ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW

Gdy znajdujemy się w nowej sytuacji, gdy nie potrafimy rozwiązać stojącego przed nami zadania, znajdujemy się w tzw. Sytuacji problemowej.

Problem jest rodzajem zadania, którego osoba nie potrafi bezpośrednio rozwiązać za pomocą posiadanych wiadomości, umiejętności i nawyków. Rozwiązywanie problemów polega zwykle na poszukiwaniu zasady, która może być ogólnym sposobem przy rozwiązywania podobnych do siebie problemów (Zimbardo, Ruch 1997). Już niemowlę stoi przed szeregiem problemów chociażby jak skutecznie zasygnalizować swoje problemy. Poszukiwanie skutecznej metody to także problem , tyle, że naukowo badawczy. Bywa i tak , że człowiek w sytuacji problemowej nie potrafi określić stanu docelowego lub nie może wypracować niezbędnych operacji unikania sytuacji niepożądanych. Są to typowe sytuacje bezradnych, słabych psychicznie lub (i) społecznie. A oni przecież też borykają się z problemami, tyle, że dla nich nierozwiązywalnymi.

W zależności od czynności, podczas wykonywania, w której powstał problem, można wyróżnić trzy zasadnicze ich rodzaje:

1. problemy orientacyjne (poznawcze)- powstają one podczas zdobywania informacji

2. problemy decyzyjne: pojawiają się w trakcie podejmowania decyzji

3. problemy wykonawcze: dotyczą realizacji podjętych decyzji

Możliwe jest dokonanie jeszcze innych podziałów rodzajów problemów. I tak mogą one być :

1. OTWARTE: zbyt mało informacji do rozwiązania zadania. Konieczne jest gromadzenie dodatkowej informacji, stawianie hipotez, formułowanie pomysłu, próby rozwiązania;

2. ZAMKNIĘTE: ilość informacji jest wystarczająca oraz dany jest pełny zestaw możliwych sposobów rozwiązania tego problemu jak, np. znalezienie przyczyny awarii komputera lub rozwiązywanie równań z dwiema niewiadomymi;

Rozwiązywanie problemów zamkniętych wymaga dyscypliny logicznej , natomiast otwarte bardziej „wykorzystują „ wyobraźnię.

Z innego punktu widzenia wyróżniamy problemy:

kowergencyjne - Wyróżniającą cechą jest to , że mają one jedno i tylko jedno rozwiązanie. Odpowiada im forma myślenia , nazywaną od pola stosowalności myśleniem konwergencyjnym. Jest ono ukierunkowane na poszukiwanie tego jedynego rozwiązania, które kryje się w gąszczu różnorakich możliwości . To tak, jakbyśmy poszukiwali w pęku kluczy tego jedynego , otwierającego zamek patentowy.

Dywergencyjne -mają wiele rozwiązań , wymagają przeto innego sposobu myślenia. Właściwe w takich przypadkach jest myślenie dywergencyjne, które charakteryzuje :

1)dążenie do wytworzenia możliwie wielkiej ilości pomysłów rozwiązania problemu

2)wybór najlepszego spośród nich

3)praktyczna weryfikacja przyjetego rozwiązania

Ciekwostka:

Jedną z metod myślenia dywergencyjnego jest tzw. burza mózgów (brain storming). Zazwyczaj jest to czynność zbiorowa , zebrana grupka osób zgłasza wszelkie pomysły, jakie przychodzą im na myśl , rozwiązania danego problemu. W drugiej fazie ocenia się je i wybiera najlepszy d realizacji . Metoda ta z powodzeniem była stosowana w różnych dziedzinach życia, również do celów wojennych.

Wyróżniamy zasadnicze fazy rozwiązywania problemów:

1)DOSTRZEŻENIE PROBLEMU: problem zaistnieje wtedy , gdy go sobie uświadomimy. Trudniej jest sformułować problem niż go rozwiązać.

2)ANALIZA SYTUACJI PROBLEMOWEJ: po dostrzeżeniu problemu człowiek analizuje posiadane informacje oraz cel, który chciałby osiągnąć.

a)Najważniejszą operacją , która powinna zostać wykonana jako pierwsza jest analiza celu. Ta teza zawarta jest w przysłowiach ludowych np.

• „pomyśl o końcu zanim rozpoczniesz pracę”

• „mądry zaczyna od końca, głupi kończy na początku”

Cel ukierunkowuje naszą działalność, ułatwia selektywne poszukiwanie informacji oraz określa jakie rozwiązanie jest pożądane. Ponadto analiza celu umożliwia pełne zrozumienie problemu oraz spowodować jego zmianę na łatwiejszy , a przez to bardziej realny.

b) Następną operacją jest analiza danych początkowych (inaczej posiadanych informacji). Chcąc rozwiązać problem, konieczne jest oddzielenie informacji istotnych od nieistotnych, a także stwierdzenie jakich informacji nam brakuje. Bardzo często ważna informacja ukryta jest w informacjach nieistotnych. Dużą rolę wtedy odgrywają czynności interpolacyjne i ekstrapolacyjne.

Przykłady (zadania)

-czynności interpolacyjne polegają na wypełnianiu luk i przerw w bezpośrednio dostępnych danych , najprostszych przykładem jest uzupełnienie szeregu liczb:

2,4,8,...,32,64

-czynności ekstrapolacyjne: polegają na odkrywaniu brakujących informacji przykładem może być następujący ciąg:

1,4,7,...;

1. WYTWARZANIE POMYSŁÓW: ma podstawowe znaczenie w rozwiązywaniu problemów;

W procesie wytwarzania pomysłu wykorzystujemy dane

• dane , czyli posiadane informacje, którymi będziemy operowali

• operacje myślowe , które posłużą nam do posługiwania się informacjami

• metody ( reguły) myślenia decydujące o kolejności wykonywania poszczególnych operacji

Artyści, wynalazcy , laureaci nagrody Nobla, wielcy prezydenci, skuteczni menadżerowie, światowej klasy sportowcy , studenci osiągający najwyższe wyniki - Wszyscy oni muszą być osobami które skutecznie rozwiązują problemy. Niezależnie od dziedziny osoby osiągające największe sukcesy mają pewne wspólne cechy . Oczywiście posiadają wiedze konieczną do rozwiązywania problemów , z którymi są konfrontowane , ponadto są one biegłe. A jakich strategii używają ?

a) IDENTYFIKOWANIE PROBLEMU - osoba potrafiąca skutecznie rozwiązywać problemy umie rozpatrywać wszystkie odpowiednie możliwości nie przeskakując przedwcześnie do wniosków.

Przypuśćmy ze jedziesz drogą gdy nagle twój samochód zaczyna krztusić się i następnie gaśnie. Patrzysz na wskaźniki i widzisz ze bak jest pusty . Co robisz ?

Twoje działanie w takiej sytuacji zależy od tego jaki twoim zdaniem problem musisz rozwiązać . Jeżeli sądzisz ze skończyło Ci się paliwo to możesz złapać okazje i podjechać do najbliższej stacji po karnister ale może Cię spotkać rozczarowanie zakładając ze problem polega na braku paliwa możesz pominąć fakt że poluźniony kabel od akumulatora spowodował brak ładowania stacyjki i wskaźnika paliwa. Osoba potrafiąca rozwiązywać problemy rozważa wszystkie możliwości , zanim zdecyduje się na jedno rozwiązanie.

b) PROCES WERYFIKACJI: polega na stopniowej zmianie prawdopodobieństwa subiektywnego hipotez pod wpływem napływających informacji. W procesie tym prawdopodobieństwo jednej hipotezy rośnie ,a innych maleje. Każda z nas formułuje swoje sądy z większym lub mniejszym przekonaniem o ich prawdziwości . Prawdopodobieństwo to ma charakter subiektywny, gdyż odnosi się nie do stanu rzeczy, lecz do sądu o nim. Natomiast prawdopodobieństwo obiektywne, czyli inaczej mówiąc - matematyczne, jest miarą prawdopodobieństwa częstości zdarzeń. Opisuje ono stan rzeczy. W odczuciu większości ludzi mniej prawdopodobne jest to , że na Marsie istnieje życie niż to, że np. wiele gatunków ziemskich zwierząt jest zagrożonych wymarciem. Z kolei poszczególni ludzie różnią się znacznie w ocenie skuteczności reklamy.

Aby zweryfikować pomysł rozwiązania potrzeba, albo wdrożyć go w działanie, albo posiadać dostateczną ilość informacji do jego oceny. Naukowiec w tym celu przeprowadza eksperyment lub sięga do odpowiedniej literatury. Informacje wykorzystywane w procesie weryfikacji nie zawsze są dokładne i prawdziwe. Często musimy posługiwać się informacjami niepewnymi. Może to w efekcie uniemożliwić prawidłową ocenę hipotezy (umysłu) . Gdy dodamy do tego jeszcze fakt, iż znaczna część ludzi nie potrafi wykorzystać posiadanych informacji , trudno się dziwić przyjmowaniu fałszywych hipotez i akceptowaniu nierealnych planów czy stosowaniu nieskutecznych metod.

W fazie weryfikacji działa kilka czynników, o których nie można zapominać. Pierwszy z nich to „efekt emocjonalny”. Polega na tym, że człowiek po sformułowaniu hipotezy przywiązuje się do niej , poszukując tylko informacji potwierdzających, równocześnie unikając tych, które podważają jej prawdziwość. Może dojść nawet do tego , że informacje jednoznacznie sprzeczne z hipotezą są tak interpretowane , że wydają się w efekcie potwierdzać hipotezę.

Inną zależnością występującą w procesie weryfikacji jest „efekt pierwszeństwa”. Polega ona na przecenianiu przez ludzi wartości informacji początkowej , a niedocenianiu informacji napływającej później . Często w ten sposób kształtujemy opinię o innym człowieku. Mimo wielu nowych faktów opinia nasza zostaje niezmieniona. Szczególnie dotyczy to sytuacji, gdy na bazie początkowej informacji wyrobiliśmy sobie negatywną postawę do pewnej osoby.

W przypadku hipotezy mogą być cztery rodzaje rezultatów:

1. przyjęcie

2. odrocznie

3. odrzucenie

4. powrót do wcześniejszych faz rozwiązywania problemu. Powrót ten nie jest jednakże odrębną fazą czy wynikiem, lecz rodzajem związku łączącego te fazy sobą.

Najczęściej cofamy się z etapu formułowania pomysłów do fazy analizy problemu oraz z fazy weryfikacji do fazy powtórnego wytwarzania pomysłów. Zależność tę można przeformułować na zalecenie dydaktyczne: „Jeżeli masz trudności ze sformułowaniem pomysłu rozwiązania problemu , przeanalizuj powtórnie sytuację problemową ; zbadaj szczegółowo i wnikliwie cel oraz posiadane informacje”.

c) WYBÓR STRATEGII- trzeci składnik rozwiązywania problemu wymaga wyboru odpowiedniej strategii. W przypadku prostych problemów podejście typu prób i błędów wystarcza jak wtedy gdy w ciemności poszukujesz klucza do drzwi wejściowych . Trudniejsze problemy wymagają bardziej wymyślnych metod . Problemy w specyficznych dziedzinach jak inżynieria i medycyna mogą wymagać nie tylko wyszukanej specjalistycznej wiedzy ale i specjalnych procedur czy wzorów znanych jako algorytmy ponadto eksperci w zakresie rozwiązywania problemów posiadają bogaty repertuar bardziej intuicyjnych ale mniej sprecyzowanych strategii zwanych heurystykami.

Oprócz dwóch powyższych strategii, możemy wyróżnić inne równie ważne, jak np.:

Algorytmy są wzorami czy procedurami podobnymi do tych których uczyłeś się na fizyce lub matematyce, mogą one pomóc Ci w rozwiązywaniu określonego rodzaju problemu dla których posiadasz wszystkie potrzebne dane. Np. możesz stosować algorytmy do wypełniania zeszytu ćwiczeń , wyliczania , spalania paliwa na km , obliczania średniej na studiach , zadzwonienia do kogoś z telefony kom. Jeżeli algorytm został prawidłowo zastosowany to zawsze będzie skuteczny gdyż wymaga jedynie wykonania krok po kroku procedury prowadzącej bezpośrednio od problemu do jego rozwiązania.

Mimo swojej użyteczności algorytmy nie pozwalają na rozwiązywanie każdego problemu z którym się spotkamy. Problemy dotyczące subiektywnych wartości lub mające zbyt wiele niewiadomych ( Wolisz samochód czerwony czy biały ?) ( jaka jest najlepsza linia lotnicza do Denver ?) oraz problemy zbyt skomplikowane dla jednoznacznego wzoru ( Jak możesz otrzymać promocje?) ( na co złowi się dzisiaj ryba?) nie poddają się zastosowaniu algorytmów. I dlatego potrzebujemy bardziej intuicyjnych i giętkich strategii zwanych heurystykami .

Heurystyki- Każdy człowiek zbiera kolekcję heurystyk na swojej drodze życiowej np. ,, Nie trzymaj bananów w lodówce” ,, Jeśli urządzenie działa to sprawdź czy jest podłączony do gniazdka” Heurystyki są prostymi podstawowymi zasadami ,, spod dużego palca” które pozwalają nam na przedarcie się przez skomplikowane sytuacje . W odróżnieniu od algorytmów heurystyki nie gwarantują poprawnego rozwiązania problemów ale często dostarczają dobrego punktu wyjścia we właściwym kierunku.

3 podstawowe heurystyki:

* Kroczenie wstecz - ( chodzi o labirynt) Niektóre problemy mogą nam sprawiać trudności gdyż nie wiemy od czego zacząć dobry sposób polega na rozpoczęciu od końca i kroczeniu wstecz ( kto powiedział ze musimy zaczynać od początku) Ogólnie mówiąc kroczenie wstecz stanowi doskonałą strategie w przypadku problemów których cel jest jasno określony jak labirynt czy niektóre zadania matematyczne.

* Poszukiwanie analogii- Jeżeli nowy problem jest podobny do innego spotkanego wcześniej to można zastosować strategie poznaną poprzednio , istota zagadnienia polega na rozpoznaniu podobieństwa czyli analogii między problemem starym a nowym np. Jeśli jesteś doświadczonym zimowym kierowcą wykorzystujesz tę strategię do podjęcia decyzji o założeniu łańcuchów w śnieżny dzień ,, Czy śniegu jest równie dużo jak ostatnim razem gdy założyłem łańcuchy?”

* Dzieleniu dużego problemu na mniejsze- Polega na podzieleniu dużego problemu na mniejsze łatwiejsze do zrealizowania kroki często zwane podlecami np. Jeśli masz napisać pracę zaliczeniową to możesz podzielić zadanie na następujące kroki : Wybór tematu , przeprowadzenie poszukiwań w bibliotece i Internecie , przygotowanie konspektu , napisane pierwszej wersji , poprawienie pracy. A gdy podchodzisz do problemu na zasadzie krok po kroku duże problemy zaczynają wydawać się łatwiejsze do rozwiązania .

Rozwiązywanie problemów może skończyć się powodzeniem lub niepowodzeniem. Istnieją w zakresie poziomu myślenia ogromne różnice pomiędzy poszczególnymi ludźmi. Dotyczą one zarówno przebiegu (sposobu) , jak i szybkości tego procesu. Występuje szereg czynników warunkujących rezultat procesu myślenia (Szewczuk, 1990)

Jeżeli osoba spotyka się po raz pierwszy z zadaniem i rozwiązuje go w sposób nieprzypadkowy , mówimy o myśleniu produktywnym.

Natomiast , gdy rozwiązanie polega na odtworzeniu wykonywanych wcześniej działań, mówimy o myśleniu reproduktywnym.

Zobrazujmy to dwoma przykładami zadań, które opierają się na wiedzy zdobytej we wcześniejszej edukacji. Które w gruncie Rzeczy nie dla wszystkich okażą się takie proste. Jest to efekt specyfiki naszego myślenia.

1. Proszę dodać w pamięci kolejno podawane liczby:

1000

40

1000

30

1000

20

1000

10

Oczywiście suma wynosi 4100. Jeżeli sprawdzić to zadanie w grupie znajomych , okaże się , że większość z nich poda liczbę 5000. Dlaczego?

2. Ślimak wchodzi na górę . Zbocze ma 10 metrów długości . W dzień , gdy jest jasno wejdzie 2 metry, w nocy, śpiąc , zsunie się 1 metr. Po ilu dobach znajdzie się na szczycie?

Odp: Po 9 (po 8 dobach będzie na wysokości 8 metrów i 9 dnia wejdzie na szczyt i nie zdąży się już zsunąć) Zadanie jest stosunkowo proste. Dlaczego więc część badaczy poda jako rozwiązanie 10 dni.

„OLŚNIENIE” jako jedno z ciekawszych zjawisk powstające w fazie wytwarzania pomysłów: inaczej zwane też „wyglądem”, polega ono na niespodziewanym odkryciu nowego kierunku poszukiwań lub wręcz odnalezieniu rozwiązania problemu. Olśnienia zdarzają się prawie każdemu z nas.

a)olśnienie występuje przeważnie w przerwie między etapami myślenia, często po wielu nieudanych próbach rozwiązania problemu, człowiek odkłada go na później lub przestaje się nim interesować i wtedy pojawia się pomysł rozwiązania. Oczywiście nie musi ono być prawidłowe , olśnienie może nam podsunąć fałszywe rozwiązanie;

b)częstotliwość występowania olśnienia zależy od rodzaju problemu oraz różnic indywidualnych , a więc od wiedzy człowieka , stosowanego przez niego systemu reguł heurystycznych i zdolności intelektualnych;

c) mechanizm olśnienia jest częściowo lub najczęściej całkowicie nieświadomy;

PRZESZKODY W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW:

Posiadanie dobrego repertuaru strategii jest sprawą zasadniczą dla skutecznego rozwiązywania problemów ale ludzie często stają bezradni gdyż przyjmują nieskuteczną strategie i nie mogą pójść dalej, Dlatego osoby rozwiązujące problemy muszą uczyć się rozpoznawania czy trafiły na przeszkodę wymagającą innego podejścia. Aby skutecznie rozwiązywać problemy w takiej samej mierze potrzeba umiejętności rozpoznawania przeszkód jak i wyboru właściwego algorytmu lub heurystyki . Przedstawimy teraz niektóre kłopotliwe przeszkody jakie spotykają osoby rozwiązujące problemy.

• Nastawianie umysłowe - tendencja do reagowania na nowy problem w sposób używany w przypadku wcześniejszych problemów.

Chodzi o to, że nastawiłeś swój umysł na jedną strategie ale tym razem wybrałeś błędną analogię czy algorytm ilustracją niech będzie następująca zagadka:

Każda z grup liter w kolumnach jest powszechnie znanym ale przekręconym słowem. Spróbuj odkręcić słowa:

(wkleic ze zdjęć)

• Fiksacja funkcjonalna - niezdolność do spostrzeżenia nowego zastosowania dla przedmiotu skojarzonego z odmiennym celem ; postać nastawienia umysłowego . Np. Chcesz przykręcić śrubkę , sądzisz, że potrzebujesz śrubokrętu ale nie pomyślisz, że możesz do tego użyć monety. W takich okolicznościach funkcja znanego przedmiotu staje się trwałym nastawieniem , ulega fiksacji w twoim umyśle tak, że nie potrafisz dostrzec dla niego nowego zastosowania.

ĆWICZENIE- Czy uda Ci się połączyć dwa sznurki zwisające z sufitu bez ściągania ich na dół . Kiedy chwytasz koniec jednego sznurka i pociągasz ku drugiemu stwierdzasz ze nie możesz dosięgnąć tego drugiego. W pokoju masz jedynie następujące przedmioty : piłeczkę do ping ponga , pięć śrubek , śrubokręt, szklankę wody i papierową torebkę. Co możesz zrobić aby złapać oba sznurki naraz i związać je ze sobą ?

ODPOWIEDZ: W tym problemie moze wystąpić u ciebie fiksacja funkcjonalna dotycząca śrubokręta. Czy pomyślałeś że możesz go użyć jako wahadła aby zbliżyć do siebie jeden ze sznurków ?

Ograniczenie nałożone samemu sobie- Potrafimy być dla siebie samych najgorszymi wrogami gdy nakładamy sobie niepotrzebne ograniczenia . Klasyczny problem 9 kropek przedstawiony ostatnio przez dziewczyny stanowi tego doskonałą ilustracje. Uwaga: większość ludzi gdy staje wobec tego problemu nakłada sobie niepotrzebne ograniczenie , zakładając że nie mogą rysować lini wychodzących poza kwadrat wyznaczony przez kropki. Dosłownie mówiąc ,, nie wychodzą myślą poza ramki” Przekładając to na osobiste kategorie istnieje wiele sytuacji w których ludzie nakładają sobie niepotrzebne ograniczenia . Uczniowie mogą zakładać że nie posiadają zdolności matematycznych czy ścisłych tym samym eliminując możliwość zrobienia kariery politechnicznej . Albo z powodu stereotypów płciowych mężczyzna może nawet nie pomyśleć o pracy pielęgniarza czy przedszkolanki. A Kobieta może zakładać że powinna być sekretarką a nie zaś kierownikiem.

Inne przeszkody : Brak specyficznej wiedzy wymagany przez dany problem , brak zainteresowania , niskie poczucie własnej wartości , zmęczenie , wpływ narkotyków lub Nawet leków jak środki nasenne. Stres i pobudzenie jest także poważnym blokiem przy rozwiązywaniu problemów.

Podejmowanie decyzji

Decyzją nazywamy wybór jednej spośród co najmniej dwóch możliwości.

Podjęcie decyzji zazwyczaj wymaga dłuższego łańcucha złożonych procesów poznawczych czyli, czyli myślenia, rozumowania, wspomaganych działaniem uwagi, pamięci roboczej i pamięci trwałej. Procesy te są podporządkowane celowi, czyli wypracowaniu możliwego do przyjęcia wyboru; można je więc nazywać czynnościami decyzyjnymi.

Czynności decyzyjne prowadzą do wyboru jednej z do wyboru jednej z dwóch albo jednej z wielu możliwości.

Na przykład planując zakupy, nie musimy z góry dokonywać wyboru rodzaju pieczywa - możemy postanowić, że kupimy chleb pszenny, jeśli okaże się świeży, a w przeciwnym razie wybierzemy chleb razowy.

W złożonych sytuacjach decyzyjnych, zwłaszcza w wypadku trudnych dylematów życiowych, wybór spośród niewielkiej liczy możliwości bywa poprzedzony długim procesem redukowania złożoności problemu. W rezultacie bardzo duża liczba możliwości redukuje się do dwóch lub trzech, spośród których możemy już wybierać na zasadzie „albo-albo”.

Na przykład osoba mająca maturę może teoretycznie wybrać kierunek studiów spośród kilku tysięcy oferowanych przez różne uczelnie na świecie. Biorąc pod uwagę własne zainteresowania i zdolności, renomę uczelni, zasoby finansowe, możliwości pracy po studiach oraz inne ważne okoliczności , kandydat redukuje tę nadmiernie złożoną sytuację problemową do kilku „poważnie rozpatrywanych” możliwości, np. „prawo lub ekonomia”

Etapy podejmowania decyzji

Faza przed decyzyjna, w której człowiek definiuje problem i zbiera informacje niezbędne do podjęcia decyzji. Definiowanie problemu sprowadza się do określenia rozbieżności między stanem obecnym(nie wiadomo co zrobić) a stanem docelowym(podjęto decyzję). Definiując problem, człowiek określa ponadto tzw. Warunki brzegowe, czyli ograniczenia stawiane przyszłym decyzjom, a także ustala jaki poziom ryzyka jest dla niego w danej sytuacji dopuszczalny. Te ustalenia nie musza być później przestrzegane. W fazie przed decyzyjnej możemy racjonalnie założyć, że im mniejsze konsekwencje wyboru, tym większy dopuszczalny poziom ryzyka.

W rzeczywistości ludzie bardzo często odstępują od takich racjonalnych założeń. Dokonują na przykład bardzo starannego wyboru nowej szczoteczki do zębów, a niefrasobliwie się zadłużają przy zakupie nowego samochodu. Również ustalenia co do warunków brzegowych nie muszą być później respektowane. Kupujący samochód zakłada na przykład, że nie wyda ani grosza ponad ustaloną kwotę po czym zaciąga kredyt i płaci znacznie więcej, kierując się emocjonalną wartością nowego wozu.

Dlatego decyzje są często wypracowywane przez zespoły ludzi, a ponadto wspomagane bazami danych i innymi środkami technicznymi . Mimo to znaczna część informacji istotnych dla problemu pozostaje poza poznawczymi możliwościami człowieka.

Kolejna faza czynności podejmowania decyzji, czyli właściwy proces decyzyjny, polega na wyborze jednej możliwości spośród tych. Które wcześniej zdefiniowano jako dostępne. Wybór polega na stopniowym wyróżnianiu jednej możliwości spośród pozostałych. Chcąc wybrać jedną z nich, musimy dokonać swoistej diagnozy, która możliwość najlepiej spełnia nasze oczekiwania. Człowiek wstępnie wybiera jedną możliwość, a następnie stopniowo coraz bardziej ja faworyzuje w stosunku do pozostałych. Proces ten AM charakter kumulatywny - wybrana możliwość uzyskuje coraz lepsze logiczne i faktyczne uzasadnienie, a także coraz większą subiektywną wiarygodność w oczach człowieka, kosztem możliwości konkurencyjnych. Może to prowadzić do decyzji błędnej lub nieoptymalnej, ponieważ faworyzowanie wstępnie wybranej możliwości przypomina kierowanie się pierwszym wrażeniem przy ocenie ludzi .

Niektóre informacje są tutaj bezużyteczne, czyli bardziej diagnostyczne, podczas gdy wartość diagnostyczna innych danych jest niższa .

Na przykład wynajmując mieszkanie, możemy kierować się przede wszystkim tym, czy właściciel jest miły i czy mieszkanie jest dobrze utrzymane. Dla innego klienta bardziej diagnostyczna może być sieć połączeń komunikacyjnych lub dobrze skonstruowana umowa najmu. Wynika stąd, że ocena ważności zebranych informacji zależy do wielu czynników, przede wszystkim od procesów poznawczych jednostki, jej doświadczenia i kontekstu.

Rola procesów poznawczych jest oczywista, ponieważ ocena ważności informacji wymaga nieustannego przywoływania wiedzy z pamięci trwałej, a ponadto sprawnego myślenia i rozumowania. Co więcej, procesy poznawcze same ulegają wpływom, na przykład emocji towarzyszących podejmowaniu decyzji i wyobrażeniowe skutki podjęcia decyzji. Ponadto istotną rolę odgrywa umiejętność korzystania z informacji zwrotnych oraz ogólna polityka podejmowania decyzji przez jednostkę, np. jej impulsywność, intuicyjność czy deliberatywność. Niektórzy ludzie skłonni są do podejmowania decyzji automatycznych wyborów. Inni kierują się przede wszystkim intuicją, darząc zaufaniem własne przeczucia lub słabo zwerbalizowane przesłanki. Jeszcze inni dążą do racjonalnej, rozumowej oceny sytuacji dokonując wyboru na zimno, nawet jeśli budzi to w nich lęk lub awersję.

Niezwykle istotną funkcję na tym etapie pełnią też procesy oceny ryzyka wiążącego się z poszczególnymi możliwościami. Należy ryzyko poprawnie ocenić, a przede wszystkim umieć wyobrazić sobie alternatywne scenariusze rozwoju sytuacji po podjęciu decyzji. Ludzie bardzo często nie wykazują się wystarczająco rozwiniętą wyobraźnią przez co podejmują decyzję nie ze względu na to co może się pod ich podjęciu stać, ale ze względu na to co ich zdaniem na pewno się stanie.

Na przykład polityk musi wyobrazić sobie, i to na wiele sposobów, co się stanie po przegranych przez niego wyborach. Jeśli poprzestaje na jednym scenariuszu, a w dodatku wysoce dla siebie korzystnym, podejmie decyzję daleką od doskonałości.

Zakłada się, że sprawność pamięci roboczej w dużym stopniu determinuje poziom inteligencji jednostki. Wynika stąd, że ludzie inteligentni powinni lepiej oceniać ważność zebranych informacji, a w konsekwencji - podejmować lepsze decyzje.

Zależność taka rzeczywiście istnieje, ale nie jest zbyt silna.

Osoba inteligentna może na przykład prowadzić niezbyt trafną politykę podejmowania decyzji.Może lekceważyć poziom trudności i złożoności problemu. W konsekwencji decyzje podejmowane przez osoby inteligentne bywają nieoptymalne lub nawet bardzo złe. Wykazano, że osoby inteligentne zarabiają lepiej , ale często podejmują nierozsądne decyzje finansowe przez co częściej popadają w długi i są zmuszone do ogłoszenia bankructwa.

Podejmując decyzję, powinniśmy skupić się na tym co ważne a zignorować to co nieistotne czyli szum. Trudność polega na tym, że szum bywa głośniejszy od sygnału a prawie zawsze jest go po prostu więcej.

Nie znaczy to, że kontekst problemu należy lekceważyć jako nieistotny szum informacji. . Hałas czy też nadmiar działających na nas bodźców być może warto ignorować, ale już presję czasu warto wziąć pod uwagę. To, ile mamy czasu, może bowiem w zasadniczy sposób wpłynąć na ocenę ważności informacji i całą strategię podejmowania decyzji. W warunkach silnej presji czasowej możemy nie być w stanie zastosować odpowiedniej strategii. Musimy wówczas odwołać się do intuicji lub do automatycznych schematów działania , aby w ogóle jakąś decyzję podjąć. W wielu ważnych dziedzinach życia (polityka, finanse, problemy natury osobistej) podjęcie jakiejkolwiek decyzji bywa lepsze niż nie podjęcie żadnej. Wobec tego świadomość zewnętrznych ograniczeń, zwłaszcza presji czasu, ale również aktywnego przeciwdziałania przeciwnika może być warunkiem sukcesu.

Bardz często wystepuje tu Dysonans postdecyzyjny czyli rozbieżność między spostrzeganą atrakcyjnością wybranej możliwości a celem, do którego dążył. Typowym zjawiskiem są rodzące się wówczas wątpliwości, czy dokonany wybór był tu najlepszy z możliwych a przynajmniej dość dobry.

Przypuśćmy, że ktoś dokonał wyboru partnera życiowego i teraz cierpi z powodu dysonansu postdecyzyjnego. Partner np. wykazuje skłonność do rozrzutnego trybu życia, a jednym z ważnych kryteriów na wybór kandydata była gospodarność. Człowiek może w takim wypadku uznać, że skłonność do łatwego wydawania pieniędzy to nie żadna wada charakteru, lecz pozytywna cecha osobowości zwana spontanicznością.

Klasyczna teoria decyzji przedstawia zachowanie doskonałe racjonalnego człowieka , który dysponując pełną wiedzą o dostępnych możliwościach, ich użyteczności i prawdopodobieństwie zaistnienia określonych skutków swej decyzji, dokonuje lepszego wyboru. Doskonale racjonalny człowiek kieruje się zasadą użyteczności, ponieważ wybiera to co przyniesie mu większą korzyść(ekonomiczną, organizacyjną społeczną, osobistą emocjonalną) Kieruje się też zasadą prawdopodobieństwa, ponieważ bierze pod uwagę to jakie są szanse zaistnienia określonych skutków dokonanego wyboru.

TU BYŁ PIĘKNY PRZYKŁAD O PARTIACH POLITYCZNYCH ZE KSERÓWKI

W REALNYCH SYTUACJACH(innych niż w tym pięknym przykładzie) ludzie biorą pod uwagę rozmaite dobre i złe strony różnych możliwości i ze pozytywne aspekty jednej z nich mogą w określonych warunkach kompensować jej aspekty negatywne. Według tak zwanego modelu kompensacyjnego dostępne nam możliwości oceniamy ze względu na wiele kryteriów po czym wybieramy tę, która uzyskuje wyższy wynik globalny. Zakładamy przy tym, ze przyjęte kryteria się równoważą czyli niedobór na jednej skali ocen może być kompensowany nadwyżką na innej skalo. Model kompensacyjny dopuszcza również, aby w ważnym kryterium oceny stało się prawdopodobieństwo zaistnienia pożądanych lub nie niepożądanych skutków wyboru danej możliwości .

Na przykład lekarz nie może rozważać dwóch strategii walki z konkretnym przypadkiem groźnej choroby. Te dwie możliwości ocenia pod kątem skutków pozytywnych i ubocznych skutków negatywnych, pod kątem tego czy skutki pozytywne, ogólnie rzecz biorąc przeważają i czy prawdopodobieństwo wystąpienia skutków pozytywnych jest większe niż zagrożenie skutkami ubocznymi. Wszystkie te oceny mogą się opierać na obiektywnych danych medycznych i historii innych przypadków tego typu. Zazwyczaj są jednak modyfikowane subiektywną, intuicyjną oceną lekarza. Dotyczy to zwłaszcza oceny prawdopodobieństwa wystąpienia skutków pozytywnych i negatywnych. Mimo istnienia odpowiednich danych medycznych ocena ego rodzaju jest bardzo podatna na wpływ czynników subiektywno-intuicyjnych, ponieważ polega na przewidywaniu przyszłości konkretnego pacjenta, Anie sporządzaniu ogólnych statystyk.

Tymczasem wiele ważnych decyzji życiowych musimy podejmować w warunkach niedoboru informacji. Nie wiemy wszystkiego, co jest ważne, nie znamy wszystkich dobrych i złych stron poszczególnych możliwości, a zwłaszcza nie wiemy co się stanie w wyniku dokonanego wyboru. Wątpliwe wydaje się też założenie, że człowiek dokładnie rozważa wszystkie możliwości i porównuje ich przydatność pod każdym względem. Wymagałoby to sporej ilości czasu i dużej sprawności intelektualnej człowieka. Wobec silnej presji czasu nawet bardzo duże możliwości intelektualne mogą być nie wystarczające do pełnej oceny wszystkich możliwości

Wątpliwe jest po za tym założenie, że dobre i złe strony poszczególnych możliwości zawsze się wzajemnie równoważą, ponieważ niektóre kryteria oceny mogą być absolutnie decydujące.

Wynajmując mieszkanie, możemy zakochać się w jego klimacie, zapominając o tym , że jest drogie, hałaśliwe i położone daleko od miejsca pracy lub uczelnie.

Wówczas wszelkie inne okoliczności są ignorowane i nie mają żadnej mocy kompensującej. Zamiast efektu sumowania się dobrych i Zych stron mamy wówczas efekt interakcyjnej modyfikacji jednego aspektu oceny ze względu na wynik na zupełnie innej skali.

Ocenianie i podejmowanie decyzji.

Niezależnie od tego kim jesteś- studentem, profesorem czy prezesem korporacji - codziennie podejmujesz decyzje. „Ile czasu potrzebuję dziś na naukę?”, „Jaką ocenę postawić za tą pracę?”, „Ile powinienem zainwestować?” Można postrzegać wszelkie decyzje jako rozwiązywanie problemów, problemów, dla których może nie być jednej poprawnej odpowiedzi, ale które wymagają oceniania. Niestety, szczególnie u osób, które nie studiowały psychologii podejmowania decyzji, ocenianie może być zakłócone przez emocje i błędy, interferujące z myśleniem krytycznym.

Najpowszechniejsze przyczyny słabego oceniania:

• Efekt potwierdzenia polega na ignorowaniu informacji lub znajdowaniu nieprawidłowości w informacji która nie pasuje do naszych poglądów oraz na szukaniu informacji z nimi zgodnych. Prościej: efekt potwierdzenia sprawia, że zwracamy uwagę na zdarzenia, które potwierdzają nasze przekonania i ignorujemy dane, które są z nimi sprzeczne. Przykład: przypuśćmy, że osoba ma utrwalone poglądy na temat wychowania dzieci: „Popuść im, a je rozpuścisz”, twierdzi. Jak poradzi sobie z informacją, że karanie może powodować agresywne zachowanie? Jest prawdopodobne że padnie ofiarą efektu potwierdzenia i opowie Ci bajeczki na temat rozpuszczonych dzieci, które nie były karane za przekraczanie norm zachowania, lub o dorosłych, którzy zawdzięczają swój dobry charakter twardej dyscyplinie.

• Błąd wstecznej pewności polega na tendencji sądzeniu po zajściu zdarzenia, że było się w stanie je przewidzieć. Np. Przyjaciółka informuje cię że straciła pieniądze na inwestycjach internetowych. Mówi: „Sądziłam że Internet jest przyszłościowy” , ty odpowiadasz „Wiedziałam, że to zakończy się klapą”. Popełniasz wtedy błąd wstecznej pewności, czasami określany jako „ wiedziałam to od początku”. Błąd wstecznej pewności może zaburzyć oceny sędziów, historyków, i każdego, kto po fakcie zgaduje oceny innych na temat tego faktu.

• Błąd zakotwiczenia Zadanie: Poproś kilku kolegów każdego osobno aby podali szybko bez zastanawiania się, oszacowanie rozwiązania prostego zadania matematycznego. Poproś ich o oszacowanie, a nie obliczenie. Daj na to 5 sekund.

1 x 2 x 3 x 4 x 5 x 6 x 7 x 8 = ? ; następnie poproś kilku innych kolegów o wykonanie odwrotnego zadania.: 8 x 7 x 6 x 5 x 4 x 3 x 2 x 1 = ?

Czy obie grupy podały takie same wyniki?

Oczywiście nikt nie podał dokładnych odpowiedzi, ale zapewne okazało się, że gdy brak gotowych rozwiązań,odpowiedzi zależą od tego, czy zadanie rozpoczyna się od większej, czy też mniejszej liczby. W przypadku pierwszego zadania badani podali niższe oszacowania niż w przypadku drugiego. Wydaje się więc, że „pierwsze wrażenie” - większe lub mniejsze liczby na początku - ukierunkowały odpowiedzi. Na marginesie poprawna odpowiedź to 40 320.

Czyli wydaje się, że ludzie wykorzystują tę heurystykę do „zakotwiczenia” swojego myślenia do dużych i małych liczb, pojawiających się na początku zadania. Błąd zakotwiczenia może wpływać na nasze decyzje w codziennym życiu, wiedzą o tym sprzedawcy samochodów i nieruchomości: to, co ostatecznie będziemy skłonni zapłacić za samochód lub mieszkanie, zależy od ceny wywoławczej i warunków propozycji wyjściowej.

• Błąd reprezentatywności Jeżeli zakładasz że blondynki są głupie, ministrowie świętoszkowaci, a profesorowie matematyki denerwujący, o nie tylko masz uprzedzenia, ale też twoje oceny zostały zaciemnione przez błąd reprezentatywności. Regułka: <<niepoprawna strategia heurystyczna oparta na założeniu, że gdy ludzie lub zdarzenia zostaną skategoryzowani, mają wszystkie cechy innych przedstawicieli tej kategorii. >>. Przez wykorzystywanie przynależności do kategorii w celu organizowania doświadczeń, ryzykujemy zignorowanie lub niedocenienie niezwykłej różnorodności indywidualnych przypadków i złożoności ludzi.

• Błąd dostępności Reg:< niepoprawna heurystyka, oszacowująca prawdopodobieństwo na podstawie informacji, którą można sobie przypomnieć.>

Dobrą ilustracją będzie pytanie o to, czy więcej angielskich słów rozpoczyna się na litere „r”, niż ma literę „r” jako trzecią. Większość ludzi odpowie twierdząco, gdyż łatwiej jest pomyśleć o słowach, które zaczynają się na literę „r”, czyli takie słowa jest nam łatwiej wydobyć z pamięci długotrwałej. Podobnie błąd dostępności wpływa na ludzi, którzy oglądają w telewizji liczne brutalne zbrodnie. Dlaczego? Obrazy przemocy są bardziej dostępne dla ich pamięci. Badania wykazały, że fani brutalnych programów telewizyjnych zwykle oceniają prawdopodobieństwo tego, ze zostaną zamordowania lub pobici znacznie wyższe niż osoby, które rzadko oglądają telewizję.

• Tyrania wyboru Reg: < zakłócenie skutecznego podejmowania decyzji, gdy jest się konfrontowanym z dużą liczbą możliwości.> Nie wszystkie problemy decyzyjne wynikają z niepoprawnych heurystyk. Dla ilustracji: Czy miałeś kiedyś kłopot z wyborem między wieloma możliwościami, kupując sukienkę, spodnie czy kosmetyk? Zbyt duży wybór może interferować ze skutecznym podejmowaniem decyzji, czasami do tego stopnia, że powoduje paraliż decyzyjny. Tyrania wyboru może stać się źródłem stresu, nie wspominając o stracie czasu, zwłaszcza w przypadku osób, które czują przymus dokonania „prawidłowego” wyboru lub „najlepszego zakupu”. Antidotum wg psychologa Schwarza polega na tym, aby przyjmować zadowalające rozwiązanie, a niekoniecznie maksymalizujące.

Osoby myślące krytycznie są uczulone na powszechnie występujące przeszkody w rozwiązywaniu problemów. Przede wszystkim osoba myśląca krytycznie powinna wiedzieć, jak identyfikować problem, wybrać strategię i zastosować najpowszechniejsze strategie o charakterze algorytmów i heurystyk. Wszystkie te umiejętności mogą pomóc wznieść myślenie na kolejny etap: eksperta lub nawet twórczego geniusza.

Przykład

Poświęć 15 minut i wykonaj ciekawe ćwiczenie na asertywne podejmowanie decyzji oraz sprawdzenie swojej kontroli nad daną sytuacją.

Do wykonania ćwiczenia, potrzebne będą dwie kartki i coś do pisania.
Pierwszą kartkę podziel linią na dwie części. Na jednej części na górze napisz "MUSZĘ" na drugiej części tej samej kartki napisz "CHCĘ/PRAGNĘ"

Teraz na pierwszej części tej z "MUSZĘ" wypisz 10 rzeczy które musisz lub powinieneś zrobić w najbliższym czasie.
Przykładowo:
- "muszę iść jutro do pracy"
- "muszę ..."

Następnie na drugiej części karki, tej z "CHCĘ" wypisz 10 rzeczy, które chcesz, pragniesz, potrzebujesz, marzysz.
Przykładowo:
- "marzę o wycieczce w ciepłe kraje"
- "chcę kupić sobie taką i taką rzecz"
- "potrzebuję nowy telefon"

NASTĘPNĄ CZĘŚĆ ĆWICZENIA WYKONAJ DOPIERO PO WYPISANIU POWYŻSZYCH, POWSTRZYMAJ SIĘ PRZEZ CHWILĘ I NIE ZAGLĄDAJ NIŻEJ.
-------------------------------------------------------------------

Jeżeli już masz na kartce wypisane co chcesz, musisz, pragniesz itp. To teraz weź drugą kartkę i napisz na niej DECYDUJĘ SIĘ. Następnie twoim zadaniem jest przepisanie wszystkich powyższych rzeczy z poprzedniej kartki, na nową, z tym, że na początku każdego zdania zamieniaj muszę/powinienem na DECYDUJĘ SIĘ (lub planuję, postanowiłem, zamierzam)
Przykładowo:
- Decyduję się iść jutro do pracy
- planuję pojechać na wycieczkę do ciepłych krajów

Podczas zamiany tych zdań, sprawdzaj jak zmieniają się twoje uczucia i postrzeganie danej sytuacji. Jakie zmiany przynosi to ćwiczenie u ciebie?

ZAKOŃCZENIE

Ogólnie mówiąc , nasze rozważania na temat rozwiązywania problemów i podejmowaniu decyzji pokazują , ze ludzie łatwą przeskakują do wniosków , wyciąganych na podstawie swojej wiedzy , ale uwzględniających też jednostkowe motywy , emocje i spostrzeżenia , a więc nie w pełni obiektywnych . Biorąc to pod uwagę , zaskakuje że nasze myślenie tak często okazuje się w życiu codziennym skuteczne . Jednakże ma to sens: w większości przypadków rozwiązywania problemów korzystamy z wcześniejszego doświadczenia aby przewidywać przyszłe nagrody i kary. To jest właśnie istotą warunkowania sprawczego co sugeruje , że taki sposób myślenia stanowi podstawową cechę naszej natury. Liczne ,, usterki” naszych umiejętności rozumowania , jak fiksacja funkcjonalna są częścią adaptacyjnej ( ale nie doskonałej strategii) która pomaga nam wykorzystywać wcześniejsze doświadczenie do rozwiązywania nowych problemów.

---