Żywienie prawidłowe stosujemy u osób zdrowych i chorych nie wymagających szczególnych ograniczeń czy dodatków w pożywieniu.

Dieta powinna być czynnikiem leczniczym zapewniającym dowóz składników budulcowych i energetycznych dla ustroju człowieka chorego. Choroba zmniejsza lub zwiększa przemianę materii dlatego żywienie osób chorych musi się różnić od żywienia ludzi zdrowych.

Odżywianie dietetyczne jest ważnym czynnikiem w leczeniu wielu chorób, jest metodą na równi traktowaną z leczeniem farmakologicznym, a niekiedy jedyną metodą leczenie.

Zasady żywienia dietetycznego: regularność i nieobfite posiłki, wysokiej jakości produkty, urozmaicenie jadłospisu i estetyka podania, dobre warunki sanitarne przy sporządzaniu i podawaniu, zapoznanie chorego ze znaczeniem stosowanej diety, odpowiednie techniki przyrządzania potraw.

Rodzaje diet.

• łatwostrawna inaczej podstawowa

• bogatobiałkowa albo wysokobiałkowa

• małobiałkowa czyli niskobiałkowa

• małotłuszczowa czyli niskotłuszczowa

• małowęglanowa (niskowęglanowa)

• małoenergetyczna (niskoenergetyczna)

• oszczędzajaca organizm z ograniczeniem substancji pobudzających wydzielanie soku żołądkowego i błonnika

• z modyfikacją składników mineralnych:

• z ograniczeniem chlorku sodowego

• bogatopotasowa

• z modyfikacją konsystencji

Dieta łatwostrawna

Cechą charakterystyczną tej diety jest lekkostrawność. Stosuje się ja w schorzeniach z podwyższoną ciepłotą ciała, w osłabieniu ogólnym, po zabiegach chirurgicznych, w okresie rekonwalescencji, w chorobach reumatycznych, neurologicznych, w wieku starszym. Wyklucza się z jadłospisu produkty zawierające duże ilości błonnika, surowe warzywa i owoce, zastępuje się sokiem, przetwory z pełnego ziarna podaje się tyko wtedy, gdy chory cierpi na uporczywe zaparcia. Wyklucza się z jadłospisu potrawy smażone, duszone, z dodatkiem tłuszczu, wędzone, konserwowane. Podaje się produkty gotowane w wodzie, na parze, duszone we własnym sosie, ważne jest podawanie częstych posiłków 5-6 razy dziennie w małych objętościach, o stałych porach dnia, ostatni posiłek co najmniej 2 godz. przed snem. Wszystkie posiłki powinny być spożywane powoli i dokładnie przeżuwane. Do posiłków nie należy zasiadać bezpośrednio po dużym wysiłku fizycznym, po posiłku należy odpocząć. W miarę poprawy stanu zdrowia i dodatkowych przeciwwskazaniach powracamy do normalnego żywienia. Śniadanie i kolacje przygotowuje się z zup mlecznych, z pieczywa pszennego lub mieszanego, czerstwego, dodatki do pieczywa to chude szynki, polędwica, jajka na miękko, dżemy, konfitury, ser twarogowy, mleko, słaba herbata. Podwieczorek : galaretka, musy owocowe, kisiele, biszkopty, sucharki. Pomiędzy posiłkami podaje się owoce. II danie: ziemniaki gotowane, chude mięsa, królik, warzywa gotowane. Zabronione: schabowe, łój, słonina, boczek. Dozwolone przyprawy: sól, cukier, pietruszka, sok z cytryn.

Dieta bogatobiałkowa.

Zmodyfikowana dieta podstawowa. Zawartość białka wynosi od 200 do 130 g na dobę. Potrawy gotowane w wodzie, na parze, duszone, pieczone w folii bez dodatku tłuszczu. W dużych ilościach spożywamy mleko i przetwory, jaja, chude mięsa, ryby, drób, szynki, polędwice, chude wędliny. Posiłki dzielimy 5-6 porcji, niewielka ilość. Stosujemy w chorobach miąższu wątroby, w zespole złego trawienia i wchłaniania, w chorobach trzustki, jelita grubego, tarczyce, po wycięciu żołądka. Żywienie powinno być indywidualne i dostosowane do stanu zdrowia chorego. Zwiększenie składników pokarmowych musi być stopniowe i połączone z obserwacją chorego, dieta powinna być urozmaicona, gdy jest to możliwe zgodna z przyzwyczajeniami i upodobaniem chorego. Zapewnić należy produkty o wysokiej wartości biologicznej.

Żywienie w chorobach z niedoboru: zatrucia ciążowe, alkoholizm, anoreksja.

Dietę rozpoczyna się od diety ubogoenergetycznej płynnej lub półpłynnej, stopniowo zwiększa się wszystkie składniki aż do uzyskania diety bogatobiałkowej, bogatoenergetycznej. Zbyt szybkie zwiększanie ilości pokarmu może powodować wzdęcia, biegunki, wymioty. Gdy chory nie przyjmuje pokarmu stosuje się wlewy dożylne, początkowo 500 kcal 1 dnia, 2 dnia 1000 kcal : jak najszybciej należy przejść na żywienie doustne. Podajemy mleko z dodatkiem żółtka, soki owocowe z cukrem, kleiki z kaszy, w następnych dniach rozszerzamy produkty o ziemniaki: przetarte ze śmietaną, później z masłem, mielone mięso, twarożek. Każdego dnia zwiększamy energię od 30% do 505. Wprowadzamy produkty bogate w białko, witaminy, składniki mineralne. 3500 kcal, u starszych 3000 kcal. Dobowa podaż tłuszczu od 70 do 100 g, białk0 od 1,3 do 2 g na kilogram masy ciała. Podaje się lody, czekoladę, mięsa chude, sery śmietankowe, zwiększa się również produkty bogate w witaminy: warzywa, owoce. Dieta ta musi być pod ścisłą kontrolą masy ciała, gdyż nadmiar energii może prowadzić do otyłości.

Dieta ubogobiałkowa

Zmniejszona ilość białka w stosunku do diety podstawowej. Stosuje się w chorobach nerek i wątroby, dozwolona ilość białka od 20 do 40 g na dobę. Podaje się produkty tj. mleko, jaja, biały ser, chude mięso, ryby a ogranicza się białko niepełnowartościowe. Ilość energii zależy od stanu chorego i wynosi od 400 do 2000 kcal. Przy wymiotach i nudnościach stosuje się wlewy dożylne, chory lepiej toleruje pokarmy o smaku kwaśnym. Gdy nie występują nudności podaż białka wynosi od 50 do 70 g. W kamicy szczawianowej wyklucza się produkty zawierające kwas szczawiowy: kwas, szparagi, rabarbar, mocną herbatę, czekoladę, nasiona roślin strączkowych, pomidory, brukselkę. W kamicy fosforanowej ogranicza się produkty zawierające fosfor, wapń: mleko, sery, wody mineralne, jaja. Do przyprawiania stosuje się sok z cytryny, koper, sól, do picia słaba herbata, mleko, wyklucza się alkohol. Posiłki częste, nie smażone, nie pieczone na tłuszczu.

Dieta z ograniczeniem tłuszczu i włókna roślinnego.

Stosuje się w kamicy żółciowej, w zapaleniu pęcherzyka żółciowego i w chorobach trzustki. Chorzy wymagają zaostrzonego reżimu dietetycznego w postaci ostrej choroby, normalnego żywienia po ustąpieniu objawów, natomiast w ostrym zapaleniu trzustki obowiązuje kilkudniowa głodówka. Dieta ta polega na zmniejszonej podaży błonnika, tłuszczu i węglowodanów. Przeciwwskazane są potrawy smażone, pieczone, dowóz energii zależy od stanu chorego i wynosi od 1800 do 2300 kcal. Dieta powinna być łatwostrawna, łatwo wchłanialna z nieco zwiększoną ilością białka, zmniejszoną ilością tłuszczów, węglowodany podaje się w prawidłowej ilości, zmniejsza się ilość cukru prostego, i znacznym ograniczeniem włókien roślinnych. Białko w ilości 1g na kilogram masy należnej, tłuszcze od 25 do 50 g na dobę. W stanach ostrych, po napadach kolki żółciowej należy ostrożnie wprowadzać tłuszcze zaczynając od tłuszczu znajdującego się w mleku, następnie masło, część chorych w ogóle nie toleruje tłuszczu. Wyklucza się tłuste mięsa, wędlin, mleko, sery, ryby. Zabronione są warzywa strączkowe, kapusta, cebula, pory. W mniejszych ilościach można spożywać zielony groszek, fasolkę szparagowa, dynię. Bez ograniczeń ziemniaki. Wskazane: pomidory bez skóry, podajemy świeżo odwirowane soki warzywne bądź owocowe. Jako napoje podaje się słabą herbatę, kawę z mlekiem. Nadmierne ilości i mocne są szkodliwe. Zabroniony jest alkohol. Przy długo utrzymujących się biegunkach i wymiotach powstają niedobory żelaza, potasu, wapnia, witamin. Zabronione są zupy na tłustych wywarach z zabronionymi warzywami, z zasmażkami zaprawiane śmietaną, pyzy, ciasta, tłuste sosy, majonezy lody.

Żywienie w cukrzycy (dieta cukrzycowa)

Żywienie zależy od stanu pacjenta, wieku, wykonywanej pracy, wagi i innych chorób. Rozpatruje się ją pod kątem;

• wartości energetycznej dziennej racji pokarmowej

• składu jakościowego diety

• rozkładu posiłków w ciągu dnia.

Nadmiar pożywienia dla cukrzyków jest niepożądany a nawet szkodliwy. W diecie cukrzycowej podobnie jak w żywieniu zdrowego człowieka występują wszystkie składniki pokarmowe z ograniczeniem tłuszczu, cukru i węglowodanów. Ilość węglowodanów wynosi od 100 do 400 g na dobę. Biało 1g na 1kg masy należnej, tłuszcze od 0,3 do 1g na dobę. Posiłki gotowane w wodzie, na parze, w folii aluminiowej, bez dodatku tłuszczu. Zalecane produkty chude, oleje roślinne. Można spożywać cukier i produkty z zawartością cukru w małych ilościach w wyrównanej cukrzycy gdy zaleci lekarz lub w przypadku hipoglikemii. Ilość posiłków w ciągu dnia wynosi od 4 do 6 w zależności od sposobu leczenia. Nie poleca się produktów zawierających jednocześnie tłuszcz i cukier, tortów, tłustych ciast, lodów, czekolad.

Dieta ubogoenergetyczna (żywienie w otyłości).

W otyłości na pierwszym miejscu należy postawić na żywienie dietetyczne, gdyż jest najskuteczniejsza. Długotrwałe stosowanie diety ubogoenergetycznej, podaż energii 1000-1200 kcal. Ogranicza się tłuszcze, cukry, słodycze, pożądane jest spożycie białka w ilości 1,5-2 g na kg masy ciała. Niezbędne jest spożywanie warzyw i owoców. Dni głodowe przeprowadza się tylko w warunkach lecznictwa zamkniętego. Stosuje się siedmiodniową dietę zwiększającą ograniczenia energetyczne, potem 14 dniową głodówkę. Po tym okresie stopniowo wracamy do diety 1200 kcal. Inna dieta - owocowa. Podaje się 1-1,5 kg na dobę. Warzywna tak jak w owocowej. Płynna - dni herbaciane. Powinno się pić dużo wody (2 litry dziennie). Ogranicza się ostre potrawy, sól, potrawy smażone, pieczone na tłuszczu. Należy dokładnie ważyć produkty, łatwiej chudniemy i szybciej gdy rozłożymy pokarmy na małe porcje, należy uzbroić się w cierpliwość, gdyż chudniecie następuje powoli. Po osiągnięciu należnej wagi dbamy o dietę by nie osiągnąć efektu jojo.

Żywienie w miażdżycy.

Stosuje się ubogotłuszczową dietę z ograniczeniem energii i tłuszczów, cukrów prostych. Proponuje się dietę 1800 kcal. Zmniejsza się podaż słodyczy, tłuszczów, cholesterolu, soli kuchennej. Dozwolone produkty to: chude mięsa, ryby, drób, wędliny. Masło, śmietanka w ograniczonej ilości, 2 żółtka tygodniowo, ziemniaki z wody. Wszystkie owoce można jeść. Z tłuszczów proponuje się oleje ze względu na NNKT. Ze słodyczy marmolady, dżemy, galaretki, landrynki.

Żywienie w osteoporozie.

Niedostateczna podaż wapnia w okresie budowy masy kostnej doprowadza do osteoporozy w wieku dojrzałym lub po menopauzalnym. największe zapotrzebowanie na wapń występuje w pierwszych miesiacach życia i w okresie dojrzewania. W 1 roku życia zapotrzebowanie na wapń wynosi od 500 do 600 mg na dobę. W okresie dojrzewania 1,2 g na dobę. Należy redukować nadwagę, zwiększać aktywność fizyczną, likwidować niedowagę, rzucić palenie. W okresie po menopauzie kobiety powinny jeść dużo czerwonego mięsa niezależnie od stosowania środków farmakologicznych, nie powinno się rezygnować z dobrego źródła wapnia jakim jest mleko i jego przetwory. W grupach ryzyka osteoporozy dobowe zapotrzebowanie na wapń wynosi 1,5 g na dobę. Osteoporozie sprzyja dieta bogatotłuszczowa. Wysiłek fizyczny umiarkowany i regularny sprzyja optymalnemu wykorzystaniu substancji odżywczych i wzmacnia kościec. Badania wykazują, że umiarkowane spożycie kawy pozostaje bez wpływu na masę kostną przy stosowaniu prawidłowej diety. Również alkohol nie wpływa negatywnie na gęstość kości. Natomiast palenie tytoniu doprowadza do zmniejszenia masy kostnej. Dosalanie potraw spożywanie większych ilości napojów chłodzących konserwowanych kwasem benzoesowym, picie większych ilości coli sprzyja osteoporozie. Zwiększenie podaży cynku, magnezu, potasu, wit.C zwiększa gęstość mineralną kości w każdym okresie.

Żywienie w sporcie.

Jak dotąd nie ma jednolitego żywienia w warunkach wzmożonego wysiłku fizycznego. Dieta ta nie odbiega składem od przeciętnej, ma jedynie pokrywać zwiększone zapotrzebowanie energetyczne. Dotyczy to zarówno sportowców zawodowych jak również uprawiających sport amatorsko i rekreacyjne. Zapotrzebowanie energetyczne zwiększa się do 5000 kcal. Na zapotrzebowanie energetyczne wpływa wiek, płeć, temperatura otoczenia, ciała, poziomu aktywności fizycznej i gospodarka hormonalna. Należy stosować białka różnego pochodzenia z preferencją białka jaja kurzego. W wysiłku fizycznym celowe jest wykorzystanie koncentratów białkowych w postaci past, pasztetów, konserw mięsnych, rybnych, drobiowych. Najwięcej białka znajduje się w preparatach z soi, żółtych serach, suchych kiełbasach, szynce, mięsie. Warzywa zawierają małe ilości białek, jednak zwracamy uwagę na białko roślinne by znajdowało się w jadłospisie. W sportach wytrzymałościowych ważna jest dieta w poprzedzającym zawody tygodniu. Na dzień przed zawodami zaleca się całkowity wypoczynek. Zapotrzebowanie na białko w turystyce, sporcie zależy od rodzaju obciążenia i wynosi od 1,6 do 2,6 g na kg masy ciała. Stosunek białka zwierzęcego do roślinnego wynosi 1:2 co oznacza większe pokrycie przez białko roślinne. Źródłem energii dla sportowców są węglowodany i zalecane jest dla osób ciężko pracujących od 550 do 660 g na dobę, dla bardzo ciężko pracujących od 665 do 745 g na dobę (dla mężczyzn). Dla kobiet ciężko pracujących od 435 do 510 g na dobę, tłuszcze dla mężczyzn ciężko pracujących od 110 do 155 g na dobę. Dla kobiet ciężko pracujących od 90 do 120 g na dobę. Odrębnym zagadnieniem jest zapotrzebowanie w trakcie wysiłku fizycznego na wodę. Waha się ono w granicach od 1,5 do 2,5 litra na dobę. Wzrost temperatury ciała o każdy stopień powyżej 37^o C powoduje wzrost zapotrzebowania na wodę o 500 ml. Zaleca się napoje zimne ponieważ krócej zalegają w żołądku i zmniejszają stres termiczny. Nie zaleca się napojów o dużej zawartości cukrów rafinowanych ponieważ zalegają w żołądku. Na 2 godz. przed wysiłkiem o znacznym natężeniu powinno się wypijać około 1 litra wody i ponownie 1 litr na 20 min przed wysiłkiem. Jeżeli jest to możliwe należy dopijać od 30 do 50 ml co 15- 20 min. W takcie wysiłku. Po zakończeniu obciążenia określamy utratę masy ciała i na każdy utracony kg wypijamy od 40 do 60 ml wody. Przy rekreacji i sporcie amatorskim wypija się płyny w stosunku do potrzeb. W sporcie i turystyce wzrasta również zapotrzebowanie na składniki mineralne. Posiłek powinien być spożyty 3-4 godz. przed zawodami i powinien zapobiec uczuciu głodu w czasie trwania wysiłku, jednocześnie nie powinien zalegać w żołądku. Wartość energetyczna posiłku mieści się w granicach od 300 do 1000 kcal. Niewielka objętość. W turystyce zapotrzebowanie na białko wynosi 1,5 g na kg masy ciała, tłuszcze od 1,5 do 1,6 g na kg na dobę. Węglowodany od 7 do 9 g na kilogram na dobę. Zapotrzebowanie na witaminy nie odbiega od norm przyjętych, zabronione jest stosowanie anabolików, naturalne preparaty zwiększające wydolność fizyczną to żeń-szeń. Model żywienia powinien długofalowo utrzymywać masę ciała na stałym zamierzonym poziomie.

Dieta wegetariańska.

Opiera się na wykorzystywaniu pokarmów pochodzenia roślinnego. Klasyczna forma wegetarianizmu określana jest mianem weganizmu czyli wegetarianizmu ścisłego, wykorzystuje się wyłącznie produkty pochodzenia roślinnego. Istnieją różne formy modyfikacji modelu podstawowego. Należą do nich : laktowegetarianizm gdzie oprócz produktów pochodzenia roślinnego wykorzystuje się mleko i jego przetwory, laktoowowegetarianizm - oprócz produktów roślinnych, mleka i jego przetworów spożywa się również jaja.

Bardziej restrykcyjne formy wegetarianizmu to:

• witarianizm - gdzie spożywa się wyłącznie warzywa i owoce w postaci surowej,

• fruitorianizm - w diecie tej wykorzystuje się soki, owoce i przetwory owocowe,

część zwolenników diety wegetariańskiej wyklucza używki, produkty warzywne i owocowe przygotowywane na skalę przemysłową oraz ograniczają spożywanie nadmiernych ilości pokarmów. W wegetarianizmie polecany jest wegetarianizm względny, ma cechy diety pełnowartościowej przez właściwy dobór białek roślinnych, mleka i jego przetworów i może być zalecaną terapia w wielu schorzeniach. Najłagodniejszą formą wegetarianizmu jest semiwegetarianizm. Oprócz dań jarskich spożywa się niewielkie ilości mięsa i ryb. Najprostszy sposób uzupełnienia niedoborów białek to spożywanie białek roślinnych różnego pochodzenia (rośliny strączkowe), właściwe połączenie białek prowadzi do wzrostu zawartości białka pełnowartościowego. Diety jarskie zawierają mniej tłuszczu niż przeciętne diety, głównym źródłem tłuszczu są produkty zbożowe, oleje roślinne, warzywa. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe występują w jajach kurzych w żółtku, serach żółtych, topionych, pełnym mleku, pieczywie, ziarnie soi, fasoli, kapuście włoskiej, a największe ilości w olejach. Konieczne jest w tej diecie stałe uzupełnianie niedoborów energetycznych ponieważ ustrój ludzki magazynuje niewielkie ilości węglowodanów w postaci glikogenu wątrobowego i mięśniowego. Najwięcej węglowodanów znajduje się w produktach zbożowych, strączkowych, niektórych warzywach bulwiastych. Zapotrzebowanie na węglowodany w wegetarianizmie dla dorosłych mężczyzn o małej aktywności fizycznej wynosi od 350 do 410 g, kobiety 300 do 360 g na dobę. Białko od 0,8 do 1 g na kg masy ciała. Dieta wegetariańska dostarcza znacznych ilości włókna roślinnego i jest ono czynnikiem regulującym czynności ustroju. Żywienie małych dzieci dietą wegetariańska może prowadzić do upośledzenia wzrostu, rozwoju.

---