogosławieństwa stałe, nadają osobom lub rzeczom charakter świętości (np. człowiek poświęcony Bogu, poświęcony ołtarz czy kościół) i przeznaczają je do służby Bożej.

• Błogosławieństwa upraszczające, niestałe, są prośbą o dobro duchowe lub doczesne, nie zmieniając charakteru osoby czy rzeczy (np. błogosławienie dzieci, domów, chorych).

• Zaklęcia natomiast, czyli egzorcyzmy powstrzymują wpływy szatańskie albo od nich uwalniają.

Święta religijne (rok kościelny). W ciągu ostatnich stuleci w Kościele Rzymskokatolickim powstało szereg stopni świąt. Dlatego Sobór Watykański II polecił na nowo uporządkować rok kościelny. Nakazał wyeksponować niedzielę, która zagubiła się w mnóstwie obchodów liturgicznych. Zbyt liczne obchody świętych polecono zredukować, względnie umieścić w kalendarzach regionalnych, diecezjalnych, zakonnych. Postanowienia Soboru w życie wprowadził nowy kalendarz liturgiczny. Rozróżnia on trzy stopnie obchodów: uroczystość, święto i wspomnienie. Dwie największe uroczystości, to Boże Narodzenie i Wielkanoc.

5. Struktura organizacyjna:

Kościół katolicki posiada HIERARCHICZNY USTRÓJ kościelny. Szczególny rodzaj tworzą KARDYNAŁOWIE (najwyższa po papieżu godność kościelna, są mianowani przez papieża według jego własnego uznania), którym przysługuje prawo wyboru biskupa rzymskiego (konklawe). Papież zwołuje ich dla rozważenia ważniejszych spraw oraz powierza różne kierownicze urzędy w centralnej strukturze Kościoła.

• PAPIEŻ wykonując swoje obowiązki kapłańskie, nauczycielskie i pasterskie posługuje się organami i instytucjami, znanymi pod ogólną nazwą Kuria Rzymska. Obejmuje ona: Sekretariat Stanu, kongregacje, trybunały, rady i urzędy.

• STOLICA APOSTOLSKA - historia Watykanu sięga IV wieku, kiedy cesarz rzymski przekazał biskupom Rzymu jeden z pałaców. W tym samym czasie zaczęli oni forsować prymat biskupa Rzymu nad pozostałymi biskupami chrześcijaństwa. Samo Państwo Kościelne Zostało założone przez Pepina Małego - króla Francji w 756 roku. Nadał on prawo do władania państwem papieżowi (ojcowizna św. Piotra). Państwo utworzono na terytoriach, które zdobyto podczas wojen z Longobardami. Brało udział m.in. w dwóch wojnach z Turcją, wojnie trzydziestoletniej, wojnach włoskich i wojnie o sukcesję hiszpańską. Zostawało za to wiele razy pobite. Stało się częścią Francji napoleońskiej. Państwo to utrzymało się do 1870, kiedy to armia króla Włoch Wiktora Emmanuela II włączyła je do powstającego Królestwa Włoch. Papież nie zgodził się z tą decyzją i ogłosił się więźniem Watykanu. Dopiero w 1929 faszystowski rząd włoski i Stolica Apostolska podpisały tzw. traktaty laterańskie, kończące spór.

• Sekretariat Stanu - dzieli się na dwie sekcje: do spraw ogólnych i do spraw relacji z państwami.

• KONGREGACJE - są czymś w rodzaju ministerstw resortowych w „rządzie papieskim”, na ich czele stoją kardynałowie. Są to organy administracyjne, ale przysługują im też pewne uprawnienia prawodawcze a nawet sądownicze. Najważniejsze Kongregacje to Kongregacja Doktryny Wiary, Kongregacja dla Kościołów Wschodnich, Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów i Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego.

• KOLEGIUM BISKUPÓW - kolegialny organ biorący udział w sprawowaniu władzy pasterskiej. Zadaniem Synodu biskupów jest rozpatrywanie przedstawionych mu spraw i wysuwanie wniosków, nie zaś ich rozstrzyganie i wydawanie dekretów. Dotychczasowe synody zajmowały się ważnymi kwestiami ogólnokościelnymi, jak ewangelizacja i katechizacja współczesnego świata.

• Biskup - jako członek kolegium biskupów, uczestniczy w sprawowaniu najwyższej władzy w Kościele. Urząd ten powierza mu papież albo przez bezpośrednią nominację albo przez zatwierdzenie wyboru dokonanego zgodnie z prawem.

• DIECEZJA - jako człon organu kościelnego reprezentuje cały Kościół. Większą jednostką, obejmującą kilka diecezji, jest prowincja kościelna. Na jej czele stoi arcybiskup-metropolota.

• EPISKOPAT - Sobór Watykański II polecił tworzyć krajowe lub narodowe urzędy kościelne - Konferencje Episkopatów wszędzie tam, gdzie jeszcze nie istniały.

6. Katolickie Kościoły Wschodnie:

GREKOKATOLICY (unici) - chrześcijanie obrządku bizantyjskiego uznający papieża i dogmatykę kościelną, lecz zachowujący prawosławne odrębności liturgiczne i prawne (odmienny kalendarz kościelny i język liturgii, małżeństwo księży przed święceniami). Powstanie pierwszych wspólnot greckokatolickich poprzedziły na zasadzie UNII KOŚCIELNYCH próby przezwyciężenia rozłamu między Kościołem Katolickim a Kościołem Prawosławnym. Dopiero zainicjowana przez Jezuitów Unia Brzeska z 1596 r. spowodowała powstanie trwałego kościoła na ziemiach Rzeczpospolitej. Ostatni dołączył unicki Kościół z Indii w 1930 roku. Poza Polską (300.000 wiernych) i Ukrainą (najwięcej wiernych) obrządek bizantyjski w różnych odmianach narodowych reprezentują kościoły na Węgrzech, Słowacji, Chorwacji, Rumunii, Bułgarii, Grecji itp. Pojawiło się kilkanaście Kościołów unickich, praktykujących pięć rytów liturgicznych: bizantyjski, aleksandryjski, antiocheński (zachodniosyryjski), chaldejski (wschodniosyryjski) i ormiański.

7. Statystyka wyznawców:

Świat: 1,1 mld.

Polska: 35 mln. (95% społeczeństwa) Ust. z dn. 17.05.1989 o stosunku do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Art. 1. „Kościół Katolicki, zwany dalej `Kościołem' działa w RP we wszystkich swoich obrządkach” obrządek bizantyjski (unicki), ormiański i łaciński.

VI. PROTESTANTYZM

1. Nazwa:

Protestantyzm - odłam chrześcijaństwa, składający się z wyznań religijnych powstałych głównie na skutek ruchów reformatorskich wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego rozpoczętych w XVI wieku przez wystąpienie Marcina Lutra. Termin pochodzi od protestu złożonego przez luteranów 6 księstw i 14 miast w 1529 roku podczas sejmu w Spirze przeciw uchwale zabraniającej przechodzenia na luteranizm.

Reformacja - ruch religijny i społeczny w XVI w., mający na celu odnowę i reformę chrześcijaństwa. Był on reakcją na zjawiska, które miały miejsce w Kościele katolickim - w hierarchii kościelnej i w papiestwie.

2. Wystąpienia przedreformacyjne w chrześcijaństwie zachodnim w XII-XV w.:

Spór o inwestyturę. Po śmierci Ottona III (1002 r.) nastąpił okres walki o tron papieski i największy jednocześnie upadek autorytetu papieża. Sprawę starał się opanować król niemiecki Henryk III detronizując aż trzech papieży i wprowadzając jako cesarz swojego kandydata na to stanowisko. Powstała doktryna o zwierzchnictwie cesarza nad papieżem. Kolejny papież, Grzegorz VII stworzył nową doktrynę Dictatus papae:

• Kościół powinien być całkowicie niezależny od władzy świeckiej

• papież wybierany tylko przez kardynałów, a biskupi przez papieża

• Stolica Apostolska stać się ma centrum całego chrześcijaństwa

• pretensje do panowania nad światem

• papież ma prawo zwalniać poddanych od obowiązku posłuszeństwa wobec władcy świeckiego

Reforma gregoriańska. Reforma z synodu 1075 r. zakazała przyjmowania przez duchownych inwestytury (lenna) z rąk świeckich co uniezależniało biskupów od władców. Gdy autorytet papieża zaczął przerastać autorytet samego cesarza, Henryk IV zwołał konkordat w Wormacji, gdzie biskupi niemieccy zanegowali urząd papieski dla Grzegorza VII. Ten w odwecie obłożył cesarza klątwą i ogłosił jego detronizację za niepodporządkowanie się uchwałom synodu z 1075 r. Opozycja książąt niemieckich zażądała od cesarza oczyszczenia z klątwy. Ten by uniknąć katastrofy politycznej, strasznie poniżony przez papieża zdołał uzyskać rozgrzeszenie. Wykorzystując sytuację przeszedł jednak do kontrofensywy pokonując opozycję w Niemczech i detronizując Grzegorza VII w 1180 r. przeprowadzając jednocześnie elekcję antypapieża. Wszelkie spory ostatecznie zakończył konkordat w Wormacji z 1122 r. jako ugoda między papieżem a cesarzem. Cesarz zrzekł się inwestytury biskupów i opatów i zezwalał na ich wolny wybór. Kontynuatorem polityki Grzegorza VII był Innocenty III dążący do umocnienia hierarchicznej organizacji Kościoła i jego zwierzchnictwa nad władzą świecką. Ingerował w spór o tron niemiecki, początkowo popierając Ottona IV, a następnie Fryderyka II, który po koronacji w 1212 r. (tzw. Złota Bulla) zobowiązał się do ochrony papieża i jego ziem - uznając tym samym Państwo Kościelne. W sporze o biskupa Canterbury w 1213 r. zmusił króla Jana do całkowitego podporządkowania się papieżowi oraz uznania Anglii i Irlandii za lenna papieskie. Swe dokonania potwierdził w 1215 r. na Soborze Laterańskim, a za jego pontyfikatu Kościół osiągnął szczyt potęgi świeckiej. Ścisły alians Kościoła ze strukturą władzy feudalnej wywołał reakcję w postaci zabarwionych społecznie herezji średniowiecznych, zwalczanych przez inkwizycję, oraz zakonów żebrzących (franciszkanie, dominikanie). Powstały pierwsze uniwersytety, rozkwitła architektura i sztuka romańska i gotycka oraz muzyka gregoriańska.

Schizma zachodnia. Brak zgody kardynałów powodował, że do tytułu głowy kościoła rościło sobie pretensje dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Spór ten trwał wiele dziesięcioleci i stanowił katalizator dla reformacji. Zaczęło się od przerwania wielowiekowej tradycji panowania włoskich papieży, mianowania papieżem Francuza Klemensa V i przeniesienia stolicy z Włoch do Awinionu, we Francji w roku 1309. Walka frakcji narodowych trwała dalej, papieże żyli w luksusie i zajmowali się bardziej polityką i pomnażaniem swoich posiadłości niż Kościołem.

Kolejny papież, Urban VI zaczął ograniczać uprawnienia kardynałów i rządzić żelazną ręką, co sprawiło, że grupa kardynałów o sympatiach francuskich wybrała na swojego papieża Roberta. Roberta nazywano Rzeźnikiem z Ceseny, ponieważ na jego rozkaz, podlegający mu żołnierze zamordowali 3000 kobiet i dzieci z tej miejscowości, protestujących przeciwko zgwałceniu przez nich sześćdziesięciu kobiet. Przybrał on imię Klemensa VII, po czym został ekskomunikowany przez Urbana VI. W odpowiedzi Klemens ekskomunikował Urbana i rozpoczęła się Wielka Schizma. Światem chrześcijańskim rządziło odtąd dwóch papieży - jeden w Rzymie, a drugi w Awinionie. W 1417 r. miał miejsce sobór w Konstancji, podczas którego złożono z urzędu trzech panujących wówczas papieży, a powołując na ich miejsce Marcina V co zakończyło schizmę. Od tej pory niekwestionowaną siedzibą papieża jest Rzym.

3. Przyczyny zaistnienia Reformacji oraz wybitni reformatorzy:

Przyczyny religijno-ideowe. W Niemczech i ogólnie w środkowej Europie co najmniej od II poł. XIV w. rozwijały się, pod wpływem idei Wyclifa a następnie Husa, dyskusje o potrzebie reformy Kościoła, powszechne było też przekonanie o zepsuciu jego elit w szczególności dworu papieskiego. Główne żądania reformatorów dotyczyły: przyjmowania komunii świętej w dwóch postaciach, zniesienia celibatu duchownych i rezygnacji Kościoła z posiadania majątku. Przyczyną bezpośrednią było rozpowszechnienie tez Marcina Lutra dotyczących odpustów.

Przyczyny polityczne. Ówczesna elita polityczna Niemiec widziała w kościele głównie zagrażającą im siłę polityczną, a także ewentualne źródło bogactw. Luter szybko zyskał protektora w osobie elektora Saksonii Fryderyka III, potężnym wzmocnieniem dla reformacji była sekularyzacja zakonu krzyżackiego, którego elity wobec braku wsparcia kościoła w konfliktach z Polską postanowiły wykorzystać ruch reformatorski do zrzucenia ciężarów życia zakonnego. Luter korzystając z ochrony władz świeckich pouczony przykładem Jana Husa spalonego na stosie mimo uzyskania wcześniej listu żelaznego (nietykalność osobista) konsekwentnie odmawiał poddania się władzy papieskiej.

Przyczyny właściwe. Duża część społeczeństw ówczesnej Europy zaczęła przejawiać silne potrzeby religijne, których Kościół nie zaspokajał. Wynikały one ze wzrostu świadomości religijnej związanego ze wzrostem poziomu wykształcenia niskich warstw społecznych, które z kolei spowodowała ekspansja humanizmu, związana z renesansem. Do potrzeb tych zaliczamy troskę o zbawienie duszy, chęć zdobywania wiedzy religijnej, wprowadzenie języka narodowego w liturgii i uproszczenie ceremonii, usprawiedliwienie przez wiarę i powszechne kapłaństwo.

Od XVI w. protestantów „historycznych” (Lateran, kalwinów i metodystów) nazywa się EWANGELIKAMI, w celu uwypuklenia ich wyłącznego zakorzenienia w Biblii, a zwłaszcza w Ewangelii, jako jedynym źródle prawdy objawionej. PASTOR jako protestancki duchowny pełni obowiązki duszpasterskie w ZBORZE (wspólnota). Jest mianowany bądź przez SYNOD (w kościołach protestanckich zjazd duchowieństwa i świeckich, będący organem władzy kościelnej w danym kraju) danego Kościoła, bądź powoływany przez kongregację (ważniejszy zjazd duchownych) wiernych (w ustroju prezbiterialnym), bądź przez Generalną Konferencję Kościoła. W Kościołach protestanckich najwyższą władzą administracyjno-sądową jest KONSYSTORZ, czyli zebranie, zgromadzenie określonego gremium w celu rozwiązania ważnych spraw.

Luteranizm 1517 r. Zakonnik Luter w 1517 r. ogłosił w Wittenberdze 95 tez, wymierzonych przeciwko nadużyciom w udzielaniu odpustów (głównie o opłaty pieniężne z tym związane), po czym ostatecznie zerwał z Rzymem i nakłaniał do odrzucenia całej tradycji Kościoła. W 1521 r. rozpoczyna się oficjalnie reformacja - papież bullą wyklął Marcina Lutra. Reformator jednak nie spłonął na stosie, miał bowiem potężnego protektora w osobie księcia Saksonii. CONFESSIO AUGUSTANA lub Konfesja Augsburska (Augsburskie wyznanie wiary) stanowi jedną z ksiąg symbolicznych, zawierających zasadnicze nauki luteranizmu i odczytana w 1530 przed papieżem miała stanowić podstawy porozumienia katolicko-protestanckiego.

• uznanie Jezusa Chrystusa za jedynego pośrednika między Bogiem a ludźmi (Solus Christus)

• odrzucenie tradycji przyjmowanej przez katolicyzm jako równorzędną z Pismem Świętym podstawę wiary (Sola Scriptura)

• podstawą zbawienia jest łaska (Sola Gratia)

• łaska uzyskiwana przez ludzi jest poprzez wiarę, a nie dobre uczynki albo praktyki religijne (Sola Fide)

• sakramenty są „znakami i świadectwami woli Bożej” - uznawane są jedynie dwa: Chrzest i Komunia św., podawana pod dwiema postaciami (chleb i wino)

• KONFIRMACJA jest w kościele ewangelickim odpowiednikiem jednocześnie pierwszej komunii i bierzmowania, ale nie mają charakteru sakramentu

• Maryję jako „błogosławioną między niewiastami” otaczają szacunkiem, lecz od tego szacunku daleko jest do czci, jaka należy się jedynie Bogu.

• odrzucenie kultu świętych - modlić wolno się tylko do trójjedynego Boga

• duchowni przewodniczą obrzędom i organizują je, nie obowiązuje ich celibat, a sam ksiądz nie jest kapłanem

• głośnie śpiewanie Biblii i czytanie psalmów oraz liturgia w języku niemieckim

• Kościół to tylko pomieszczenie, w którym gromadzą się wierni, nie ma charakteru sakralnego

Anglikanizm 1534 r. Twórcą kościoła anglikańskiego był król Henryk VIII Tudor - początkowo przeciwnik reformacji (za swoje pisma w obronie papiestwa otrzymał z rąk papieża tytuł „obrońcy wiary”). Brak męskiego potomka w małżeństwie z Katarzyną Aragońską spowodował wystąpienie o rozwód, które spotkało się z odmową, co skłoniło króla do zerwania z papiestwem. Za zgodą parlamentu i prymasa Anglii Tomasza Cranmera ogłoszono niezależność Kościoła Anglii od Rzymu. Akt ogłosił króla Anglii "jedyną i najważniejszą głową na Ziemi Kościoła anglikańskiego" co doprowadziło do powstania KOŚCIOŁA ANGLII będący kościołem państwowym. Papież ekskomunikował króla, ale większa część społeczeństwa angielskiego, w tym episkopat i kler, poparła reformy i uznała króla za zwierzchnika Kościoła. Nieliczni przeciwnicy, w tym kanclerz Anglii i wybitny filozof Tomasz Morus zostali ścięci. Połowiczność reformacji angielskiej i jej odgórny charakter spowodował, że w Anglii powstawały ciągle nowe społeczności pogłębiające reformację - purytanie, baptyści, metodyści, kwakrzy, darbyści. Władcy Anglii chętnie pozbywali się dysydentów z Kościoła Anglii ułatwiając ich przesiedlanie się do kolonii amerykańskich, co stało się przyczyną pluralistycznego i (z konieczności) tolerancyjnego charakteru protestantyzmu w USA.

• nie odrzucono katolickiej tradycji, ani dogmatu o zbawieniu wyłącznie w Kościele, przyjęto doktrynę Lutra o usprawiedliwieniu przez wiarę oraz doktrynę Kalwina o predestynacji

• przetłumaczono na język angielski Biblię

• rozwiązano klasztory, skonfiskowano majątki kościelne i zniesiono celibat

• źródłem objawienia jest Biblia, interpretowana w oparciu o tradycję (przy prymacie Biblii)

• uznano dogmaty trzech pierwszych soborów ekumenicznych

• Jezus Chrystus jest obecny w eucharystii w sposób symboliczny

• odrzucono wiarę w czyściec, kult świętych i relikwii

• odrzucono zwierzchnictwo papieża

• zachowano hierarchiczny (episkopalny) ustrój Kościoła z nienaruszoną sukcesją apostolską, ale wyznaczanie biskupów jest przywilejem króla

• udzielanie sakramentów, kaznodziejstwo i odprawianie nabożeństw zastrzeżono dla duchownych

Kalwinizm 1541 r. Kalwin z wykształcenia prawnik, to „drugi patriarcha reformacji”, twórca doktryny religijnej kalwinizmu, przyjętej przez kościoły ewangelicko-reformowane. Jego nauka opanowała Szwajcarię i Holandię oraz przyczyniła się do uformowania się doktryny angielskich purytanów, szkockich prezbiterian oraz francuskich hugenotów.

• oparcie doktryny na Biblii jako jedynym źródle wiary (a pastor jej żywym głosem)

• nauka o PREDESTYNACJI - ludzie od chwili urodzenia są przeznaczeni przez Boga albo do zbawienia, albo do potępienia, grzeszą, gdyż są potępieni

• chrzest niemowląt

• surowe wskazania etyczne

• przejawem łaski Bożej jest cnotliwe życie, na które składa się nieustanna praca i rezygnacja z jakichkolwiek przyjemności

• powodzenie w życiu zależy od łaski Bożej a obdarzeni nią ludzie bogacą się i są szczęśliwi

• symboliczne sakramenty chrztu i komunii św. - negacja przemiany chleba i wina w ciało i krew

• luźno powiązane wspólnoty wiernych o charakterze demokratycznym (seniorzy, pastorzy)

• zakaz umieszczania w kościele obrazów i rzeźb

• kult Biblii

4. Statystyka wyznawców:

Świat: 370 mln. (Kościół ewangelicko-reformowany 80 mln., Kościół Anglii 74 mln., Kościół ewangelicko-augsburski 70 mln.)
Polska: 270.000 (głównie Świadkowie Jehowy, Kościół ewangelicko-augsburski, Kościół Zielonoświątkowy i Kościół ewangelicko-reformowany)

VII. ISLAM

1. Nazwa wyznania:

Al-Islam (poświęcenie, poddanie się), inna nazwa religii to mahometanizm. Muzułmanie (muslim) to poddający się, poświęcający się Allahowi.

2. Symbol:

Hilal (półksiężyc) i nadżm (gwiazda) są ogólnie przyjętymi niewerbalnymi symbolami islamu oznaczającymi wszechmoc i jedność Boga. Symbolami werbalnymi zaś są szahada (znajduje się na fladze Arabii Saudyjskiej) i BASMALA (inwokacja), którą zaczyna się każda z sur Koranu: „W imię Boga miłosiernego, litościwego”, od tej formuły muzułmanie zaczynają każdą czynność np. jedzenie, pracę etc.

3. Historia Arabii:

Półwysep arabski zamieszkiwały spokrewnione ze sobą plemiona semickie. Walczyły ze sobą o pastwiska, dostęp do wody i łupy na trudnych terenach półwyspu. Źródłem ich utrzymania oprócz hodowli bydła był handel o ogromnym zasięgu. Dawni Arabowie zmieszali się po VII wieku z ludnością mieszkającą na zajętych przez nich terenach, która uległa w znacznej części arabizacji. Był to tzw. dżahidija (okres niewiedzy). Ekspansja muzułmanów arabskich od VII w. objęła większość krajów monofizyckich i nestoriańskich, część chrześcijan greckich i łacińskich (Afryka Północna, a potem Hiszpania). W ciągu następnych wieków dyskryminowani chrześcijanie stopniowo zaczęli się tam stawać mniejszością. W Europie muzułmanie doszli aż do Galii gdzie jednak przegrali w 732 r. z Karolem Młotem. Wcześniej zdołali odzyskać Hiszpanię (rekonkwista) oraz przejściowo Palestynę i część Syrii (krucjaty). Muzułmańscy Turcy zniszczyli cesarstwo bizantyjskie (zdobycie Konstantynopola 1453), a do początków XX w. wyparli chrześcijan (greckich i ormiańskich) z Azji Mniejszej. Ich rządy nad Bałkanami XV-XIX w. też spowodowały lokalnie islamizację. Jednak siły odśrodkowe w tym ogromnym państwie dawały znać o sobie od początków. Z czasem doszło do powstania autonomicznych dynastii, a w XII w. do rozpadu KALIFATU, czyli organizacji polityczno-religijnej, na której czele stał kalif. Na początku obejmowała wszystkich muzułmanów. Kilkakrotnie zmieniały się ośrodki władzy kalifów: Medyna Damaszek Bagdad. Na skutek wojen domowych nastąpiło rozbicie polityczne i podział kalifatu. W 1924 ostatecznie został zniesiony (Turcja).

4. Biografia proroka Mahometa:

Narodziny. Mahomet urodzony około 570, zmarł 632, prorok islamu, twórca religii oraz założyciel pierwszej wspólnoty muzułmanów, która przeobraziła się w teokratyczne państwo religijne. Wyznawcy islamu wierzą, że jest największym i ostatnim prorokiem jedynego Boga, Allaha, a święta księga islamu, Koran, została mu przekazana przez Boga w serii objawień. Był członkiem plemienia zamieszkującego i handlującego w Mekce. Urodził się jako pogrobowiec - ojciec zmarł w trakcie wyprawy handlowej do Syrii zanim Mahomet przyszedł na świat, matka - gdy miał 6 lat. Wychowanie przejęli wtedy: najpierw dziadek, a następnie stryj, który był zamożnym kupcem. Z czasem gdy dorastał, zaczął pełnić funkcję pomocnika karawan. Został zauważony i zatrudniony przez Chadidżę, zamożną kobietę, która handlowała na szlaku między Mekką i Syrią. Po jakimś czasie, już jako wdowa, ale wciąż zamożna kobieta, zaproponowała o 15 lat młodszemu Mahometowi ślub.

Okres mekkański 610-622. Rokrocznie Mahomet udawał się do pobliskiej jaskini, gdzie przez miesiąc oddawał się rozmyślaniom. W 610 r. w miesiącu zwanym ramadan Mahomet ujrzał we śnie archanioła Gabriela, który przekazał mu kilka wersów i kazał je recytować (stały się później początkiem 96. sury Koranu). Mahomet zrozumiał, że Dżibril jest posłannikiem Boga i stopniowo, w miarę kolejnych objawień, zaczynał też rozumieć, że jemu samemu przypadła rola proroka i pierwszego misjonarza nowej monoteistycznej wiary, islamu. Kolejne objawienia zdarzały się w miejscach publicznych i trwały nieustannie aż do śmierci. Na ich podstawie - przekazywanych ustnie, potem spisywanych - powstała święta księga islamu, Koran. Wśród nich wyróżnia się objawienie składające się z dwu etapów Al-Isra (podróż nocna) i Al-Miradż (wniebowstąpienie). W "nocnej podróży" Mahomet udał się na skrzydlatej klaczy z Mekki do Jerozolimy. Tam dostąpił wniebowstąpienia ze wzgórza, na którym stała niegdyś Świątynia Jerozolimska i w trakcie spotkania z Bogiem uzyskał wskazówki, jak mają wyglądać podstawowe rytuały muzułmanów. W miejscu wniebowstąpienia stoi dziś Kopuła na Skale. Należy wspomnieć, że zarówno chrześcijaństwo, judaizm jak i jeszcze jedna monoteistyczna religia - mazdaizm (staroirański kult boga Ahura Mazdy), były w tym czasie obecne w Arabii. Mahometowi nie były obce idee, nauka i cała tradycja biblijna, którą mógł poznać dzięki chrześcijanom i żydom mających swoje wspólnoty. Chadidża podtrzymywała duchowo Mahometa w jego prorokowaniu (sam Prorok ponoć był zrazu podejrzliwy i przypisywał "głosy" Szatanowi), stała się też pierwszą wyznawczynią nowego objawienia. Kolejnymi wyznawcami byli inni bliscy Mahometa oraz przypadkowi ludzie. Stopniowo wiara rozprzestrzeniała się poza ten krąg. Już bardzo wczesny islam głosił równość ludzi wobec Boga - ideę chętnie podchwytywaną przez biedotę. Część wczesnych objawień jest jawnie wymierzona w stronę bogatych (w domyśle: kupców), a groźbę ma stanowić gniew Boga w dniu Sądu Ostatecznego. Dogmat o jedyności Boga stanowił zaś podstawę do stworzenia wspólnoty, która obejmowałaby wszystkich wiernych, nazywanych odtąd muzułmanami. Pojawieniem się i rozwojem nowej wiary zaniepokojona była arystokracja Mekki, z jednej strony z powodu jawnych ataków Mahometa, a z drugiej w obawie przed upadkiem kultów politeistycznych, który spowodowałby utratę znaczenia religijnego i ekonomicznego Mekki będącej dużym centrum pielgrzymkowym. Z tych powodów arystokraci z Mekki zaczęli prześladować wyznawców nowej religii.

Okres medyneński 622-632. Mahomet traci oparcie w bliskich - umiera Chadidża oraz stryj, czuje się zmuszony do podjęcia walki i rozpoczyna rozmowy z mieszkańcami Jasribu, miasta leżącego na północ od Mekki, nazwanego później Medyną. Medyńczycy wydają się być przychylni, gdyż wśród nich są już wyznawcy innej monoteistycznej wiary - żydzi (Jasrib był w owym czasie najsilniejszym centrum judaizmu na Półwyspie Arabskim), a Mahometa są skłonni traktować jako nowego proroka. Następuje stopniowa, ale kończąca się w tym samym roku, emigracja muzułmanów z Mekki do Jasribu. Ten ważny dla wyznawców islamu moment nazywany jest HIDŻRĄ (wywędrowanie) i jest początkiem kształtowania się UMMY (wspólnoty) jak i samej religii (622 r. - początek kalendarza muzułmańskiego, obecnie mają rok 1426), a sam Jasrib zaczął być od tego momentu nazywany Medyną (miastem Proroka). Ponieważ Żydzi w Medynie wzbraniali się przed przyjęciem wiary i poddaniu się konstytucji mydeńskiej, stał się ich najzacieklejszym wrogiem. Określał siebie jako odnowiciela „religii Abrahama” zafałszowanej przez „posiadaczy pisma”: żydów i chrześcijan. Ośrodkiem nowej religii uczynił Kaabę w Mekce. Postanowił, że odtąd AL-KAABA (czworoboczna świątynia w Mekce, najważniejsze święte miejsce islamu, w jednym z jej narożników wmurowany jest święty czarny kamień hadżar ofiarowany przez Gabriela) zamiast Jerozolimy ma wyznaczać AL-KIBLĘ (kierunek modlenia się), na święto tygodnia wyznaczył piątek, a wprowadzony na wzór żydowski dzień postu zastąpił miesiącem postu RAMADAN. Pragnąc by Mekka była najważniejszym miastem nowej religii, a także prawdopodobnie z chęci zemsty za upokorzenia, które spotkały go ze strony ziomków, rozpoczął walkę z Mekką. Doszło do DŻIHADU (święta wojna) i utrwaliło się przekonanie, że Allah (Bóg) pragnie zbrojnego rozprzestrzenienia panowania islamskiego.

Powrót do Mekki i śmierć. Obie strony zmęczone walką zawarły pokój - Mahomet mógł wkroczyć do Mekki, ustanowione też zostały prawa jej mieszkańców oraz prawa muzułmanów-pielgrzymów. Pokój z Mekką umożliwił Mahometowi podejmowanie innych wypraw wojennych i rozszerzanie strefy wpływów nowej wiary. Mahomet podbił wiele oaz na Półwyspie Arabskim, w tym żydowskich. W 632 ostatecznie opanował Mekkę zacierając ślady politeistycznych wierzeń. Prorok nie zostawił testamentu - w szczególności nie określił swojego następcy przewodzącego wspólnocie, którą stworzył. Pierwszym następcą Mahometa (kalifem) został teść Mahometa, Abu Bakr, ojciec ukochanej żony Aiszy (po śmierci Chadidży Mahomet żenił się jeszcze wielokrotnie). Na niego zgodziła się cała wspólnota. Był to początek podbojów, gdyż ich własna kraina była biedna, przeludniona a doskonale znano słabości bogatszych państw sąsiadujących. Istotną rolę w bojach odgrywała świadomość łaski, jaką Bóg ich otaczał, pewność zwycięstwa.

5. Kierunki i nurty:

SUNNIZM. Wierny ortodoksyjnej tradycji SUNNY (tradycja - zbiór opowieści na temat czynów i wypowiedzi Mahometa, stanowiący tradycję religijną, źródło wiary i podstawę prawa), uznający wszystkich kalifów do 1924 r. za prawowitych następców Mahometa. Stanowią 75-90% wszystkich muzułmanów. Po upadku Kalifatu stracili władzę zwierzchnią. Duże znaczenie wśród wielu sunnitów zdobył fundamentalistyczny ruch wahhabitów (głoszący powrót do źródeł i czystości - tylko Koran i hadisy).

Charydżyzm. Najmniejszy z trzech nurtów. Był pierwszą grupą rozłamową w tej religii, co miało miejsce wskutek sporu o sukcesję do tronu kalifa. Czuli odrazę do koncepcji głoszącej, że namiestnictwo Proroka jest dostępne tylko dla członków wybranych klanów, jak to utrzymują sunnici i szyici. Twierdzili, że kalifem może być obrany każdy głęboko wierzący i prawy muzułmanin, podobnie zresztą jak w przypadku odejścia od czystego islamu, powinien być usuwany. Byli i pozostają nadal surowymi fundamentalistami, interpretującymi Koran w sposób dosłowny. Angażowali się w gwałtowne zamachy terrorystyczne, skierowane przeciwko muzułmanom nie podzielającym ich poglądów. Wyznają egalitaryzm (równość warunków życia i praw ludzi) i skrajnie surową etykę. Obecnie istnieje tylko najmniej radykalna ich gałąź w Algierii, Omanie i Bahrajnie.

SZYIZM (Stronnictwo Alego). Obok sunnizmu jeden z dwóch podstawowych nurtów islamu, przez sunnitów zawsze przedstawiany jako innowacja w religii. Pierwotnie był wyznawany głównie przez muzułmanów pochodzenia arabskiego, ale za panowania dynastii Safawidów (XVI-XVII w.) doszło do nieomal całkowitej szyizacji Persji. Uznają tylko 4 pierwszych kalifów. Rozdział od sunnitów dokonał się w wyniku sporu o władzę po śmierci kalifa Alego. Szyici nie uznali nowego kalifa, zaś Alego uznali za pierwszego imama i tylko jego naturalne potomstwo można mianować następcami kalifów. Wpływy szyizmu utrzymują się głównie na terytorium dawnej Persji (90-96%), w Iraku (56-61%), Libanie (ok. 30%), oraz w Gujanie i Surinamie. W obydwu tych państwach pojawili się jako imigranci z Azji. Najbardziej znanym szyitą w XX wieku był ajatollah Ruhollah Chomeini. Podstawowa różnica między szyitami a sunnitami polega na tym, że do 5 podstawowych „filarów” islamu dodają imamat jako szósty filar.

DRUZDOWIE. Grupa islamską żyjącą w południowym Libanie i górach Hauran. Odrzucają obowiązek postu ipielgrzymki. W ich 7 przykazaniach mieści się m. in. nakaz prawdomówności (tylko w obrębie grupy), wiary w jedność „Naszego Pana” i całkowitego posłuszeństwa wobec Niego. Wino i tytoń są surowo zakazane. W prawdy ich wiary wtajemniczony jest tylko mały krąg, ponieważ rozróżniają „uczonych” od „niewiedzących”. Tylko ci pierwsi biorą udział w zebraniach religijnych.

AHMADIJJA. Ruch założony w XIX w. w Pendżabie (Indie) i ma swoje centrum w Pakistanie. Dąży do rozprzestrzeniania islamu środkami pokojowymi i odrzuca wojnę za wiarę. W ruchu tym - w przeciwieństwie do ortodoksyjnych muzułmanów - dozwolony jest przekład Koranu na język danego kraju. O Jezusie ahmadija powiadają, że co prawda został rzeczywiście ukrzyżowany, ale złożono go do grobu pozornie martwego. Po odzyskaniu przytomności Jezus uciekł do Kaszmiru, aby tam głosić ewangelię i umarł w wieku 120 lat.

SUFIZM. Ruch mistyczny, początkowo ostro zwalczany, gdyż cnotę miłości stawiał przed cnotą posłuszeństwa. Rozprzestrzeniał się intensywnie w IX w. w Iraku i Egipcie. Klasyczny kraj sufizmu to Persja. W XIII w. islamscy mistycy połączyli się w bractwa o charakterze zakonnym. Charakterystyczne dla sufizmu są asceza i medytacja. Położyli wielkie zasługi dla islamu, zarówno w zakresie pomocy socjalnej, jak i w pracy misyjnej. W dużym stopniu inspirowany chrześcijaństwem i buddyjskim życiem zakonnym. Uznaje islam za najlepszą drogę do poznania Boga, jednak nie odmawia możliwości zbawienia przedstawicielom innych religii. Uważany jest za islam liberalny i ekumeniczny.

6. Zasady wiary, nakazy etyczne, i obowiązki:

Doktryna. Filary (credo) IMANU (wiary):

• wiara w Allaha (jednego Boga, który nie posiada potomstwa)

• w Jego Anioły (Dżibrila lub Michaila)

• w Jego Księgi (Koran, a także Torę i Ewangelię - choć nie oznaczają one dokładnie tego samego, co dla żydów i chrześcijan)

• w Jego Proroków (Proroka Mahometa, Jezusa, Mojżesza, Adama)

• w Dzień Ostatni (Dzień Sądu Ostatecznego, w którym ludzie będą osądzeni przez Boga)

Bóg Allah jest wszechwiedzący, doskonały, jest źródłem wszelkiej wiedzy i sprawiedliwości, ma znajomość prawa doskonałego. Jest niepodobny do nikogo i niczego nie można z nim porównywać (islam zabrania przedstawiania go w jakiejkolwiek postaci). Świętą księgą jest KORAN (recytacja), którą Allah miał objawić Mahometowi za pośrednictwem archanioła Gabriela. Spisany w 653 r. i podzielony jest na 114 SUR (rozdziały), które z kolei dzielą się na aje (wersety). Sury ułożone są od najdłuższej do najkrótszej, z wyjątkiem pierwszej - otwierającej. Każda z nich, z wyjątkiem IX, rozpoczyna się formułą basmali. Zawiera ostrzeżenia dotyczące końca świata i opis sądu ostatecznego, wysławiania Allaha, upomnienia i pouczenia i fragmenty dydaktyczne. Do celów kultowych - w odróżnieniu od celów naukowych - Koranu nie wolno tłumaczyć. Najważniejsze źródło po Koranie - sunnę, tworzą HADISY, czyli opowieści o życiu proroka Mahometa lub jego wypowiedź. Początkowo były one przekazywane ustnie poprzez łańcuch przekazicieli. Przyczyniło się to do powstania wielu fałszywych hadisów, które miały wspierać interesy poszczególnych grup. Uczeni arabscy przystąpili więc do wnikliwego badania tych przekazów i na ich podstawie stworzyli zbiory hadisów uznawanych za autentyczne.

Obowiązki. W islamie sunnickim muzułmanin ma 5 obowiązków, zwanych ARKAN, wg szyitów nie są to filary islamu, lecz raczej zobowiązania, które powinien wziąć na siebie muzułmanin:

• SZAHADA (wyznanie wiary), aby zostać muzułmaninem, należy wypowiedzieć wyznanie wiary: „(Oświadczam, że) nie ma boga prócz Allaha, a Mahomet jest jego prorokiem”, w obecności conajmiej dwóch świadków

• SALAT (modlitwa) - odprawiana 5 razy dziennie (sunnici) i 3 razy dziennie (szyici), z twarzą zwróconą w stronę Mekki, a odprawienie modlitwy wymaga czystości. Dopiero po oczyszczeniu muzułmanin - jeśli modli się poza meczetem lub w podróży - staje bosymi nogami i z przykrytą głową na dywaniku modlitewnym, który oznacza święty okręg w obrębie nieświętego otoczenia

• ZAKAT (jałmużna) - określoną część swych dochodów muzułmanin ma obowiązek oddawać biednym

• SAUM (post) - w ciągu dziewiątego miesiąca roku muzułmańskiego (ramadanu), muzułmanie muszą powstrzymywać się od jedzenia i picia od świtu do zachodu słońca

• HADŻ (pielgrzymka) - muzułmanin musi ją odbyć do Mekki przynajmniej raz w życiu, jeśli pozwala mu na to sytuacja materialna

• dżihad (święta wojna) - nieoficjalny szósty filar niektórych kierunków islamu, najdłuższy czas przerwy między wojnami nie powinien przekraczać 10 lat, a kto umiera „na drodze Allaha” jest męczennikiem i trafia do raju

Wszystkie uczynki zaliczane są przez szariat do jednej z „pięciu kategorii”:

• obowiązki - czyn, którego dokonanie będzie nagrodzone, a zaniechanie ukarane

• zalecenia - czyn, którego dokonanie wprawdzie będzie nagrodzone, ale zaniechanie nie będzie karane

• nieokreślone - czyn, którego dokonanie albo zaniechanie jest dozwolone i nie będzie ani nagradzane, ani karane

• naganne - czyn, którego dokonanie nie będzie karane, zaniechanie jednak będzie nagrodzone

• zakazane (grzech) - czyn, którego dokonanie będzie karane, a zaniechanie nagrodzone

Kult. Miejscem do wspólnych modłów jest MECZET (miejsce upadania na twarz). Pierwsze były wzorowane na domu Mahometa i obejmowały zamknięty, kwadratowy dziedziniec, otoczony kolumnadą i nakrytą budowlę, która od VIII wieku miała przynajmniej jeden minaret (wieża do nawoływania na modlitwę). Pośrodku dziedzińca zwykle znajduje się studnia, basen lub fontanna, służące do rytuałów. W minarecie we wnętrzu hali modlitewnej znajduje się MIHRAB będący niszą wskazującą kierunek modłów. Do personelu meczetu należy IMAM (przywódca). Ma funkcję zwierzchnią w służbie bożej i prowadzi codzienne salaty. Urząd imama nie jest ani zawodem, ani rangą. Każdy muzułmanin może przejąć funkcję kierownika modlitw. Przeważnie imam jest najbardziej uczonym lub poważanym członkiem zgromadzenia gminy, zatrudnionym odpłatnie przez gminę posiadającą meczet.

Prawo. W idealnym państwie muzułmańskim - kalifacie religia, moralność oraz prawo państwowe są ze sobą nierozerwalnie związane. W praktyce w kręgu kultury islamu niektóre państwa zrównały prawo religijne z państwowym. W większości pozostałych islam uznawany jest za fundament państwa, zaś Koran za źródło prawa (szariat) świeckiego. Tylko w niektórych krajach z większością muzułmańską przeprowadzono rozdział religii oraz państwa. Większość tych krajów nie przestrzega zasady wolności słowa (zakaz krytyki religii) czy wolności sumienia (zakaz apostazji). Zawieranie małżeństwa jest dla muzułmanów świętym obowiązkiem. Prawo zezwala wolnemu muzułmaninowi na posiadanie czterech prawowitych żon oraz dowolnej liczby konkubin. Jednak prawo nakazuje całkowicie równe traktowanie wszystkich żon. Muzułmanin może rozwiązać małżeństwo bez uzasadnienia przez proste oświadczenie rozwodowe - kobieta, po żmudnej drodze procesowej. Ponadto, muzułmanka nie może być żoną niemuzułmanina. Wszelkie kontrowersje teologiczne i prawne wyjaśnia wydana zawsze na piśmie FATWA, czyli opinia wysokiego uczonego-teologa muzułmańskiego MUFTIEGO (bądź mułły), którzy obecnie działają w ramach w ramach urzędów państwowych i cieszą się znacznym autorytetem. IDŻMA (zgodność) - oznacza przyzwolenie islamskiej wspólnoty światowej w kwestiach wiary i praktyki prawnej. Miarodajna jest przy tym zgodność uczonych jednej generacji albo przywódców czterech sunnickich szkół prawnych. Jej następstwem jest przyjęcie obcych praislamowi zwyczajów.

7. Statystyka wyznawców:

Świat: 1,2 mld.: sunnici 75-90% (religia światowa)

Polska: 5.300

VIII. HINDUIZM

1. Nazwa religii:

Mianem „hindusów” zostali nazwani zwolennicy religii hinduistycznej przez muzułmanów, którzy przenikali do Indii. Perskie słowo hindu jest określeniem kraju i mieszkańców dorzecza Indusu. W Indiach nazwa hinduizm nie funkcjonuje, swą religię hindusi nazywają właśnie SANATANADHARMA (odwieczne prawo). Hinduizm to zatem wspólna nazwa wielu religii i kultów wyznawanych głównie na Półwyspie Indyjskim.

2. Symbol:

Symbol OM - święta sylaba. Oznacza jedną z mantr utożsamianą z najdoskonalszym przejawem absolutu. Ponadto przedstawia trzy światy (niebo, przestworze, ziemia), trzech bogów (Brahma, Wisznu, Śiwa) i trzy Wedy.

3. Tradycja religii Indii:

Wedyzm. Początkowo indyjska religia politeistyczna aryjskiej ludności napływowej (1500-900 p.n.e.) udokumentowana literacko w 4 zbiorach Wed. Na początku nie istniał ani byt, ani niebyt - było tylko „jedno”, niepodzielna całość i absolut. Przejawiało się ono przez potęgę ascezy i zrodziło pożądanie, zalążek świadomości. Przez to transcendentny niebyt został oddzielony od bytu, będącego jego zewnętrznym przejawem. Istniejące „jedno” było tworem dwupłciowym, ale się rozszczepiło na pierwiastek męski i żeński i spłodziło syna Purusza. Został on złożony w ofierze i poćwiartowany, a z jego ciała powstał świat z systemem kastowym (3 sfery: nieba, przestworzy i ziemi, 33 bóstwa, po - 11 z każdej sfery). Bogowie to nadludzkie i nieśmiertelne istoty. Najważniejsi pośród nich to bóstwa związane z powstaniem wszechświata i utrzymaniem jego porządku. Wszyscy dzielą się na 2 klasy: czyste bóstwa natury Dewowie (uosabiają zjawiska natury i wymagają składania im ofiar) oraz posiadający siłę twórczą, moc niezależną od składania ofiar i rytuału Asurowie.

Braminizm. Religia indyjska w okresie między 900 a 400 r. p.n.e., w której centralne pojęcie stanowi BRAHMAN (pierwsza zasada i praprzyczyna wszelkiego istnienia, bezosobowa, niepodzielna, stwarzająca świat potęga, jest zawieszona poza dobrem i złem, można ją pojąć jedynie przez ekstatyczne wizje) jako zasada panująca w świecie i w której dominującą pozycję zajmują BRAMINI jako członkowie najwyższej kasty. Od wedyzmu zostali przejęci jedynie Dewowie (wymagali ofiar, wobec czego wzrosła rola braminów, bez których rytuałów bóstwa nie miały mocy). Asurowie niezależni od rytuałów zostali sprowadzeni do pozycji niebezpiecznych demonów.

Neohinduizm. Szeroki ruch reform religijnych XIX i XX w. powstały w celu zachowania indyjskiej tożsamości narodowej (odpowiedź na kolonializm obcych mocarstw):

• uświadomienie sobie własnego dziedzictwa religijnego i kulturowego w okresie walki o polityczną niezależność od Zachodu

• nowa indyjska samoświadomość wartości duchowo - religijnych Wschodu w porównaniu z tymi, jakie głosi sekularyzowany Zachód

• dążenie do przeciwstawienia się ekspansji myśli zachodniego chrześcijaństwa przez aktywną działalność misyjną

4. Główne kierunki teologiczne:

Wisznuizm. Znakiem wyznania jest wymalowane na czole znamię tirunama, które symbolizuje odbicie śladów stóp Wisznu. Innym symbolem jest trójkąt skierowany w dół, jako symbol pierwiastka żeńskiego.

• droga do zbawienia zwana BHAKTI (miłość Boga)

• 5 sakramentów: znakowanie 5 emblematami Wisznu, codzienne nakładanie na czoło znamienia, nadanie imienia, szeptanie mantr i ofiarowanie

• główne koncepcje etyczne oparte wokół kompleksu pojęciowego ład - prawo - prawość (dharma)

Śiwaizm. Znakiem wyznania są trzy poziome linie rysowane popiołem lub farbą (odzwierciedlenia oka na czole Śiwy).

• podstawy teoretyczne: systemy religijno-filozoficzne jogi

• zbawienie: zjednoczenie się dusz z Bogiem

• kult nacechowany rytuałem tantryjskim (tantryzm postrzega całą rzeczywistość jako zbiór energii, które łączą się i wymieniają)

• droga do zbawienia: asceza, medytacja, joga, recytacja świętych formuł i rytuały

Siaktyzm. Cechy charakterystyczne:

• zasada absolutna i najwyższe bóstwo: żeńskie siakti (energia, siła, moc)

• główni bogowie hinduizmu mają swoje siakti (twórcza energia bogów)

• siakti rozumiane jako żeńskie energie mają różne imiona i są personifikowane mitologicznie jako małżonki bogów

• za pomocą siakti tłumaczona jest działalność bogów w świecie np. męski bóg Siwa działa w tym świecie przez swą żonę Kali, która stanowi personifikację jego boskiej mocy

5. Panteon bogów:

Bogów jest nieskończenie wielu, są oni jednak wszyscy emanacjami (wcieleniami) Boga wszelkiego początku czyli Brahmy. Jakkolwiek sam Brahma jest wieczny, jego wcielenia ciągle rodzą się, giną i przekształcają w inne wcielenia. Bóstwa hinduskie można podzielić na 2 grupy: triada najwyższych bóstw - TRIMURTI (Brahma, Wisznu, Siwa), które są wyjęte spod oddziaływania czasu i panteon bóstw niższego rzędu o statusie zbliżonym do ludzi.

Brahma. BRAHMA (absolutna jaźń, dusza świata) jest stworzycielem światów (różne wersje aktu kreacji: złożenie samego siebie w ofierze i stworzenie świata z członków własnego ciała lub spłodzenie wszystkich istot z własną córką). Przedstawiany jako starzec o czterech głowach i czterech ramionach siedzący na gęsi lub łabędziu. Posiadał dwie żony. KODEKS MANU jest objawieniem boga stwórcy Brahma dla praojca rodu ludzkiego Manu, zawiera przepisy prawne dotyczące religii i obyczajów, rozpoczyna go opis stworzenia świata, a kończą rozważania o wędrówce dusz oraz nagrodzie i karze dla ludzi po śmierci.

Wisznu. Bóg przyjazny, dobrotliwy, łagodny, chroniący prawo i prawdę, podtrzymuje istnienie świata i kontynuator dzieła Brahmy. Jego symbolem jest swastika oznaczająca cztery wcielenia jego duszy, a każde z ramion to świat bogów, zwierząt, piekła i ludzi. Grupa bóstw Wisznu to jego żona i siakti zarazem oraz syn (bóg miłości). Za każdym razem, gdy na świecie źle się dzieje, Wisznu zstępuje na niego przyjmując ziemską postać (AWATARA) by chronić ład i porządek (klasyczny schemat wyróżnia 10 awatarów, 9 już się dokonało). Przedstawiany jest jako młody mężczyzna o błękitnym ciele ubrany w żółtą szatę.

Śiwa (sprzyjający, łaskawy). Jest personifikacją absolutu (brahmana). Jest stwórcą, który na początku dziejów świata pobudził do życia wszystkie istoty, wielkim panem czasu, który po jego upływie odbierze im znowu życie, czyli jest zarazem niszczycielem świata. Posiada żonę Kali (równą jego randze, symbolizuje ją sawuastika, czyli odwrócony znak swastyki), i dwóch synów (starszy jest patronem literatury i nauki, młodszy bogiem wojny i siły).

6. Koncepcja wyzwolenia duszy i etyka:

Credo religii: każdy powinien deklarować wiarę w stany rzeczy (10): sanatamadharma, joga, brahman, awatara, sansara, karman, moksza/mukti, śruti/smirti, warna/dhiati, manusriti.

Cztery stadia idealnego życia (AŚRAMA):

• młodość (uczeń bramina) - okres nauki polegający na studiowaniu Wed w domu swego nauczyciela

• wiek męski (ojciec domu) - powinien założyć rodzinę (spłodzić syna) i złożyć ofiarę

• wiek starczy (leśny pustelnik) - powinien opuścić dom i rodzinę i udać się do lasu, aby oddawać się ascezie i medytacji

• ostatnie lata życia (bezdomny żebrak) - żywot wędrującego, nie posiadającego majątku pielgrzyma

Koncepcja SANSARY (ponowne wcielenie):

• dusza ludzka podporządkowana jest wiecznie powtarzającym się narodzinom, kiedy dusza ludzka opuszcza ciało musi co najmniej przez trzy pokolenia przebywać na księżycu, a następnie swoją drogą wędrówki dusz powraca na ziemię do ciała nowo powstałej istoty żywej

• KARMAN (czyn) - prawo nakazujące odpłatę za czyny dokonane za życia. Każdy uczynek człowieka zawiera w sobie zalążek nagrody lub kary, w tym bądź przyszłym życiu. Każde istnienie uzależnione jest od uczynków w poprzednim życiu, a każde działanie warunkuje ponowne narodziny - proces nie ma końca chyba, że nowy karman nie zostanie wywołany (gdy wszystkie jego uczynki zostaną odpłacone lub spełni warunki zbawienia marga) lub istniejący ulegnie zniszczeniu.

Drogi do zbawienia zwane joga lub MARGA (droga), umożliwiające MUKTI/MOKSZĘ (wyzwolenie), czyli wyzwolenie się jaźni człowieka (ATMAN) od ciała i świata materialnego - cel doczesny oraz połączenie się z brahmanem - cel pozadoczesny:

• droga magicznych rytuałów (tantra-marga)

• JOGA (zaprzężenie w jarzmo) jako droga ćwiczeń fizycznych, technik oddechu i koncentracji (joga-marga)

• droga uczynków, nawołuje do działania, przez uczynki rytualne lub etyczne prowadzi do zbawienia, dostępna dla większości (karman-marga)

• droga poznania i zrozumienia, prowadzi do wiedzy absolutnej (dźgana-marga)

• droga miłości do boga i pobożności, bezgraniczne oddanie, zaufanie i miłość (bhakti-marga)

Wspólny dla większości hinduistów (aczkolwiek nie dla wszystkich) jest też kult świętych krów. Zgodnie z pismami świętymi, krowa powinna być traktowana jako jedna z siedmiu matek (rodzicielka, żona guru, żona bramina, królowa, krowa, niańka, natura - Ziemia) człowieka, gdyż jako dawczyni mleka staje się jego karmicielką. Wbrew panującemu na Zachodzie przekonaniu, hinduiści nie czczą krów, ale starają się im zapewnić ochronę, co przejawia się łagodnym traktowaniem (w tym powstrzymaniem się od spożywania wołowiny).

7. Pisma sakralne: literatura objawiona i tradycja:

ŚRUTI (usłyszany tekst) są świętymi tekstami, których wierni pierwotnie słuchali, uczyli się na pamięć i recytowali, dostępne były i zrozumiałe dla nielicznych, pochodzą z objawienia i składały się z:

• 4 zbiory (wiedza hymnów, melodii, formuł ofiarnych i formuł magicznych) WED (wiedza), najstarszych tekstów aryjskich hindusów, natchnione przez mędrców i śpiewaków

• literatura braminizmu: komentarze do Wed, przepisy dotyczące składania ofiar, wyjaśnienia świętych rytuałów, problemy narodzin, śmierci i wędrówki dusz

SMIRTI (pamiętanie) - oznaczają bardzo dawną, świętą tradycję, są tekstami przekazanymi przez ludzi, uważanymi za dzieło wielu pokoleń świętych mędrców.

8. Religijne podstawy systemu kastowego:

System kastowy w wedyzmie. Określenia kasta, WARNA (barwa) wywodzi się od różnicy w kolorze skóry miedzy jasnoskórymi Ariami a ciemnoskórą ludnością tubylczą Indii. Ariowie byli podzieleni na 3 kasty: braminów (nauczyciele-kapłani), KSZATRIJÓW (wojownicy i arystokracja), WAJŚJÓW (żywiciele-rolnicy, rzemieślnicy, handlarze) i SIUDRÓW (parobkowie i służący wywodzący się z podbitych plemion).

System kastowy w braminizmie. Zmieniła się hierarchia grup. Na szczycie stan braminów. Wzrost ich roli spowodowany był zakończeniem podboju równiny Gangesu (stąd wojownicy nie spełniali już tak ważnej roli) i podwyższeniem rangi rytuałów ofiarnych. Ponadto w klimacie azjatyckim niezmiernie ważne były opady deszczu, które „wywoływane” były przez kapłanów. Czwarta kasta nie-Ariów składała się ze zdegradowanych społecznie Ariów, którzy wymieszali się z podbitą ludnością - byli uważani za „nieczystych”.

System kastowy hinduizmu. Dołączyli jeszcze pariasi (niedotykalni), czyli rytualnie nieczyści, przynależno do zawodów związanych z porodem, śmiercią, i mające styczność z brudem. Muszą mieszkać poza miastem lub wsią, nie mogą używać publicznych dróg, studni czy sklepów, nie wolno im również czytać ani słuchać pism świętych i wchodzić do świątyń. Podział na kasty jest dogmatem religijnym - przynależność do kasty jest nagrodą lub karą za uczynki w poprzednim życiu (teoria karmana), dlatego jest niezmienialna. Człowiek jest więźniem sansary (koła reinkarnacji), więc nie może się uwolnić od danej kasty. Jego przynależność jest z góry ustalona i odzwierciedla jego uczynki w poprzednim życiu. Odrzucenie systemu kastowego oznaczałoby bunt przeciwko porządkowi świata.

• DHARMA (harmonia, porządek) - ład świata i obowiązek kastowy

• każda kasta ma swoją dharmę: „lepiej jest wypełniać obowiązek własny nawet w sposób niedoskonały, aniżeli powinność kogoś innego, nawet w sposób doskonały”

• obowiązki w ramach danej kasty: zawieranie małżeństw tylko w ramach własnej kasty, wykonywanie zawodu dozwolonego jedynie dla niej i spożywanie posiłków tylko z członkami tejże kasty

• im wyżej w hierarchii stoi dany hindus, tym surowsze obowiązują go przepisy kastowe np. członkowie niższych kast mogą jeść mięso, natomiast członkowie wyższych nie, bo obowiązuje ich AHINSA, zasada niezabijania i niewyrządzania krzywdy istotom żywym, przejawia się w zakazie jedzenia wszystkiego, z czego mogło rozwinąć się życie (np. jajek) i zakazie składania krwawych ofiar (wytyczne wobec braminów)

• zalecane jest również spełnianie dobrowolnych uczynków, najważniejsze - okazywanie miłości, współczucie i niestosowanie przemocy

9. Statystyka wyznawców:

Świat: 800 mln. (religia narodowa, 99% hindusów zamieszkuje Azję, w tym 88% Indie, w Nepalu religia państwowa)

Polska: 8.000

IX. BUDDYZM

1. Nazwa Religii:

Nazwa buddyzmu pochodzi od słowa „buddha”(oświecony) i jest spolszczeniem polskiego budda. „Budda” stało się też tytułem honorowym w buddyzmie, ponieważ oświecenie jest celem każdego wyznawcy.

2. Symbol:

Symbol Dharmaćakra (dharma - nauczanie) to tzw. buddyjski obraz świata, oznaczający wcielonego Buddę i jego prawa oraz ich rozprzestrzenianie. Osiem promieni w okręgu to Ośmioraka Ścieżka Buddy.

3. Biografia Buddy:

Narodziny i dzieciństwo. Twórcą buddyzmu i najważniejszym Buddą był Siddharta Gautama (ok. 563-483 p.n.e.) pochodzący z podnóża Himalajów, na dzisiejszym terytorium Nepalu. Ojciec Siddharty, bogaty właściciel ziemski, posiadał tytuł króla, co jednak w tamtym czasie i miejscu sprowadzało się do tego, że przewodniczył rządzonej przez arystokracje. Książę żył w dostatku i spokoju, otoczony murami pałacu, ale ponieważ był osobą dużo i często myślącą, szybko dotarł do niego bezsens takiej egzystencji. Jego wątpliwości pogłębiały się wraz z wyprawami między zwykłych ludzi. Zetknął się wtedy kolejno z osobą starą, chorą, aż w końcu na własne oczy zobaczył człowieka martwego. Zrozumiał, że starość, choroba i śmierć dotkną każdego i nie mógł tego poukładać w swojej głowie. Postanowił ruszyć w świat, by znaleźć odpowiedzi na coraz większą ilość dręczących go pytań. Kiedy nocą wymykał się z pałacu miał lat 29.

Droga do oświecenia. Szukał pomocy u braminów i nauczycieli jogi, a nawet w towarzystwie pięciu innych ascetów spędził 6 lat w lesie szukając szczęścia i spokoju w fizycznym wyniszczeniu (rekord, to jedno ziarenko ryżu lub sezamu dziennie). Nie znalazł. I wtedy postanowił pójść ścieżką pośrednią między zbytkiem a ascezą, wybrał tzw. trzecią drogę - kontemplację. To ona doprowadziła go do oświecenia. Usiadł w pozycji lotosu, zwrócony na wschód, zapatrzył się w nurt rzeczki i postanowił nie wstawać dopóki nie dozna oświecenia. Udało się. W trakcie czwartej fazy doznał potrójnego poznania BODHI (oświecenie): przypomniał sobie swoje wcześniejsze wcielenia i pełną cierpień drogę od jednego bytu do drugiego (SANSARA), zobaczył obecny stan świata i zrozumiał, że w zależności od swoich dobrych lub złych czynów (KARMAN) w poprzedzających życiach istoty odradzają się w różnych rodzajach światów (od niebiańskich do piekielnych). Od tego momentu Siddharta przestał być BODHISATTWĄ (osobą na drodze do oświecenia), a stał się BUDDĄ (oświecony) - osiągnął stan NIRWANY, co oznaczało, że uwolnił się z bolesnego cyklu wcieleń, osiągnął stan spokoju ponad wszelkimi uczuciami i nie mógł już więcej się narodzić.

Lata nauki i wędrówki. Wyruszył dzielić się z innymi swoim poznaniem. W Benares wygłosił pierwsze kazanie dla pięciu ascetów (tych, z którymi wcześniej 6 lat pościł w lesie). Opisał wtedy trzecią drogę do spokoju, miedzy zbytkiem a ascezą, drogę, prowadzącą do przezwyciężenia cierpienia, którego źródłem są żądze ludzkie i wszystko co nas w życiu spotyka. Opisał ośmioraką ścieżkę do spokoju i zarysował tym samym prawdę-naukę nazwaną DHARMA. Skupieni wokół niego słuchacze stworzyli pierwszą małą SANGHĘ (wspólnotę zakonną). Odtąd Budda, dharma i sangha, to tak zwane trzy klejnoty - TRIRATNA (trzy filary wiary). Był to też czas kolejnych cudów (w ciągu jego życia odnotowano ich 77). Nauczał czynnie 45 lat. W porze suchej wędrował po północno-wschodnich Indiach, porę deszczową spędzał w gaju bambusowym.

Śmierć i nirwana. Gdy mając 80 lat Budda poczuł, że zbliża się śmierć, pożegnał się z uczniami i w gaju pogrążył się w medytacji, osiągając kolejne szczeble zagłębiania się w sobie. Umierając osiągnął nirwanę ostateczną (rok 483 p.n.e. - geneza religii). Prochy jego spalonego ciała podzielono na dziewięć relikwii i rozdzielono miedzy królestwa, w których nauczał.

4. Istota i zasięg głównych kierunków:

Mahajana (wielki wóz). Kierunek najliczniejszy pod względem wyznawców, nazywana też jest buddyzmem północnym. Rozpowszechniła się przede wszystkim w Chinach, Japonii, Korei, Mongolii, Nepalu, w północnych Indiach i Tybecie. Kierunek ten powstał w I wieku naszej ery. Jego nazwa oznacza, że wszyscy ludzie - mnisi i świeccy, którzy zawierzyli Buddzie, wydostaną się łaską Buddy z cyklu życia oraz śmierci i osiągną nirwanę. Ideałem religijnym jest głębokie miłosierdzie, które realizują bodhisattwowie (indywidualny wysiłek). Rezygnują oni z własnego zbawienia do czasu, aż wszystkie istoty zostaną poprowadzone właściwą ścieżka ku nirwanie. To właśnie nauka o pośredniczącej roli bothisattwów i buddów wyraźnie wyodrębnia kult. Zgodnie z ich nauką Budda Gautama jest ziemskim odbiciem Buddy pozaziemskiego posiadającego potrójną istotę:

• Budda, który zstępuje na ziemię i głosi naukę

• w tym Buddzie ukrywa się druga istota - gloryfikacji i rozkoszy, która jest poza czasem i przestrzenią (ma ona 32 cechy kosmiczne, które świadczą o tym, że to właśnie „ten” i mogą je rozpoznać tylko wierni)

• trzecia istota Buddy, to tak zwane „ciało nauki” i jest ona tożsama z absolutem

Można powiedzieć, że wyznawcy tego kierunku czczą Buddę jako boga. Mają też swoją teorię początku świata. Na początku był pra-Budda, który wyszedł z wielkiej próżni, w której znajdował się on w nirwanie i był czystym światłem. Przez pięć kontemplacyjnych rozwinięć samego siebie stworzył pięciu buddów medytacji. Każdy z nich ma swoje znaczenie i swoje zadania. Ci buddowie znajdują się w stanie wiecznej nirwany i nie mogą działać na ziemi, dlatego każdy z nich wytwarza boddhisatwę. Ci boddhistwowie tworzą kolejno następujące po sobie światy, z których trzy już przeminęły, a my obecnie żyjemy w czwartym z takich światów. Emanacją bodhisattwy był właśnie Budda Gautama. Kalendarz jest liczony od jego śmierci, czyli obecnie mamy rok 2549.

Hinajana (mały wóz). Jest drugim kierunkiem pod względem wielkości, nazywana jest również buddyzmem południowym. Rozpowszechniła się przede wszystkim w Azji Południowej i Południowo-Wschodniej (Birma, Sri-Lanka, Kambodża, Tajlandia). Jej święte pisma (tripitaka) spisane są w języku pali, więc można jeszcze spotkać nazwę buddyzm palijski. Mnisi prowadzący wędrowny tryb życia szybko zaczęli zakładać klasztory, w których przestrzegano dyscypliny i ortodoksyjnej nauki. Najważniejszą cechą jest wiara w to, że tylko nieliczni za sprawą indywidualnego wysiłku przedostaną się przez ocean koła żywotów na drugi brzeg, gdzie osiągną nirwanę. Tą niewielką grupę stanowią głównie mnisi. Budda jest dla nich po prostu jak człowiek, który odkrył w puszczy zarośniętą ścieżkę prowadzącą do wielkiego miasta i na pokazywaniu ludziom tej drogi polega jego rola. Gautama był wprawdzie najmądrzejszą, najszlachetniejszą i najlepszą z istot ludzkich (poza pozostałymi Buddami), sam jednak uważa się za „wskazującego drogę” i nie dba o to, by przypisywano mu boską cześć. Nie wypowiadał się o bogu i twierdził, że nie wie o tym niczego pewnego, ale jest to tak naprawdę nieistotne dla wyboru drogi do zbawienia człowieka.

Wadżrajana (diamentowy wóz). Kierunek ten powstawał od VI do VII wieku z buddyzmu mahajanistycznego, kiedy pojawiło się szczególne zamiłowanie do gestów rąk (tantry) i wypowiadania magicznych sylab (mantry). Wszystkie gałęzie rozwiniętych w Tybecie form buddyzmu określane są mianem lamaizmu. Jest to religia rozpowszechniona w Bhutanie, Kaszmirze, Mandżurii, Mongolii, Nepalu, północnych Chinach i Tybecie (kraje himalajskie). To właśnie z tym kierunkiem związany jest DALAJLAMA - tytuł lamy (równy oceanowi mądrości), najwyższy rangą w teokratycznym Tybecie (nadany w panowanie przez Khubilaj-khana), przewodniczy „Żółtym Czapkom” (szkoła cnotliwości) i jest politycznym zwierzchnikiem. Obecny 14 dalajlama panuje od 1959 r. na uchodźstwie (zajęcie Tybetu przez Chiny). Duchowym przywódcą jest panczenlama, co wielokrotnie prowadziło do konfliktów, który z nich jest bardziej boski.

Neobuddyzm. Bardziej ruch ożywienia popularyzacji buddyzmu w świecie niż kierunek religijny. Jest to skłonność adaptowania idei buddyjskich poza azjatyckim gruntem - zjawisko które zaczęło się jeszcze pod koniec XIX wieku nieznacznym otwarciem euro-amerykańskich umysłów na idee i filozofię buddyjską przez fale publikacji, książek fachowych dotyczących buddyzmu i literatury pięknej, przez sympatię dla buddyzmu lat 60-tych, po dzisiejszą modę i właściwie komercjalizację tej kultury, filozofii i religii. Taka popularyzacja wiązała się z ożywieniem w samym ruchu buddyjskim, budzącą się samoświadomością polityczną wielu krajów azjatyckich, wyzwalaniem się spod władzy państw kolonialnych, w trakcje którego szermierzami wolności i idei narodowej stali się właśnie mnisi. Spowodowało to odnowę samej religii. Z jednej strony odnowiono działalność misyjną w krajach buddyjskich, z drugiej rozpoczęto misję w świecie zachodnim (buddyzm niosący pokój i ład w opozycji do ucisku gospodarczego, nierówności i przemocy wojennej świata zachodniego). W tym celu w 1950 roku założono Światową Wspólnotę Buddystów, która dąży do zjednoczenia wszystkich wyznawców Buddy. Wyznawcy mahajany i hinajany postanowili połączyć siły w celu utorowania buddyzmowi drogi do nowoczesnych umysłów. Utrzymuje wiele komitetów zajmujących się wychowaniem młodzieży buddyjskiej, działalnością dobroczynną i misyjną.

5. Postawy doktrynalne buddyzmu.:

Credo (5 przymiotników): dharma, triratna, wiara w naturę Buddy i jego wcielenia, uwolnienie się od cierpienia, nirwana.

Koncepcja zbawienia. Odradzamy się nie tylko w świecie ludzi, ale istnieje możliwość przybrania nowego wcielenia w takich światach, jak niebo, piekło, świat herosów, zwierząt i ludzi. Są trzy przesłanki nauki o zbawieniu:

• sansara - nieustanny cykl wcieleń

• nidana - przyczyna nieustannego ruchu związanego z sansarą, jest to prawo, które głosi, że dany kolejny element, będący skutkiem poprzedzającego członu jest równocześnie jego przyczyną sprawczą: pierwszym ogniwem jest niewiedza, a ostatnim śmierć. Wraz z przezwyciężeniem niewiedzy wykorzenione zostają wszystkie inne elementy aż po śmierć.

• karman (czyn) - wszystkie nasze dobre i złe uczynki w świecie teraźniejszym, zostaną nam odpłacone w świecie przyszłym - to decyduje w jakiej z pięciu różnych form bytu nastąpi reinkarnacja: duch piekielny, zwierzę, duch (niepiekielny), człowiek i bóstwo

Wszyscy podlegamy powyższym prawom, ale istnieje sposób, żeby im umknąć. Na wymknięciu się tym prawom i osiągnięciu stanu nirwany polega buddyjskie zbawienie. Pierwszym krokiem jest wykorzenienie niewiedzy. Właśnie kwestii cierpienia dotyczą cztery szlachetne prawdy, które Budda wyłożył uczniom w czasie kazania w Benares:

• „Wszelkie istnienie jest pełne cierpienia”. A przyczyną tego cierpienia są ciągłe zmiany. Nie chodzi tu tylko o zmiany światów, w których się odradza „ja”, ale też o zmiany właściwości tego „ja”. Tutaj właśnie zarysowuje się subtelna różnica między wizją reinkarnacji w hinduizmie i buddyzmie. W buddyzmie nie wędruje wciąż jedna dusza, raczej kolejna dusza jest skutkiem tej poprzedniej, kontynuacją wędrówki tej pierwszej.

• Przyczyną zmian jest triszna - żądza materialnego istnienia, popęd do utrzymania ciała, zespolenia płciowego, posiadania dóbr doczesnych.

• Ten, kto chce zatrzymać zmiany musi wygasić trisznę - popęd życia. W ten sposób usunięta zostaje przyczyna zmian.

• Wygasić popęd życia, zahamować zmiany, koło ponownych narodzin, a tym samym cierpienie, można poprzez wybranie drogi pośredniej między przyjemnością a umartwianiem.

Ta droga pośrednia to ośmioraka ścieżka:

• właściwe rozumienie, czyli wiedzę o cierpieniu, jego przyczynach i przezwyciężeniu

• właściwe myślenie, czyli wolność od żądzy, przemocy i czynienia zła

• właściwe mówienie, czyli powstrzymywanie się od kłamstw i oszczerstw

• właściwe postępowanie, czyli powstrzymywanie się od zabijania, kradzieży i niedozwolonych stosunków płciowych

• właściwe zdobywanie środków do życia, czyli rezygnacja z takiego zarobkowania jak handel mięsem, alkoholem, truciznami, istotami żywymi, nie wykonywanie niektórych zawodów

• właściwe dążenie, czyli dążenie, by zgubne przejawy ducha nie wystąpiły, a już istniejące zostały zwalczone

• właściwa rozwaga, czyli roztropne traktowanie ciała, odczuć, myślenia i przedmiotów myślenia

• właściwe zatopienie się w sobie, czyli koncentracja i pozostawanie na określonych stopniach medytacji

Etyka i cnoty. Przede wszystkim opierają się na punktach od 3 do 5 ośmiorakiej ścieżki: PAŃCZA ŚILA (zakazy):

• nieziszczenie istot żywych

• niekradnięcie

• nieuprawianie niedozwolonych stosunków seksualnych

• niekłamanie\nieoszukiwanie

• nieużywanie środków odurzających

Buddyści mają tez wyróżnione i nazwane cnoty:

• życzliwość, braterstwo, przyjaźń, miłość - powinny łączyć wszystko i wszystkich, bez względu na kasty, klasy, wyznanie, kolor skóry i płeć

• wszechogarniające współczucie - solidarność wszystkich istot przeżywających cierpienie, niezależnie od różnic między nimi

Hinajaniści rozumieją ją bardziej abstrakcyjnie, jako stałe cechy, uczucie, które powinno im towarzyszyć, skłaniać ich do czynienia dobra, a mahajaniści, jako bezgraniczną, głęboką i namiętną miłość do każdego człowieka i stuprocentową empatię. Pomagając komuś pomagają też sobie, bo nie istnieje wiele cierpień, tylko jedno wspólne. Miłosierdzie objawia się odsuwaniem własnego zbawienia na dalszy plan, jeśli ktoś inny potrzebuje pomocy i poprowadzenia ku nirwanie.

6. Praktyki obrzędowe i medytacyjne:

Główne praktyki, to obok medytacji także mantry, recytacja sutr, pokłony i osobiste rozmowy z nauczycielem. Medytacja stanowi ósme i ostatnie ogniwo ośmiorakiej ścieżki. Jest to mistyczne zatopienie się w sobie, przez które można osiągnąć ponadzmysłowe siły. Ma ona za zadanie jedynie uwolnić treści myśli, osiągnąć równowagę przez zasłuchanie się w swoje wnętrze. W buddyzmie wadżrajana medytacja polega na uwolnieniu człowieka od świata zmysłów za pomocą tych zmysłów - posługując się środkami symboliczno-magicznymi. Chodzi tu między innymi o mantry lub zbawcze działanie świętych dźwięków. Medytacji często towarzyszą gesty rąk. Może też zawierać dodatkowe praktyki takie jak rytualne zespolenie płciowe przy zachowaniu wszelkich zasad medytacji, któremu przyświeca zasada, że rytualne rozkoszowanie się rzeczami zakazanymi prowadzi do ich rzeczywistego przezwyciężenia.

7. Specyfika i znaczenie życia zakonnego:

Nowicjusz wstępujący na czas próby do zakonu musi mieć co najmniej 15 lat. Poddaje się go obcinaniu włosów i odziewa w szatę mniszą, następnie przyrzeka on wierność triratnie: Buddzie, nauce i zakonowi i uroczyści recytuje przykazania. Odtąd jego rozwojem duchowym zajmują się dwaj pomocnicy: towarzysz i przewodnik duchowy - guru. Okres próbny kończy się najwcześniej w 20 roku życia. Święcenie na mnicha sprowadza się do pokropienia wodą. Do zakonu nie mogą wstąpić żołnierze, dezerterzy, zabójcy, dewianci, trędowaci i epileptycy. Wstępujący muszą liczyć się z tym, ze ich życie odtąd będzie bardzo proste i wiedzione w ubóstwie. Zasady ich życia streszczają się w trzech zasadach: należy zachowywać skrajne ubóstwo, nikogo nie krzywdzić i powstrzymywać się od jakichkolwiek stosunków seksualnych. Mnich nie może posiadać niczego oprócz szaty, igły, noża do golenia włosów na głowie, pasa lędźwiowego lub sznura o 108 paciorkach przesuwanych w palcach w czasie medytacji, sita do wyławiania insektów z wody do picia i miseczki na jałmużnę. Mnisi i mniszki odżywiają się tylko raz dziennie i jedynie tym, co otrzymają jako jałmużnę. Mimo, że powinni być wegetarianami mogą spożywać też otrzymane mięso, pod warunkiem, ze pochodzi ono ze zwierzęcia wcześniej zabitego bez udziału lub obecności mnicha. Oprócz trzech miesięcy pory deszczowej przebywają w klasztorze, ponieważ jest to czas kiełkowania roślin i rodzenia się zwierząt i żyjątek i wtedy najłatwiej coś przez przypadek zadeptać. Przez resztę roku mnich wędruje żebrząc, przebywając blisko ludzi i przyrody. Mnisi buddyjscy ze swoich uczynków spowiadają się w trakcie najważniejszego obrzędu spowiedzi. Wyznaczona zostaje wtedy pokuta, a za popełnienie takich występków jak zabójstwo, kradzież lub czyn nierządny, mnich wykluczany jest ze wspólnoty klasztornej. Poza tym każdy może z własnej woli wystąpić z klasztoru w każdej chwili. Mimo, że każdy może na własną rękę wyznawać buddyzm i faktycznie większość buddystów to wyznawcy świeccy, mnisi maja sytuację uprzywilejowaną. To oni są uważani za faktycznych następców Buddy, są jego wzorowymi wyznawcami, naśladują sposób jego życia i pozostają wierni triratnie. Zatem mnisi powinni dawać przykład najwyższej obyczajności laikom, głosić naukę Buddy i odprawiać religijne obrzędy w świątyniach i klasztorach, celebrują pogrzeby i zajmują się wychowaniem duchowym młodzieży.

8. Kanony literatury sakralnej w buddyzmie:

Literatura buddyjska dzieli się pod względem języka na literaturę palijską i sanskrycką. Teksty zebrane w KANONIE KSIĄG BUDDYJSKICH dotyczą przede wszystkim buddyzmu hinajanistycznego. Noszą nazwę TRIPITAKA (w tłumaczeniu palijskim TIPITAKA), co oznacza „trójkosz”, ponieważ składają się z trzech zbiorów ksiąg lub koszy:

• Wanajapitaka (kosz dyscypliny zakonnej) - przepisy dyscyplinarne i reguły życia zakonnego, ale też opis historii Buddy i treść kazania w Benares

• Suttapitaka (kosz przypowieści) - nauki Buddy, w formie rozmów między Buddą i jego uczniami, jest to najważniejszy z pośród trzech koszy, zawiera wiele bajecznych, nowelistycznych, legendarnych opowieści, które dostarczyły buddyjskiej i światowej sztuce inspiracji,

• Abhidharmapitaka (kosz scholastycznej dogmatyki) - to traktatów o moralności i filozofii, spisano je najpóźniej ze wszystkich koszy

Trzy kosze kanonu palijskiego i tantra (literatura czarodziejska) jako czwarty kosz składają się na KANDŻUR (słowo przetłumaczone). TANDŻUR (nauka przetłumaczona) to tomy traktujących o kwestiach religijnych i magicznych, będące uzupełnieniem Kandżuru.

9. Statystyka wyznawców:

Świat: 310 mln. (religia światowa)

Polska: 1.720

X. NOWE RUCHY RELIGIJNE

Regulacje prawne:

• model amerykański (liberalny): charakteryzuje się niemalże kompletnych brakiem regulacji pozwalających na ingerencję w funkcjonowanie ruchów kultowych. Amerykańskie przepisy zakazują dotowania przez państwo nawet badań naukowych nad ruchami religijnymi.

• model skandynawski i czeski (etatystyczny): rejestracja po osiągnięciu przez daną grupę wyznawców w liczbie 10 tysięcy wyznawców, dotacje z budżetu państwa dla wszystkich zarejestrowanych związków wyznaniowych, skutek stosowania powyższego modelu: obumieranie spontanicznej religijności, prowadzące w dłuższym czasie do powszechnej sekularyzacji.

• polski model: model pośredni, bliższy modelowi amerykańskiemu, w ostatnim czasie ewoluujący w kierunku modelu etatystycznego, na początku lat 90. umożliwiono rejestrację związki wyznaniowego co najmniej 15 osobom. Obecnie zaostrzono wymogi, które należy spełnić by móc zarejestrować w związek wyznaniowy: lista 100 członków potwierdzona notarialnie, statut, informacja o doktrynie, rodowodzie i działalności. Powołano również rządowy zespół kontrolujący działalność nowych związków wyznaniowych. Obowiązujące w Polsce prawo gwarantuje każdemu wolność wyznania, głoszenia i sprawowania kultu religijnego (bez różnicy czy wyznanie jest formalnie zarejestrowane czy też nie - szczególnie jeśli chodzi o swobodę odbywania praktyk religijnych). Wolność wyznania gwarantuje Ustawa o Gwarancji Wolności Sumienia i Wyznania z 1989.

Sekty a Kościół:

• W odróżnieniu od stanowisk kościelnych, które zakładają, że łaska czy zbawienie może być dla wiernych dostępne tylko za pośrednictwem kościoła, sekty narzucają swym członkom rygorystyczne zasady, jednocześnie nakazując wiernym indywidualny wysiłek, który może ich do tych łask doprowadzić.

• Do Kościoła jednostki rzadko przystępują gdy osiągają pełnoletniość lub w wieku umożliwiającym dokonywanie wyboru, co jest powszechne przy wstępowaniu do sekt.

• Hierarchia kościelna jest wynikiem długiego procesu instytucjonalizacji, gdy w sektach wytwarza się ona dzięki silnej charyzmie przywódcy sekty, często założyciela. Najczęściej struktura hierarchiczna w sektach jest płaska, ze względu na stosunkowo małą liczebność członków.

• Sekty odrzucają zasady moralne społeczeństwa, w którym się ukształtowały, podczas gdy Kościół adoptuje je do własnych zasad. Hierarchia kościelna w sektach dodatkowo jest krytykowana, podobnie jak bogactwo, któremu przeciwstawia ascetyczny styl bycia. Asceza i wyzbycie się bogactwa jest jedną z najczęstszych zasad, które musza być zaakceptowane przez członków sekty.

Społeczna charakterystyka sekt:

• mała liczebność grupy

• wspólnotowy charakter

• niechętny, obojętny lub nawet wrogi stosunek do społeczeństwa

• brak aspiracji uniwersalistycznych

• brak dążenia do dokonywania fundamentalnych zmian w życiu społecznym

• skierowana do warstw niższych lub wyrażających dezaprobatę wobec porządku społecznego

• osobiste, bezpośrednie, silne więzi między członkami

• spontaniczność kontroli społecznej (systemu zakazów i nakazów)

• indywidualistyczny charakter ascezy

• dobrowolne i świadome uczestnictwo

• istnienie osoby lub grupy tzw. "Guru" będącego najwyższym autorytetem w sekcie

• odrzucenie dóbr kulturowych, w szczególności mass mediów

• brak własności prywatnej (wspólnota wszystkich dóbr, czasami włącznie z osobistymi przedmiotami)

• dążenie do zerwania wszelkich więzi ze społeczeństwem; (często izolacja przestrzenna od społeczeństwa)

• najczęściej już w drugim pokoleniu, o ile się nie rozpadną, zaczynają wytracać własny rygoryzm wobec członków i przekształcają się w denominacje.

APOSTAZJA (oddalenie się) - odejście od wcześniej wyznawanej religii, odstępstwo od wiary chrześcijańskiej z jednoczesnym przejściem na inną religię. Współcześnie mianem aktu apostazji określa się formalne całkowite wypisanie się i zerwanie związków z Kościołem Katolickim.

KONWERSJA (odwracać, zmieniać) - porzucenie wcześniej wyznawanej religii i przyjęcie nowej.

KONWERTYTA - osoba, która przyjęła nową wiarę.

Nowe ruchy religijne - powszechna, zbiorowa nazwa związków wyznaniowych, które powstały najczęściej w XX w. (większość po II wojnie światowej). Zazwyczaj propagują specyficzny dla siebie religijny lub filozoficzny światopogląd oraz dysponują (podobnie jak starsze religie) środkami pozwalającymi osiągnąć zamierzone cele. Niektóre z nowych ruchów religijnych, z uwagi na swój destrukcyjny wpływ na członków, określane są mianem sekt destrukcyjnych. Inne zaś z uwagi na przyjęte założenia jak np. pewne odmiany satanizmu mogą być niebezpieczne także dla osób trzecich, nie będących ich członkami. Nowe ruchy religijne mają od kilkudziesięciu do nawet kilku milionów wyznawców bądź sympatyków. Podstawą klasyfikacji jest to, do jakich istniejących religii nawiązują w swoich doktrynach. Najwięcej powstało w Azji, głównie Japonia, Indie, Korea, Chiny. Pozostałe kraje to głównie USA, Brazylia, Haiti, Polinezja, Melanezja, Kongo, Liberia, Khana, Kenia. Charakterystyczne dla niemalże wszystkich religii pozaeuropejskich jest odwoływanie się do tradycji plemiennych lub narodowych. W pewnym stopniu wyrosły one ze starych religii, jak buddyzm, szintoizm, hinduizmu czy chrześcijaństwa. Bardzo często były wyrazem krytyki, czy wręcz potępienia tzw. Cywilizacji zachodniej. W wielu grupach centralną rolę odgrywa przywódca będący założycielem ruchu bądź wyznaczonym przez założyciela następcą (guru, mistrz, święty ojciec). Dość często pozostali uczestnicy ruchu są silnie podporządkowani przywódcy, sprawującemu ścisłą kontrolę nad życiem podopiecznych, także w prywatnej sferze. Najczęściej wyznawcami ruchów kultowych są osoby dobrze wykształcone (62% to studenci), wynika to stąd iż studenci są bardziej otwarci na oferty takich ruchów, ponadto wiedzą o ich istnieniu, przeważają też ludzie samotni. Duża część członków tego typu ruchów to osoby, w wychowaniu których znikomą lub żadnej roli nie odgrywał ojciec, który ma istotne znaczenie w kształtowaniu ról społecznych. I to nie tylko w kontekście płciowym, lecz szerszym.

PARARELIGIA - ruch zorientowany na wartości doczesne (rozwój umysłowy, zdrowie) mimo, że dla ich realizacji korzysta z metod religijnych.

RELIGIE MŁODZIEŻOWE (psychogrupy, psychokulty) - termin wszedł do użycia po roku 1954, gdy na terenie głównie Stanów Zjednoczonych i Azji zaczęły masowo powstawać nowe grupy i ruchy światopoglądowe. Członkowie tych grup byli przedstawicielami klasy średniej między 18 a 30 rokiem życia. Opinia publiczna zaczęła dostrzegać istnienie owych grup, co raz mocniej akcentujących swoje istnienie, dopiero na początku lat 70. jedną z reakcji było zawiązywanie się organizacji zwalczających nowe grupy religijne, zrzeszające rodzice dzieci należących do tego typu grup.

SEKTA (kierunek, droga, zasady, towarzyszyć) - określenie grupy wyznawców, których poglądy religijne są przez tradycyjne Kościoły uznane za nieoficjalne i niezgodne z oficjalną, dominującą doktryną. Termin oznacza najczęściej podgrupę religijną, różniącą się od innych grup swoistymi praktykami religijnymi oraz doborem pism kanonicznych. W ujęciu teologicznym dotyczy grupy wyznaniowej, która oddzieliła się od macierzystej organizacji kościelnej dla zaznaczenia swojej odrębności w kwestiach doktryny, liturgii i organizacji wspólnoty religijnej tworząc nową wspólnotę wyznaniową, wysoce ekskluzywną.

Są też tym terminem określane mniejszościowe związki wyznaniowe w celu ich zdeprecjonowania przez znacznie większe, zazwyczaj dominujące Kościoły. Jednakże same związki wyznaniowe czy wspólnoty religijne nie przyjmują same określenia sekta. Samo wyznanie religijne w początkowym okresie rozwoju miało charakter sekty. W trakcie instytucjonalizowania się religii wszelkie formy sprzeciwu wobec działań podejmowanych przez Kościół mogą mieć formę ruchu w postaci sekt, bądź też przybierają formy zakonów, jeżeli są akceptowane przez kościół. Najbardziej popularne obecnie sekty to scjentolodzy, Ruch pod wezwaniem Ducha Świętego dla Zjednoczenia Chrześcijaństwa Światowego, Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny czy Rodzimy Kościół Polski (wyznanie neopogańskie nawołujące do przedchrześcijańskiej religii Słowian. Opiera się na henoteizmie. Poganie mieli być wyznawcami tego samego Boga, co chrześcijanie i muzułmanie, a bycie Polakiem wcale nie oznacza bycia katolikiem. Propagują prawa człowieka i tolerancję, a jego członkiem może zostać każdy.).

Sekta destrukcyjna - za sektę destrukcyjną można uznać każdą grupę, która posiadając silnie rozwiniętą strukturę władzy, która jednocześnie charakteryzuje się znaczną rozbieżnością celów deklarowanych i realizowanych oraz ukrywaniem norm w sposób istotny regulujących życie członków; która narusza podstawowe prawa człowieka i zasady współżycia społecznego, a jej wpływ na członków, sympatyków, rodziny i społeczeństwo ma charakter destrukcyjny.

SYNKRETYZM RELIGIJNY - łączenie ze sobą różnych tradycji religijnych wielu narodów i wyznań, powodujące zderzenia odmiennych poglądów, a także ich przemieszanie. Zjawisko to pojawiło się w świecie starożytnym, byli z niego znani szczególnie Grecy, którzy masowo asymilowali obce (np. egipskie) bóstwa, włączając je do swojego panteonu. Niektóre bóstwa rodzime próbowano utożsamiać z bóstwami obcej religii, a praktyki kulturowe łączono ze sobą, nadając im nowy sens i znaczenie. Etruskowie postąpili tak samo z bogami greckimi, a po nich przejęli ten zwyczaj Rzymianie, w odniesieniu do wierzeń ludów podbitych, a więc zarówno do mitologii greckich, jak i wierzeń bliskowschodnich, celtyckich, czy germańskich.

* * *

- 5 -

---