Encyklopedia Prawa
Temat 1: Co to jest encyklopedia prawa? Pojecie i struktura prawoznawstwa.
Encyklopedia prawa jest wykładem prawoznawstwa przeznaczonym dla nie prawników systematyzującym podstawowe informacje o państwie i prawie w ogóle oraz o najważniejszych gałęziach prawa polskiego, a także o jego relacjach z prawem międzynarodowym publicznym.
Prawoznawstwo jest nauką o państwie, prawie oraz poglądach na państwo i prawo.
Wyróżnia się następujące działy prawoznawstwa
Teorię państwa i prawa (niektórzy używają nazwy filozofia państwa i prawa).
Historię doktryn politycznych i prawnych.
Dogmatykę prawa.
Ad. 1
Teoria państwa i prawa ujmuje państwo i prawo w sposób globalny. Zajmuje się nimi jako określonymi zjawiskami społecznymi, a nie państwem i prawem w określonym czasie i w określonym kraju. Interesują ją nie tylko dzieje i teraźniejszość państwa i prawa , ale także ich dalsza ewolucja. Stara się również przedstawić związki , jakie zachodzą między państwem a prawem oraz związki między państwem i prawem a innymi zjawiskami życia społecznego. Podchodzi do państwa i prawa jak gdyby z pewnego dystansu. Bada cechy i prawidłowości właściwe każdemu państwu i prawu. Jest nauką w pewnym sensie abstrakcyjną w odróżnieniu od innych działów prawoznawstwa , które badają konkretne państwa w określonym czasie i konkretne przepisy prawne.
Historia państwa i prawa zajmuje się dziejami państwa i prawa w poszczególnych krajach. Stara się ustalić , jak było zorganizowane i jak działało państwo w danym kraju , jakie obowiązywały w nim normy prawne. Odtwarza fakty , systematyzuje je. Próbuje wyjaśnić , dlaczego istniały takie a nie inne instytucje państwowe i normy prawne , jakie przyniosły owoce , dlaczego w taki a nie inny sposób rozwijało się państwo, dlaczego jedne państwa rosły w siłę, a inne upadały. Próbuje także wyjaśnić , dlaczego prawo , które powstało i obowiązywało w jakimś kraju, było przyjmowane i stosowane w innych krajach, czasami parę wieków później. Historia prawa interesuje się zarówno prawem wewnętrznym, krajowym poszczególnych państw , jak i prawem międzynarodowym.
Ad. 2
Historia doktryn politycznych i prawnych zajmuje się tym, co ludzie myśleli na temat państwa i prawa. Ustala , jak zapatrywali się na państwo i prawo filozoficzne, moraliści , politycy , a nawet prorocy. Stara się ustalić treść badanych poglądów, systematyzuje je, wyjaśnia ich genezę i ewolucję , ocenia i bada ich wpływ na państwo i prawo oraz na życie społeczności międzynarodowej. Historia doktryn politycznych i prawnych zajmuje się przede wszystkim poglądami reprezentatywnymi dla poszczególnych epok, systemów politycznych , narodów lub klas społecznych.
Ad.3
Dogmatyka prawa zajmuje się prawem aktualnie obowiązującym w poszczególnych krajach, a także prawem obowiązującym w stosunkach między państwami, czyli prawem międzynarodowym publicznym. Gdy jakieś przepisy przestają obowiązywać, dogmatyka prawa przestaje się nimi zajmować. Staja się one domeną historii prawa.
Temat 2: Miejsce prawoznawstwa wśród innych nauk społecznych. Państwo a prawo.
Prawoznawstwo a POLITOLOGIA.
POLITOLOGIA - jest nauką zbliżoną do prawoznawstwa. Jej przedmiotem jest polityka. Dziś polityka jest rozumiana jako działalność wyrażająca się w dążeniu do zdobycia władzy lub do jej utrzymania, w wykonaniu władzy, głównie państwowej. Wiąże się ona z wytyczaniem programu działania państwa, a także ze stosowaniem rozmaitych środków i metod służących skutecznie osiąganiu określanych celów.
Podmiotami prowadzącymi politykę są przede wszystkim państwa, partie polityczne oraz organizacje społeczne, które biorą udział w wytyczaniu i realizacji polityki państwa bądź w taki czy inny sposób starają się wpłynąć na działania państwa.
Politykę prowadzą także organizacje międzynarodowe złożone z państw oraz organizacje społeczne o zasięgu międzynarodowym. Decydujący wpływ na treść określonej polityki mają zawsze interesy klasowe, narodowe, grupowe, a także wiele innych czynników jak np. osobowość przywódców, określone ideologie, doktryny religijne.
Mimo częściowego pokrywania się zainteresowań POLITOLOGII z zainteresowaniami prawoznawstwa są to dwie różne nauki. Różny jest bowiem ich przedmiot. Częściowe odmienne są też metody stosowane w obu tych naukach. Prawoznawstwo wykształciło się przed tysiącami lat natomiast POLITOLOGIA narodziła się w dwudziestym wieku.
Prawoznawstwo a KULTURA POLITYCZNA.
KULTURA POLITYCZNA - jest częścią składową kultury. Kulturą nazywa się całokształt dorobku ludzkości zgromadzony w ciągu dziejów, stale wzbogacany nowymi dokonaniami twórczymi, wysiłkiem wszystkich społeczeństw, których jednak stopień zaawansowania w rozwoju kulturalnym bywa różny.
Częścią kultury politycznej jest kultura prawa danego społeczeństwa. Wysoki poziom rozwoju kultury politycznej oznacza zazwyczaj również odpowiednio wysoki poziom kultury prawnej. Kultura prawa wyraża ideowo - prawny stan społeczeństwa. Na ów stan składają się jego poglądy prawne, a także poziom doskonałości regulacji prawnych, zarówno co do ich treści, jak i formy. Oznacza też poziom działalności zmierzającej do realizacji norm prawnych. Mówi o efektywności środków zabezpieczających realizację prawa, o stabilności regulacji prawnych, o poziomie informowania społeczeństwa o prawie, o zakresie wykształcenia prawniczego.
Prawoznawstwo jest jednocześnie elementem kultury prawnej i kultury politycznej społeczeństwa.
Prawoznawstwo a WARTOŚCI - każde państwo w swej działalności kieruje się zawsze pewnymi wartościami. Wartości te zajmują także wyraz w prawie. U podstaw każdego aktu stanowienia prawa czy jego stosowania, a także u podstaw każdej innej decyzji państwa leży ocena, wartościowanie.
Czym jest wartość? Nie jest ona obiektywnie istniejącą własnością określonego przedmiotu. Nie jest też tylko przeżyciem psychicznym człowieka.
Prawoznawstwo interesuje się wartościami związanymi z państwem i jego funkcjonowaniem oraz z prawem i jego przestrzeganiem i stosowaniem. Prawoznawstwo upowszechnia jedne wartości, dyskredytuje inne, hierarchizuje wartości.
Państwo a prawo.
Przeważnie mówi się jednym tchem państwo i prawo, choć są to różne zjawiska społeczne. Dzieje się tak dlatego, że nie ma państwa, w którym nie byłoby prawa. Może być ono prymitywne czy rozwinięte, dobre czy złe, ale zawsze jest jakieś prawo. Państwo nie może się obyć bez prawa. Prawo organizuje jego organizację i sposoby działania. Prawo służy państwu do regulowania życia jego mieszkańców. W życiu społecznym przestrzega się wiele rozmaitych rodzajów norm. Są to normy moralne, obyczajowe, normy stanowione przez różne organizacje społeczne czy religijne. Ale tylko normy prawne mają niejako pieczęć państwa. Ono dba, aby normy te były przestrzegane. Decyduje to o efektywności prawa i o stosunku do niego. Są wprawdzie znane teorie, które głoszą, że istnieje prawo bez państwa. Nie mają one jednak pokrycia w rzeczywistości.
Temat 3: Pojęcie państwa. Koncepcje genezy państwa.
Pojęcie państwa.
Państwo - organizacja polityczna obejmująca zakresem swojego działania ogół członków społeczeństwa zamieszkujących określone terytorium. Jest zwierzchnią organizacją polityczną całego społeczeństwa i realizującą w sposób suwerenny swe cele za pomocą odpowiednio zorganizowanego aparatu.
Wśród cech państwa wyróżnia się 3 zasadnicze:
Istnienie władzy publicznej.
Terytorialny podział ludności.
Suwerenność.
Istnienie władzy publicznej oznacza, że w każdym państwie funkcjonuje wyodrębniony aparat państwowy w postaci jego organów, sądów, policji, wojska służący do zapewnienia realizacji celów tego państwa.
Terytorialny podział ludności odróżnia organizację państwa od organizacji rodowej, plemiennej, szczepowej do której przynależność uzależniona była od więzów krwi, a nie od zamieszkania na określonym terytorium. Każde państwo rozciąga swą władzę na określonym terytorium, niezależnie od powiązań ludności np.; narodowościowych zamieszkujących na jego obszarze.
Suwerenność oznacza całkowitą niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy tak wewnątrz państwa, jak i na zewnątrz.
Koncepcje genezy państwa.
Spośród ogółu koncepcji próbujących wyjaśnić genezę państwa szczególnie doniosłą rolę odgrywają;
Koncepcja teistyczna.
Koncepcja umowy społecznej.
Koncepcja przemocy i podboju.
Koncepcja historyczna.
Ad. 1
Koncepcje teistyczne były i są głoszone w wielorakich wariantach. Wspólną ich cecha jest to, że zakładają pochodzenie państwa władzy państwowej od sił nadprzyrodzonych, od bóstwa.
Doktryny Starożytnego Wschodu głosiły boskość władzy mającą swe źródło bądź w tym, że władca otrzymuje władzę od bóstwa, bądź w tym, że sam jest bogiem. Dlatego zwykli ludzie winni mu są posłuszeństwo bez granic. Idea, że państwo jest tworem istot nadprzyrodzonych, że jest narzędziem w rękach tych istot, służyła w pierwszym rzędzie uzasadnieniu zróżnicowania społecznego, wykazaniu bezprawności i bezskuteczności wszelkich prób oporu wobec władzy. W początkach naszej ery koncepcję teistyczną przyjęło chrześcijaństwo i rozwija ją do dzisiaj.
Ad. 2
Koncepcje umowy społecznej przyjmują, że u podstaw genezy państwa leży szczególnego rodzaju umowa, która miała zostać zawarta między członkami społeczeństwa, a następnie między społeczeństwem a władzą.
W zalążkowej postaci koncepcje pojawiły się już w doktrynie sofistów, działających w starożytnej Grecji. Odrzucając pogląd o boskim pochodzeniu władzy odegrały istotną rolę w procesie laicyzacji poglądów na państwo i prawo (V - VI w. p. n. e. ). Jeszcze większą rolę społeczną odegrały one jednak w XVII i XVIII w. , kiedy to posłużyły jako teoretyczne uzasadnienie walki rewolucyjnej burżuazji w Europie przeciwko feudalizmowi.
Ad. 3
Koncepcje przemocy i podboju głoszą, że państwo jest owocem podboju jednych ludów przez inne. Koncepcje te były popularne na przełomie XIX i XX wieku w śród historyków, filozofów i socjologów. Zwycięscy stanowili mniejszość, która podporządkowywała sobie pokonaną większość.
Ad. 4
Historyczna koncepcja powstania państwa została sformułowana przez L.H. Morgana, amerykańskiego etnologa (1818-1881).
Powstanie państwa jest wynikiem wielu przeobrażeń, które trwały długo, niekiedy setki, a nawet tysiące lat. Polegały one m. in. na przekształcaniu się organizacji rodowo - plemiennej, opartej na więzach krwi, w organizację terytorialną, co było nieodzowne w związku z przemieszczaniem się na pewnych obszarach ludności należącej do pewnych rodów. Przeobrażenia te polegały na stopniowym wyodrębnianiu się organów państwowych od reszty społeczeństwa, ukształtowaniu się odrębnego aparatu zbrojnego, a także na stworzeniu systemu świadczeń ludności na rzecz państwa.
Temat 4: Formy państwa. Demokracja .
Pojęcie formy państwa - Kiedy mówimy o formie państwa, mamy na myśli sposób rządzenia w państwie.
Aby określić formę państwa, sposób rządzenia, należy zbadać, jakie w danym państwie działają naczelne organy i jak układają się stosunki między nimi; jak kształtują się stosunki między aparatem państwowym a resztą ludności, na jakich zasadach się one opierają; jaka jest struktura prawna danego państwa, czy w jego skład wchodzą organizmy państwowe, czy tylko jednostki podziału administracyjnego, na jakich zasadach opierają się stosunki między organami centralnymi a terenowymi państwa.
Poszukując odpowiedzi na te trzy zasadnicze pytania dochodzimy do ustalenia, jaka jest forma rządu w danym państwie, jaki panuje w nim reżim polityczny oraz jaka jest jego struktura prawna, co w sumie daje charakterystykę formy danego państwa.
Forma rządu - od tysiącleci państwa dzieli się na monarchie i republiki.
Monarchią -jest państwo, w którym najwyższa władza należy do monarchy ( cesarza, króla, księcia, faraona, szacha itp. ) Jest on wyniesiony prawie ponad całe społeczeństwo. Monarcha może skupić w swoim ręku władzę absolutną, czyli pełnie władzy w państwie, może mieć władzę ograniczoną.
Republiką - nazywa się państwo, w którym najwyższa władza jest sprawowana przez organ jedno osobowy lub kolegialny , lub przez parę różnych organów powoływanych na określony okres. Przyjęło się odróżniać republiki demokratyczne od arystokratycznych.
Arystokratycznymi nazywa się te, w których naczelne organy państwa są powoływane przez wąską grupę ludności państwa, wyróżniającą się swoim „ szlachetnym ` pochodzeniem .
Demokratycznymi nazywa się te republiki gdzie naczelne organy państwa ( parlament, prezydent, prezydium itp. ) są powoływane przez szerokie rzesze obywateli.
Reżim polityczny - nazywa się ogół metod, jakimi posługuje się aparat państwowy w stosunkach z ludnością państwa, zasady, jakimi się on kieruje w tych stosunkach.
W każdym państwie istnieje określony reżim polityczny. Bywa on oceniany pozytywnie bądź negatywnie. Znane są różne reżimy polityczne. Zależą one od celów, jakie stawiają w danym czasie przed państwem siły rządzące, od tego jaki, jest stopień oporu wobec istniejącego ustroju, jak kształtuje się sytuacja międzynarodowa państwa, od możliwości materialnych państwa itp. Wyróżnia się reżimy demokratyczne i ich przeciwieństwo - reżimy autokratyczne, reżimy wojskowe, policyjne, totalitarne i inne.
O reżimie demokratycznym mówimy wtedy, gdy aparat państwowy cieszy się poparciem szerokich kręgów społeczeństwa, gdy obywatele mają wpływ na dobór celów działania państwa, gdy widoczna jest pewna zależność jego aparatu od obywateli, gdy istnieją mechanizmy wyłaniania przez społeczeństwo przynajmniej niektórych kierowniczych organów państwa, gdy działalność państwa realizowana jest zgodnie z prawem szanującym prawa i podstawowe wolności obywateli.
W reżimie autokratycznym aparat państwowy nie podlega kontroli ze strony społeczeństwa, sam określa cele i zadania państwa, nie uważa w praktyce, że jest ograniczony prawem, czując się od niego niezależnym, często ucieka się do przemocy w stosunku do ludności kraju.
O reżimie wojskowym mówi się wtedy, gdy wojsko szeroko ingeruje w życie polityczne kraju, gdy wojskowi zajmują dużą część ważnych stanowisk państwowych, gdy metody kierowania właściwe dla wojska są stosowane także w życiu gospodarczym, kulturze, stosunkach między aparatem państwowym a ludnością gdy korpus oficerski pod wieloma względami ma uprzywilejowaną pozycję w państwie.
O reżimie policyjnym mówi się wtedy , gdy życie obywateli jest drobiazgowo reglamentowane, gdy nad tym życiem jest roztaczana daleko idąca kontrola ze strony aparatu państwowego, gdy stosunki między władzą a ludnością cechuje brak wzajemnego zaufania, gdy rola policji w kraju jest daleko większa, niż wymagają tego interesy zachowania bezpieczeństwa i porządku, gdy bezkarnie naruszane są prawa i wolności obywateli.
O reżimie totalitarnym mówi się wtedy gdy państwo stara się podporządkować sobie i kontrolować niemal wszystkie sfery i strony życia obywateli, gdy stara się narzucić wszystkim jeden, preferowany przez siebie system ideologiczny, system wartości i wzorców postępowania, gdy czyni to posługując się w szerokim wymiarze przymusem.
Demokracja - Ustrój polityczny przeciwstawiany jednowładztwu , w którym władza nominalnie albo faktycznie należy do ludu - ludowładztwo.
Wyróżniamy demokracje:
Ludową
Socjalistyczną
Burżuazyjną
Temat 5: Aparat państwa. Organy państwa.
Każda większa organizacja ma swój aparat.
Na aparat państwowy składa się ogół odpowiednio ze sobą powiązanych organizacyjnie organów państwowych w raz z obsługującymi je urzędami i oddanymi do ich dyspozycji formacjami zbrojnymi oraz ogół zakładów i przedsiębiorstw państwowych. Aparat obejmuje swoją działalnością ogół ludności kraju i całe terytorium państwa. Ma też swoje jednostki organizacyjne poza terytorium państwa. Mowa tu o przedstawicielach dyplomatycznych, konsularnych, handlowych, kulturalnych państwa. Jednostkami tego aparatu są też bazy wojskowe jednych państw na terytorium innych państw. Każde ogniwo aparatu państwowego ma w nim swoje miejsce, swoje zadania.
Aparat państwowy jest zorganizowany hierarchicznie. Aparat państwowy współczesnych państw jest bardzo rozbudowany i skomplikowany wewnętrznie. Przeważającą część ludzi w nim zatrudnionych stanowią pracownicy biurowi. Dlatego - często w pewnym uproszczeniu - mówi się, że w państwie rządzi biurokracja. Rozmiary aparatu państwowego zależą od wielkości państwa i od celów, jakie w danym czasie stawia się przed państwem. Od tego zależy też struktura organizacyjna jego aparatu i zasady działania, jakimi się kieruje.
Organem państwa jest osoba lub grupa osób, która według obowiązującego prawa podejmuje działania władcze uważane za działania państwa. Organem państwa jest np. prezydent, sejm, prokurator, ambasador. Do działań władczych zalicza się ustanawianie norm prawnych, czyli ogólnych reguł postępowania, ustanawianie norm indywidualnych opartych na normach ogólnych, wykonywanie aktów stosowania przymusu państwowego, dokonywanie aktów kontroli.
Inne działania przedsiębrane przez państwo nie mają charakteru władczego. Są wśród nich zarówno nie władcze działania etyczne, np. zawieranie umów cywilnych, jak i działania psychofizyczne. Taki charakter ma działalność produkcyjna przedsiębiorstw państwowych, działalność dydaktyczno- wychowawcza szkół państwowych, działalność informacyjna stacji telewizyjnych czy gazet bądź przedstawienia grane przez państwowy teatr itp.
Znane są różne, dokonywane według odmiennych kryteriów, podziały państwa.
Najbardziej rzucający się w oczy to podział organów państwa według liczby osób stanowiących dany organ. Według tego kryterium wyróżnia się organy jednoosobowe i kolegialne.
Organem jednoosobowym jest np. prezydent, minister, wojewoda.
Organem kolegialnym jest sejm, senat, sąd i wiele innych. Organy jednoosobowe podejmują decyzje jednoosobowo. Organy kolegialne, tzn. złożone przynajmniej z trzech osób, decydują kolegialnie.
Organy państwa dzieli się również według ich kompetencji rzeczowej. Według tego kryterium wyróżnia się organy o kompetencji ogólnej i organy o kompetencji branżowej. Do pierwszych zaliczyć można np. sejm, radę ministrów, prezydenta, do drugich - ministra, komendanta jednostki policji, dyrektora wydziału w urzędzie wojewódzkim itp.
Innym kryterium podziału organów państwowych jest zakres ich kompetencji terytorialnej. Są to z jednej strony organy centralne, z drugiej - organy terenowe. Centralnymi są te, których kompetencja rozciąga się na całe terytorium państwa, bądź które reprezentują państwo jako całość na zewnątrz. Organy terenowe mają kompetencje tylko na część terytorium państwowego. Przykładem może tu być wojewoda, sąd rejonowy lub pełnomocnik rządu dla jakiegoś obszaru.
Można także dzielić organy państwa według sposobu ich powoływania. Według tego kryterium wyróżnia się organy pochodzące z wyboru, nominacji, losowania, dziedziczenia itp.
Temat 7: Koncepcje państwa. Prawo a inne rodzaje norm społecznych.
Prawo a inne rodzaje norm społecznych.
Prawo nie jest jedynym zespołem norm, którymi kierują się ludzie w swoim postępowaniu.
Istotny wpływ na postępowanie ludzi wywierają normy obyczajowe, normy moralności, a także normy najrozmaitszych organizacji społecznych.
1. PRAWO A OBYCZAJE
Obyczaje jakiegoś społeczeństwa to całokształt norm obyczajowych, uznawanych i przestrzeganych w danym społeczeństwie.
Normą obyczajową jest reguła postępowania, która ukształtowała się w świadomości ludzi pod wpływem nawyku, w rezultacie wielokrotnego powtarzania, w określonych okolicznościach, tych samych zachowań, w wyniku ukształtowania się przeświadczenia, że tak właśnie należy postępować. Uzasadnieniem tej powinności jest to, że tak postępowano od dawna, że taka jest tradycja.
Normy obyczajowe, w odróżnieniu od norm moralnych, nie służą do wartościowania zachowań ludzi z punktu widzenia dobra i zła. Nie służą też, w odróżnieniu od norm prawnych, do oceny zachowań pod względem ich legalności lub nielegalności.
Dopóki ludzie postępują w określony sposób dlatego tylko, że tak przyzwyczaili się postępować, nie ma jeszcze normy obyczajowej. Powstaje ona dopiero wtedy, gdy pojawia się poczucie powinności, że tak a tak należy postępować. Norma obyczajowa wykształciła się więc wtedy, gdy ludzie przyzwyczajają się postępować w określony sposób i gdy nabierają przekonania, że tak właśnie należy czynić.
Między normami prawa zawartymi w aktach prawotwórczych państwa a obyczajami istnieje ostra granica. Granica ta jest nader płynna między obyczajami a normami prawa zwyczajowego.
Prawo zwyczajowe jest częścią prawa danego państwa. Składają się na nie normy obyczajowe uznane przez państwo, tzn. te, których przestrzeganie staje się przedmiotem troski państwa. Fakt uznania przez państwo normy obyczajowej czyni z niej normę prawa zwyczajowego. Uznanie to może być dokonane przez jakikolwiek organ państwa. Akt uznania zmienia charakter normy z obyczajowej na prawną. Nie musi natomiast pociągać zmiany jej treści ani też zmieniać pola jej zastosowania.
W państwach opartych na niewolnictwie oraz w państwach feudalnych prawo zwyczajowe było bardzo rozpowszechnione, miało przewagę nad prawem stanowionym. W państwach burżuazyjnych oraz socjalistycznych prawo zwyczajowe występuje w nader wąskim zakresie. Jedynie w państwach anglosaskich zachowuje ono silną pozycję. Ma też nadal duże znaczenie w wielu państwach powstałych w dawnych posiadłościach kolonialnych.
Niemniej obyczaje miały, mają i zapewne będą miały również w przyszłości istotny wpływ na postępowanie ludzi we wszystkich sferach ich życia.
2. PRAWO A MORALNOŚĆ
U podłoża norm moralnych leży ocena, co jest dobre a co złe. Ogólnie biorąc, dobre jest to, co jest przez kogoś aprobowane, do czego przywykł odnosić się z szacunkiem, ze współczuciem przywiązaniem a nawet miłością. Dobre jest to co przyciąga, co jest pożądane. Złe natomiast jest to, co cię dezaprobuje, do czego człowiek przywykł odnosić się ze wzgardą, z brakiem współczucia, co odpycha, co jest niepożądane. Zdolność odróżniania dobra od zła jest naturalną właściwością psychiki człowieka. Zdolność ta ujawnia się w określonym kontekście społecznym. Warunki życia człowieka również w istotny sposób wpływają na to, co będzie on uznawał za dobre, a co za złe.
Czym różni się moralność od prawa, co jest wspólne, jak te dwa systemy norm postępowania oddziałują na siebie?
Moralność jest w każdej społeczności. Nie było, nie ma i nie może być w przyszłości społeczeństwa, w którym nie odróżniano by dobra od zła. Inaczej się ma z prawem. Występuje ono jedynie w społeczeństwach zorganizowanych w państwo.
Normy moralne powstają w codziennej praktyce życiowej ludzi. Kształtuje się ocena, że określone postępowanie jest dobre albo złe, i na jej gruncie rodzi się norma moralna. Inaczej rzecz wygląda z normą prawną. Powstaje ona w drodze stanowienia lub uznania przez państwo. Od oceny, która bynajmniej nie musi dotyczyć tego, co dobre albo złe, droga do powstania normy prawnej jest długa.
Prawo jest zawsze zdominowane przez interesy klasy społecznej dominującej w danym społeczeństwie. Moralność nie jest jednolita. Często to, co jest dobre dla klasy dominującej i rządzących, nie jest uważane za dobre przez pozostałe klasy społeczne rządzonych.
Cechą wspólną natomiast prawa i moralności jest to, regulują one w dużej części te same zachowania ludzi. Mają przy tym często taką samą treść. Można powiedzieć, że wiele norm prawnych jest jednocześnie normami moralnymi. Są jednak również normy prawne, które nie mają odpowiednika w normach moralnych. Są normy moralne, które nie mają odpowiednika w normach prawnych. Normy prawne będące jednocześnie normami moralnymi to takie, które z punktu widzenia całego społeczeństwa są określane jako normy sztuczne.
3. PRAWO A NORMY ORGANIZACJI SPOŁECZNEJ
Mówiąc o organizacjach społecznych, mamy na myśli wszelkie organizacje z wyjątkiem organizacji państwowej.
Normami organizacji społecznych są wszelkie normy pochodzące od tych organizacji udziela pełnomocnictwa do ustawienia norm prawnych. Dotyczy to najczęściej takich organizacji, jak związki zawodowe, organizacje spółdzielcze, samorządy zawodowe czy niekiedy niektóre kościoły i związki wyznaniowe.
Cechą wspólną prawa i norm organizacji społecznych jest to, że są one określonymi zespołami norm postępowania. Współcześnie normy organizacji społecznych są przeważane formułowane równie precyzyjnie jak normy prawa. Są też zazwyczaj skodyfikowane. Niektóre normy organizacji społecznych są jednobrzmiące z odpowiednimi normami prawa. Są więc zarówno normami organizacji społecznej i prawa. Przeważnie jednak normy organizacji społecznej i prawa. Przeważnie jednak normy organizacji społecznych nie są jednocześnie normami prawa.
Temat 8: Prawo wewnętrzne a międzynarodowe prawo publiczne. Społeczność międzynarodowa a społeczność regionalna.
Prawo wewnętrzne a międzynarodowe prawo publiczne.
Wszystko co dotychczas powiedzieliśmy o prawie, dotyczyło prawa wewnętrznego, czyli prawa poszczególnych państw. Ale istnieje i nabiera coraz większego znaczenia prawo międzynarodowe publiczne. Istnieje ponadto prawo międzynarodowe prywatne, które jest częścią prawa wewnętrznego poszczególnych państw. Niezbędna jest więc refleksja, jak się mają do siebie prawo wewnętrzne i prawo międzynarodowe publiczne.
Pojęcie prawa międzynarodowego publicznego.
Państwo wykształciło się w różnych krajach. Nie było sytuacji, aby istniało tylko jedno państwo obejmujące całą ludzkość. Obecnie na kuli ziemskiej jest blisko 200 państw; 184 spośród nich należy do Organizacji Narodów Zjednoczonych. Między poszczególnymi państwami zachodzą różnorodne stosunki, dotyczą spraw coraz bardziej doniosłych dla państw i całej społeczności międzynarodowej.
Stosunki między państwami, podobnie jak stosunki między ludźmi, wymagają regulacji za pomocą różnego rodzaju norm. W stosunkach tych istotną rolę spełniają normy obyczajowe i moralne, a także i przede wszystkim normy prawa międzynarodowego.
Normy prawa międzynarodowego powstają w wyniku porozumienia się państw. Prawo międzynarodowe tworzy ogół norm ustawionych lub uznanych przez państwa i regulujących stosunki między nimi. Trzeba mieć na uwadze, że prawo międzynarodowe jest reguluje także stosunki między państwami a organizacjami państw, zaczyna także regulować bezpośrednio stosunki między państwem a jednostką ; dzieje się to w sferze zastosowania praw człowieka. Niemniej nadal główną sferą działania prawa międzynarodowego są stosunki między państwami.
Prawo międzynarodowe jest więc czymś innym niż prawo wewnętrzne. Mają one jednak pewne cechy wspólne. Przede wszystkim jedno i drugie nazywa się prawem. Jedno i drugie składa się z norm postępowania mających charakter ogólny; jedne i drugie normy powstają za sprawą państw, a ich naruszenie pociąga za sobą niekorzystne dla sprawcy tych naruszeń reakcje państw.
Cechy różniące te dwa rodzaje norm prawnych dadzą się wyrazić następująco. Prawo międzynarodowe jest jedno, co nie oznacza, że wszystkie jego normy odnoszą się do wszystkich państw i są dla wszystkich państw wiążące. Natomiast praw wewnętrznych jest tyle, ile jest państw na świecie. Każde państwo ma bowiem swoje prawo.
Temat 9: Źródła prawa. Koncepcje źródeł prawa w Polsce wg Konstytucji RP.
ŹRÓDŁA PRAWA.
Termin źródło prawa bywa przez niektórych badaczy kwestionowany jako zbyt wieloznaczny. Jest on jednak w prawoznawstwie używany od ponad dwóch tysięcy lat.
Pojęcie źródła prawa
Prawo jest wyrazem woli państwa. Wola ta wyraża się zarówno w postaci decyzji organów państwowych, traktowanych jako decyzje państwa, jak i w innej działalności państwa, np. gospodarczej, oświatowej, opiekuńczej. Decyzje państwowe mają na uwadze ustanowienie generalnych norm postępowania bądź rozstrzyganie spraw indywidualnych.
Za źródła prawa uważa się decyzje państwowe ustanawiające lub uznające generalne, ogólne normy postępowania. Nie każda więc decyzja państwa jest źródłem prawa. Decyzje organów państwa rozstrzygające indywidualne sprawy są bądź aktami administracyjnymi, bądź orzeczeniami sądowymi. Na ogół są one aktami zastosowania prawa.
SYSTEM ŹRÓDEŁ PRAWA W POLSCE
W skład systemu źródeł prawa w Polsce wchodzą zarówno źródła prawa stanowionego, jak i prawa uznanego, w tym znikomym zakresie prawa zwyczajowego. Źródła prawa stanowionego i ich hierarchia są określone w konstytucji. Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. Zawiera osobny rozdział poświęcony źródłom prawa. Ogół źródeł prawa RP jest podzielony na źródła powszechnie obowiązującego prawa i źródła prawa mające charakter wewnętrzny, obowiązujące tylko jednostki organizacyjne podległe organowi, od którego dane źródło prawa pochodzi.
Źródłami powszechnie obowiązującego prawa są:
konstytucja,
ustawy
ratyfikowane umowy międzynarodowe
oraz rozporządzenia.
Obowiązują one na całym terytorium państwa. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa na obszarze działania organów, które je ustanowiły, są akty prawa miejscowego.
Źródłami prawa mającymi charakter wewnętrzny są:
uchwały Rady Ministrów,
zarządzania Prezesa RM
oraz zarządzenia ministrów.
Do tej kategorii źródeł prawa należą też
mające charakter prawotwórczy uchwały Sejmu,
uchwały Senatu,
zarządzenia Prezydenta
oraz Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.
Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prywatnych oraz innych podmiotów. Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.
Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba że sama konstytucja stanowi inaczej. Nie została przyjęta propozycja, aby za źródło prawa wyższe od konstytucji przyjąć tzw. Prawo natury. Wszystkie organy władzy publicznej, państwowej i samorządowej działają na podstawie i w granicach prawa. Obowiązuje zasada, że organy te mogą czynić tylko, na co im prawo pozwala.
Ustawa jest aktem prawotwórczym uchwalanym przez Sejm i Senat, ogłaszanym przez Prezydenta RP. W hierarchii źródeł prawa zajmuje ona, w zasadzie, drugie miejsce po konstytucji. Ustawa dochodzi do skutku po skomplikowanym procesie ustawodawczym. Jego zasadniczymi etapami są : inicjatywa ustawodawcza, debata w Sejmie i Senacie, podpisanie przez Prezydenta i ogłoszenie. Prawo inicjatywy ustawodawczej, czyli prawo zgłaszania do Sejmu projektów ustaw, przysługuje: posłom ( grupie przynajmniej 15 posłów ) i komisjom sejmowym, Senatowi, Prezydentowi RP, Radzie Ministrów oraz wyborcom w liczbie co najmniej 100 tysięcy ( inicjatywa ludowa ). Debata w Sejmie i Senacie nad projektami ustaw toczy się na plenarnych posiedzeniach tych ciał w komisjach. Decyzję o przyjęciu ustawy podejmuje się tylko na plenarnych posiedzeniach osobno Sejmu i osobno Senatu. W tym kontekście warto przypomnieć dwa pojęcia: quorum i większości.
Temat 10: Kształcenie a tworzenie prawa. Stosowanie a uznanie prawa.
Stosowanie a uznanie prawa.
Sens istnienia prawa polega na tym, żeby ludzie postępowali zgodnie z jego wskazaniami. Postępować tak mają wszyscy adresaci norm prawnych. Czyniąc to, realizują prawo w życiu. Nie ma znaczenia , czy postępując zgodnie z normami prawa, czynią to świadomie, czy też nie mają takiej świadomości. Realizują prawo osoby fizyczne, osoby prawne, organizacje społeczne, przedsiębiorstwa itp. I tak np. każdy, kto nie zabiera cudzej rzeczy ruchomej z zamiarem przywłaszczenia, realizuje prawo.
Przestrzega prawa ten, kto będąc adresatem określonych norm prawnych, świadomie postępuje zgodnie z ich treścią. Nie przestrzega prawa każdy, kto będąc świadomym tego, że prawo wymaga od niego określonego zachowania, postępuje inaczej.
Prawo stosuje tylko państwo, jego organy. Nie w każdym jednak przypadku, w którym organ państwowy postępuje zgodnie z prawem, mamy do czynienia ze stosowaniem prawa.
Organ państwa stosuje prawo wtedy, gdy na podstawie obowiązującej normy prawnej ustanawia normę indywidualną dla określonej sytuacji czy określonego przypadku, i gdy czyni to w sposób przewidziany dla danej sytuacji czy dla danego przypadku. Oto przykład: według obowiązującego w Polsce prawa każdy mężczyzna, który osiągnął określony wiek, winien stawić się do poboru wojskowego. Aby jednak mógł zastosować się do tej normy, odpowiedni organ państwa wyznacza mu indywidualnie datę i miejsce stawienia się do poboru. Wezwanie takie jest aktem stosowania prawa. O stosowaniu prawa mówi się wtedy, gdy adresat pierwotny normy nie zastosował się do jej wskazań. Wówczas adresat wtórny normy tej jej części, która nazywa się sankcją, podejmuje akcję zmierzającą do realizacji tej sankcji. Decyzja jaką dany organ podejmuje wobec adresata dyspozycji właściwej normy, będzie aktem stosowania prawa.
Termin stosowanie prawa nie odnosi się do decyzji państwowych, w wyniku których powstają normy ogólne. Tego rodzaju decyzje - jak pamiętamy - są aktami stanowienia prawa, chociaż ustanawiając odpowiednie normy prawne dany organ państwa przestrzega norm prawnych, dając mu kompetencję do stanowienia prawa.
Działalność organów sądowych i administracyjnych państwa polega głównie na stosowaniu prawa. Aktem końcowym, efektem procesu zastosowania prawa w każdym przypadku jest określona decyzja o charakterze indywidualnym . Nim jednak zostanie ona podjęta, musi się odbyć cały złożony proces społeczny zwany procesem stosowania prawa. W toku tego procesu organ stosujący prawo musi ustalić: jakie normy prawne obowiązują w odniesieniu do sytuacji, co do której ma zająć stanowisko; musi ustalić ich właściwą treść; ustalić stan faktyczny, do którego normy prawne mają być zastosowane, a także, czy owe normy odnoszą się do danego stanu faktycznego. Dopiero po ustaleniu tych wszystkich okoliczności może być podjęta właściwa decyzja - akt stosowania prawa.
Temat 12: Obowiązywanie prawa w czasie i przestrzeni. Obowiązywanie prawa co do osób.
Obowiązywanie prawa w czasie i przestrzeni.
Obowiązywanie prawa w czasie.
Akt prawotwórczy, a więc normy w nim zawarte, obowiązuje od chwili, jaką sam wskazuje jako początek swego obowiązywania. Może to być data ustanowienia danego aktu, data jego publikacji w urzędowym organie publikacyjnym bądź jakaś data późniejsza.
W zasadzie nie może to być data wcześniejsza od daty publikacji aktu, a tym bardziej od daty jego ustanowienia. Trudno bowiem wymagać, aby adresaci zawartych w nim norm prawnych postępowali zgodnie z ich treścią, gdy norm tych jeszcze nie było i gdy - co bywa najczęściej - obowiązywały w danej sprawie inne normy wskazujące inne sposoby postępowania.
Powszechnie jest uznawana zasada, że akt prawotwórczy nie działa wstecz. Ale jak od każdej zasady i tu bywają wyjątki.
W prawie karnym na przykład przyjmuje się, że ma być stosowana norma przewidująca karę łagodniejszą, obowiązująca w chwili wymierzania kary, a nie norma surowsza obowiązująca w chwili popełnienia przestępstwa. Wyjątki od zasady, że prawo nie działa wstecz, najczęściej mają miejsce, gdy idzie o świadczenia obywateli na rzecz państwa. Ale jest źle widziane, gdy państwo ściąga podatki za okres wcześniejszy, nim zostały uchwalone normy ustanawiające dany podatek. Nie jest natomiast naganne, gdy państwo z mocą wsteczną ustanawia jakieś swoje świadczenia na rzecz obywateli.
Późniejszą datę początku obowiązywania jakiegoś aktu prawotwórczego od daty jego publikacji wyznaczają z reguły akty obszerniejsze wymagające dla ich stosowania różnych prac przygotowawczych, dłuższego czasu na zapoznanie się z ich treścią przez zainteresowanych funkcjonariuszy państwa. Ma to miejsce zwłaszcza w przypadków, czyli aktów prawotwórczych zawierających ogół przepisów z danej gałęzi prawa. W okresie między uchwaleniem danego aktu a początkiem jego obowiązywania akt prawotwórczy jest- jak to się określa- na wakacjach.
Jeżeli sam akt prawotwórczy nie określa daty początkowej jego obowiązywania, przyjmuje się, że jest nią data jego publikacji w oficjalnym programie publikacyjnym. W Polsce datą publikacji aktu prawotwórczego jest data uwidoczniona na stronie tytułowej Dziennika Ustaw czy Monitora Polskiego. Są kraje, w których jako datę publikacji przyjmuje się jakąś datę późniejszą od daty uwidocznionej w organie publikacyjnym. Bierze się tu pod uwagę czas potrzebny do rozpowszechnienia danego organu publikacyjnego na całym terytorium państwa.
Jeśli chodzi o datę końcową obowiązywania danego aktu prawotwórczego, hołduje się na ogół następującym zasadom. Akt prawotwórczy obowiązuje do daty, jaką sam wskazuje jako datę końcową swego obowiązywania. Często data ta jest wyznaczona precyzyjnie, np. w ustawie budżetowej na dany rok kalendarzowy czy obrachunkowy. Ale bywa i tak, że data końcowa obowiązywania aktu jest wskazana w sposób nieprecyzyjny, np. na okres epidemii, do czasu ustania suszy czy surowych mrozów, na okres recesji. W takich przypadkach jest konieczna oficjalna deklaracja odpowiedniego organu państwowego np. że okres mrozów się skończył z dniem takim a takim.
Obowiązywanie prawa w przestrzeni
Współcześnie niemal powszechnie jest przyjęta zasada, że akt prawotwórczy wydany przez centralny organ państwa obowiązuje na całym terytorium danego państwa, chyba że sam zakreśla węziej granice przestrzenne swego obowiązywania.
Terytorium państwa to wycinek kuli ziemskiej podlegający zwierzchnictwu danego państwa. Obejmuje ono ląd, wodę i powietrze. Należą do niego jeziora i rzeki znajdujące się w granicach danego państwa. Granice te określają terytorium państwa. Do terytorium państwa należy też to wszystko, co jest pod powierzchnią wód i lądu, oznaczonych granicami, i to aż do granic możliwości eksploatacji. Do terytorium państwa należy także obszar powietrzny mieszczący się w granicach państwa. Jeżeli dane państwo ma dostęp do morza , jego terytorium obejmuje część morza przylegającą do wybrzeży należących do danego państwa. Niektóre normy prawne mają zastosowanie również do działań i zdarzeń jakie mają miejsce na statkach morskich i powietrznych żeglujących pod banderą danego państwa niezależnie gdzie te statki się znajdują.
Obowiązywanie prawa co do osób.
W procesie stosowania prawa jest konieczne również ustalenie, czy dane normy prawne odnoszą się do interesujących nas osób. Poszczególne państwa różnie te sprawy regulują w różnych gałęziach prawa. Inne np. ustanawiają zasady w tym względzie w dziedzinie prawa cywilnego, inne w prawie karnym, a jeszcze inne w prawie administracyjnym czy rolnym.
Zostały jednak wypracowane pewne ogólne zasady obowiązywania prawa co do osób. Na ogół przyjmuje się zasadę, że prawo danego państwa obowiązuje wszystkie osoby, które znajdują się na jego terytorium. Jest przy tym obojętne, jaka jest przynależność państwowa ( obywatelstwo ) tych osób. Od zasady tej są jednak istotne wyjątki. Dotyczą one w pierwszym rzędzie oficjalnych przedstawicieli innych państw akredytowanych w danym państwie. Korzystają oni z tzw. Przywilejów dyplomatycznych. Są wyłączeni spod jurysdykcji państwa przyjmującego. Państwo gwarantuje też niekiedy niektórym osobom, przeważnie tylko na pewien czas, nietykalność, czyli wyłącza wobec nich stosowanie odpowiednich przepisów prawa karnego. Mówi się o immunitecie parlamentarnym, sędziowskim czy jakimś innym.
Znana jest również druga zasada, że prawo danego państwa obowiązuje wszystkich jego obywateli niezależnie od miejsca ich pobytu i miejsca, w którym nastąpił fakt prawny uzasadniający stosowanie określonych norm prawnych. Ale i pod tym względem państwa wprowadzają pewne ograniczenia, biorą np. pod uwagę, że obywatel, przebywając na terytorium innego państwa, musi stosować się do prawa tam obowiązującego; należy uwzględnić różnice w uregulowaniu tych samych spraw w obu zainteresowanych państwach.
W praktyce obie wymienione zasady są stosowane jednocześnie. Wymaga to określonych kompromisów między państwami w ich wzajemnych stosunkach.
Niektóre przepisy prawne obowiązują także wobec obywateli obcego państwa i w związku z jego postępowaniem na terytorium obcego państwa, na pełnym morzu lub w kosmosie. Jest tak, jeżeli postępowanie danej osoby godzi w interesy danego państwa lub jego obywateli. Ma to miejsce głównie w sferze prawa karnego.
Temat 13: Ustalenie faktów doniosłych prawnie. Domniemanie prawa.
Ustalanie faktów, domniemania prawne.
W procesie stosowania prawa ogromne znaczenie ma ustalenie faktów, stanów faktycznych doniosłych dla danego aktu stosowania prawa. Przykład: zostały znalezione zwłoki człowieka. Trzeba ustalić czyje to są zwłoki, kiedy i w jakich okolicznościach dany człowiek zakończył życie, a także kto je znalazł i w jakich okolicznościach. W każdym przypadku stosowania prawa jest niezbędne ustalenie określonego stanu rzeczy. Organy stosują prawo dokonują tych ustaleń w zasadzie według wymogów, jakie stawia każdy proces poznawczy. Na ogół jest wymagane ustalenie tzw. Prawdy materialnej, tzn. wierne odzwierciedlenie istotnych dla danej sprawy zdarzeń i okoliczności. Należy się przy tym posługiwać wszystkimi dostępnymi środkami dowodowymi: zeznaniami świadków, czyli osób, które mają z własnej obserwacji jakąś wiedzę o danych zdarzeniach czy osobach, zeznaniami osób poszkodowanych bądź podejrzanych, dokumentami, opiniami biegłych, wynikami ekspertyz naukowych, własnymi obserwacjami poczynionymi w toku oględzin miejsca i przedmiotów, które mają znaczenie dla sprawy, wynikami własnego rozumowania i ewentualnie innymi środkami dowodowymi. Dziś organy administracji czy sady na ogół nie są skrępowane jakimiś wymogami dotyczącymi doboru dowodów, ich klasyfikacji i oceny, a także ich znaczenia w procesie poznawczym.
Są jednak w tym zakresie pewne reguły dyktowane przez panujące w społeczeństwie zasady moralne, które ustawodawca bierze pod uwagę. Ogranicza się na przykład dowód z zeznań osób bliskich czy osób wykonujących pewne zawody, gdzie ważne jest szczególne zaufanie, np. lekarz, adwokat, dziennikarz, duchowny katolicki który dowiedział się na spowiedzi pewnych faktów, ani też obrońcy oskarżonego, który dowiedział się pewnych faktów przy udzielaniu porady prawnej lub w toku prowadzenia sprawy.
Są również ograniczenia dyktowane poszanowaniem określonych praw i wolności obywatelskich, np. tajemnicy korespondencji, prawa do obrony. Nie zawsze więc wszelkie możliwe źródła informacji mogą być w pełni wykorzystane w procesie stosowania prawa. Niekiedy ustawodawca uprzywilejowuje pewne środki dowodowe w stosunku do innych, np. każe dawać wiarę pewnym rodzajom dokumentów nawet wobec przeciwnych zeznań świadków.
Z drugiej strony ustawodawca w niektórych przypadkach ułatwia i upraszcza proces ustalania stanów faktycznych istotnych dla danego procesu stosowania prawa. Temu celowi służą w pierwszym rzędzie tzw. Domniemania prawne. Są to normy formułujące dyrektywy dowodzenia określonych stanów faktycznych, których ustalenie jest bardzo trudne.
Domniemania prawne opierają się na tzw. prawdopodobieństwie życiowym. Najczęściej posiadacz rzeczy ruchomej jest jej właścicielem. Przeważnie mąż matki dziecka jest jego ojcem. Nie musi tak jednak być i niekiedy tak jest. Dlatego ustawodawca dopuszcza przeprowadzenie przeciwko domniemaniu tzw. dowodu przeciwnego. Ale są przypadki, że nawet wtedy, gdy dowód przeciwny jest możliwy ustawodawca go nie dopuszcza.
Temat 14: Wykładanie prawa. Luki w prawie. Rodzaje analogii w prawie.
Wykładnie prawa.
Wykładnia albo inaczej interpretacja prawa jest procesem myślowym, zmierzającym do ustalenia, że dany przepis bądź zespół przepisów ma takie to a takie znaczenie i taki a taki zakres. Wykładnia prowadzi do właściwego rozumienia danych przepisów, do ustalenia jakie zawierają one normy.
Wykładnia prawa polega na ustaleniu znaczenia i zakresu już istniejących i obowiązujących przepisów. Jest więc czymś jakościowo różnym od tworzenia tych przepisów i nic nie zmienia w tej mierze fakt, że niektóre ustalenia wykładni mogą być wiążące dla wszystkich adresatów określonych norm i wszystkich organów, które mają przepisy te stosować.
Luki i analogia w prawie .
Zakłada się, że system prawny obowiązujący w danym państwie jest zupełny: nie ma zagadnień, których nie można by prawnie rozstrzygnąć na podstawie norm w nim zawartych, nie ma faktów, co do których nie można by ustalić ich kwalifikacji prawnej. Ustaleniem takim jest też stwierdzenie, że z danym faktem prawo nie wiąże żadnych skutków prawnych, bądź takich skutków których ktoś się dopatruje.
W związku z tak rozumianą zupełnością systemu prawa trudno jest mówić o tzw. lukach aksjologicznych lub o tzw. lukach pozornych. Ustawodawca decyduje o tym, jakie materie i jak je uregulować prawnie. Jeżeli jakichś materii nie uregulował to znaczy, że nie chciał tego uczynić. Nie można na tej podstawie, że ktoś - nie będąc ustawodawcą - chciałby, aby dane materie były uregulowane prawnie i to w określony sposób twierdzić iż w prawie występuje luka. O luce pozornej mówi się wtedy, gdy z braku dostatecznej znajomości prawa i techniki posługiwania się nim komuś się wydaje, że jakieś materie nie są prawnie uregulowane.
Istnieją jednak tzw. luki rzeczywiste. Można o nich mówić w odniesieniu do konstruowanych przez prawo instytucji prawnych. Nazywa się ej niekiedy lukami konstrukcyjnymi.
Analogia z prawa występuje wtedy, rozstrzyga się jakąś sprawę nie uregulowaną prawnie nie na podstawie określonych norm prawa regulujących stan rzeczy najbardziej podobny, bo ich brak, lecz na podstawie zasad systemu prawa bądź zasad danej gałęzi prawa, a nawet czasami tylko na podstawie fundamentalnych ocen uznawanych w obowiązującym prawie. Granice między analogią z ustawy a analogią z prawa nie są ostre. Stosowanie analogi z prawa w polskim systemie prawnym jest niedopuszczalne. Również stosowanie analogi z ustawy w pewnych dziedzinach prawa jest niedopuszczalne. Tak jest przede wszystkim w prawie karnym, gdzie obowiązuje zasada nie ma przestępstwa, jeżeli dany czyn nie był zabroniony prawnie pod karą w momencie jego popełnienia.
Analogia z ustawy jest natomiast dopuszczalna w prawie cywilnym czy administracyjnym. Ale i tu występują wyraźne ograniczenia np. nie wolno stosować w drodze analogii przepisów wprowadzających wyjątki od pewnych zasad. Nie wolno powiększać listy wyjątków. Dopuszczalność analogii w określonych gałęziach prawa zależy przede wszystkim od ustawodawcy, od tego jak wielkie znaczenie przywiązuje on do pewności i stałości porządku prawnego w danej sferze stosunków społecznych.