PRAWO CYWILNE.

1. Pojęcie prawa cywilnego.

Polskie prawo cywilne jest jedną z gałęzi obowiązującego w Polsce prawa i łącznie z innymi gałęziami jak prawo konstytucyjne, finansowe, karne itd. tworzy system prawa naszego państwa.

„Prawo cywilne to zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi podmiotami”.

Jak wynika z przytoczonej definicji, prawo cywilne charakteryzuje się dwiema podstawowymi cechami, które wyróżniają je spośród innych gałęzi prawa:

• Przepisy prawa cywilnego regulują stosunki o charakterze majątkowym, to znaczy stosunki, w których ciążące na stronach obowiązki i przysługujące im wzajemne prawa dotyczą pieniędzy lub innych wartości ekonomicznych, nieliczne przepisy cywilnoprawne odnoszą się do stosunków osobistych,

• Stosunki regulowane przez prawo cywilne odznaczają się prawna równorzędnością stron.

Żadna z wymienionych cech wzięta z osobna nie wystarcza do odróżnienia prawa cywilnego. Przepisy należące do niektórych innych gałęzi prawa także regulują stosunki majątkowe, np. prawo finansowe. Z kolei równorzędność partnerów znana jest na gruncie prawa rodzinnego. Prawo cywilne jest więc zespołem wszystkich prawnych, które odpowiadają wymienionym dwu kryteriom równocześnie.

Równorzędność stron w stosunku cywilnoprawnym jest pojęciem zawierającym konkretną treść. Oznacza ona mianowicie, że w stosunkach prawa cywilnego żadna ze stron nie ma wobec partnera uprawnień władczych, jak to ma miejsce np. w przypadku prawa administracyjnego. Inaczej mówiąc, prawo cywilne wyklucza stosunek prawnej nadrzędności jednej ze stron względem drugiej.

Prawo cywilne składa się w przeważającym stopniu z przepisów dyspozytywnych (względnie obowiązujących). Stanowi to uzupełniającą cechę charakterystycz­ną, gdyż jak wiadomo większość gałęzi prawa zawiera wyłącznie przepisy imperatywne (bezwzględnie obowiązujące).

2. Rola prawa cywilnego

Prawo cywilne odgrywa bardzo poważną rolę w życiu społecznym. Decyduje o

tym przede wszystkim jego niezwykle szeroki zasięg podmiotowy i po­wszechność norm prawa cywilnego, w przeciwieństwie do innych dziedzin prawa. Na przykład kontakty ludzi i innych podmiotów z prawem karnym czy procesowym są jedynie okazjonalne i nie dotyczą wszystkich. Tylko część ludności jest czynna zawodowo i jedynie do niej odnoszą się przepisy prawa pracy. To samo można powiedzieć o prawie administracyjnym i fi­nansowym oraz innych gałęziach prawa.

Z instytucjami prawa cywilnego spotyka się każdy od zarania swego życia

nie może się bez nich obejść. Każda osoba fizyczna jest właścicielem rzeczy, choćby przedmiotów osobistego użytku. Faktycznie nimi włada, może nimi rozporządzać, korzysta z prawnej ochrony swej własności. Każdy człowiek wielokrotnie dokonuje czynności wywierających skutki w sferze prawa cywilnego. Kupienie gazety, przejazd autobusem, założenie książeczki oszczędnościowej - to przykłady takich właśnie czynności. Urodzenie i śmierć człowieka, sporządzenie testamentu, opóźnienie w zapłaceniu czynszu, wysłanie listu - wszystko to powoduje powstanie określonych praw i obowiązków przewidzianych w prawie cywilnym.

O randze prawa cywilnego decyduje także poddanie jego przepisom stosunków majątkowych pomiędzy jednostkami gospodarczymi, powstających w trakcie produkcji i obrotu gospodarczego. Przedmiotem stosunków w obrocie gos­podarczym są dobra o olbrzymiej wartości, produkty przemysłu, inwestycje budowlane, usługi wielkich przedsiębiorstw na rzecz podobnych podmiotów gospodarczych itd.

3. Podział prawa cywilnego

Złożony charakter prawa cywilnego, bogactwo norm w nim zgromadzonych oraz waga stosunków przez nie regulowanych dyktują potrzebę wewnętrznego usys­tematyzowania tej gałęzi prawa.

Według przyjętego podziału na prawo cywilne składają się:

1. część ogólna,

2. prawo rzeczowe,

3. prawo zobowiązaniowe,

4. prawo spadkowe.

Część ogólna zawiera te normy, które regulują zagadnienia wspólne dla pozostałych działów prawa cywilnego (podmioty, mienie, czynności prawne, przedawnienie itd.). Przepisy części ogólnej zawarte są w księdze I kodeksu cywilnego.

Prawo rzeczowe reguluje prawne formy korzystania z rzeczy, ukształ­towane w postaci praw podmiotowych bezwzględnych, tzn. skutecznych względem każdej osoby trzeciej. Jest to przede wszystkim prawo własności, a dalej tzw. ograniczone prawa rzeczowe. Przepisy prawa rzeczowego obejmuje księga II kodeksu cywilnego.

Prawo zobowiązaniowe normuje stosunki zobowiązaniowe (zobowiąza­nia), które powstają między wierzycielem i dłużnikiem, dając temu pierwszemu prawa podmiotowe względne, skuteczne względem dłużnika. Prawo zobowiązanio­we zawiera księga III kodeksu cywilnego.

Prawo spadkowe reguluje przejście praw i obowiązków zmarłego na inne podmioty prawa. Przepisy dotyczące tej sfery stosunków znajdują się w księdze IV kodeksu cywilnego.

4. Źródła prawa cywilnego w Polsce

Podstawowym źródłem prawa cywilnego w Polsce jest kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 r., obowiązujący od 1 stycznia 1965 r.

Kodeks cywilny dzieli się na cztery księgi, poświęcone kolejno: zagadnieniom ogólnym, własności i innym prawom rzeczowym, zobowiązaniom oraz spadkom. Systematyka kodeksu jest bardzo bogata. Księga dzieli się na tytuły, tytuły rozpadają się na działy, te zaś z kolei składają się z rozdziałów. Zapoznanie się z tekstem kodeksu cywilnego umożliwi dokładniejszą znajomość zastosowanego podziału przepisów.

Kodeks cywilny nie obejmuje wszystkich przepisów prawa cywilnego. Przy­czyny tego stanu rzeczy są różnorodne. Niektóre zespoły przepisów odnoszą się jedynie do wąskich wycinków stosunków majątkowych. W innych przypadkach decydowały względy praktyczne.

STOSUNEK CYWILNOPRAWNY

Pojęciem stosunku prawnego zajmuje się teoria prawa. Stosunki cywilnoprawne to zachodzące między równorzędnymi prawnie stronami stosunki społeczne na tle majątkowym oraz nieliczne stosunki osobiste, regulowane przez normy prawa cywilnego.

W każdym stosunku cywilnoprawnym można wyodrębnić następujące elementy:

1. podmioty stosunku,

2. przedmiot stosunku,

3. uprawnienia wynikające ze stosunku,

4. obowiązki wynikające ze stosunku.

W prawie cywilnym podmiotami (stronami) stosunków cywilnopraw­nych mogą być osoby fizyczne i osoby prawne. W każdym stosunku wy­stępują przynajmniej dwa podmioty. Może ich być więcej, a w niektórych przypadkach - na przykład w stosunkach regulowanych przez prawo rzeczo­we - nawet nieograniczona liczba. O tym, czy człowiek lub organizacja może być podmiotem stosunków cywilnoprawnych, nie decydują ich przyro­dzone właściwości, lecz norma prawna. Zdolność do występowania w roli podmiotu stosunków cywilnoprawnych, lub - jak się to inaczej określa - w roli podmiotu prawa cywilnego, nazywamy zdolnością prawną. Istotną cechą stosunku cywilnoprawnego jest, podkreślana już wcześniej, prawna równorzędność stron, z których żadna w ramach tego stosunku nie występuje w charakterze zwierzchnika drugiej i nie dysponuje wobec niej uprawnieniami władczymi.

W istniejącym stosunku prawnym podmioty mogą się zmieniać, chyba że ustawa lub umowa tego zakazuje. Wierzyciel może na przykład odstąpić swoją wierzytelność innej osobie, która zajmuje jego miejsce w stosunku prawnym. Niekiedy jednak ustawa wiąże prawa wynikające ze stosunku prawnego z konkret­nym podmiotem i tylko on może z nich korzystać. Mamy wówczas do czynienia z tzw. prawami niezbywalnymi (prawo dożywocia, służebność osobista, prawo pierwokupu, użytkowanie).

Odstąpienie prawa niezbywalnego jest niedopuszczalne, a zatem niemożliwa jest zmiana podmiotu stosunku cywilnoprawnego.

Ustalenie, co może być przedmiotem stosunku cywilnoprawnego, na­leży do najbardziej spornych zagadnień zarówno w teorii prawa, jak i w dok­trynie prawa cywilnego. Można przyjąć, że przedmiotem stosunku cywilnop­rawnego jest zarówno zachowanie ludzi i innych podmiotów wobec drugiej strony stosunku prawnego, jak i obiekty materialne lub niematerialne, których to zachowanie dotyczy. Zgodnie z tym poglądem przedmiotem stosunku mię­dzy sprzedawcą i kupującym jest takie zachowanie sprzedawcy, do jakiego zobowiązuje go umowa, a więc przeniesienie własności, wydanie rzeczy itd., a nadto sama rzecz.

Przedmiot stosunku prawnego koncentruje w sobie te czynności ludzi i te obiekty, które są przyczyną związania się podmiotów stosunkiem prawnym.

Przynajmniej jednemu z podmiotów stosunku cywilnoprawnego przysługuje prawo domagania się od drugiego podmiotu lub podmiotów określonego za­chowania się (wykonania zamówionego dzieła, wydania użyczonej rzeczy, opieki nad przedmiotem oddanym na przechowanie, poszanowania własności). Jest to jego prawo podmiotowe. W wielu stosunkach cywilnoprawnych, szczególnie w stosunkach zobowiązaniowych, każda ze stron dysponuje prawem podmioto­wym, np. wynajmujący może domagać się regularnego płacenia czynszu, zaś najemca udostępnienia wynajętej rzeczy i innych zastrzeżonych świadczeń.

Każdemu prawu podmiotowemu odpowiada ciążący na innym podmiocie obowiązek. W niektórych stosunkach cywilnoprawnych, w szczególności w sto­sunkach zobowiązaniowych, podmiot ten jest określony: jest nim konkretny dłużnik. W innych, a mianowicie w stosunkach regulowanych przez prawo rzeczowe, obowiązek wyznaczonego postępowania obarcza wszystkich, np. obo­wiązek poszanowania cudzej własności.

Normy prawa cywilnego regulują treść stosunków cywilnoprawnych, wskazują przyczyny ich powstawania i rozwiązywania oraz okoliczności, w których zmienia się treść stosunku.

OSOBY FIZYCZNE

1. Pojęcie osoby fizycznej

Podmiotami prawa cywilnego według przepisów kodeksu cywilnego są:

1. osoby fizyczne,

2. osoby prawne.

Osobą fizyczną jest człowiek. Osoba fizyczna rozpoczyna swój byt prawny w chwili urodzenia, tj. odłączenia od ciała matki, a kończy go w chwili śmierci. Według obowiązującego w Polsce prawa cywilnego każdy żyjący człowiek jest podmiotem prawa cywilnego, przy czym nie odgrywa roli jego wiek, płeć, stan zdrowia fizycznego i psychicznego i inne cechy. Osoba fizyczna jest więc pojęciem jednolitym z prawnego punktu widzenia i brak podstaw do przeprowadzenia w tej grupie podmiotów prawa cywilnego ja­kichkolwiek podziałów.

Posługiwanie się pojęciem osoby fizycznej ma to znaczenie, że wskazuje na człowieka jako podmiot prawa cywilnego, a nie prawa administracyjnego, finansowego lub innej gałęzi, którym to pojęcie jest obce.

2. Zdolność prawna osoby fizycznej

Przez zdolność prawną należy rozumieć zdolność do występo­wania w charakterze podmiotu (strony) w stosunkach cywilno­prawnych.

Inaczej mówiąc, zdolność prawna oznacza możność posiadania praw i obo­wiązków wynikających z prawa cywilnego, gdyż stosunek prawny to właśnie więź między stronami, której istotę stanowią ich wzajemne obowiązki i prawa.

Każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci ma zdolność prawną. Zdolność prawną ma również dziecko poczęte, to znaczy płód ludzki (nasciturus), jednakże prawa i obowiązki majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe (art. 8 k.c.). Posiadanie zdolności prawnej oznacza, że człowiek może być właścicielem rzeczy, może zawierać umowy, ponosić odpowiedzialność materialną itd. Do chwili uzyskania pełnoletności dziecko jest reprezentowane w obrocie cywilnoprawnym przez swoich rodziców (ewentualnie opiekunów), ale to właśnie dziecko, a nie jego rodzice, jest stroną umowy, właścicielem rzeczy itd. - a więc podmiotem stosunku cywilnoprawnego. Szczególnym przypadkiem uregulowanym w prawie cywilnym jest dziedziczenie majątku przez płód. Zgodnie z art. 927 k.c. dziecko już poczęte w chwili otwarcia spadku, to znaczy w chwili śmierci spadkodawcy, może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.

Posiadanie zdolności prawnej nie jest - jak już wspomniano - uzależnione od posiadania określonych cech fizycznych, psychicznych lub prawnych. Jednakże zakres tej zdolności jest zróżnicowany, np. w zależności od wieku. Osoba, która nie ukończyła 18 lat lub przez małżeństwo wcześniej nie osiągnęła pełnoletności, nie może być wykonawcą testamentu (art. 968 § 2 k.c.), nie może być opiekunem ani kuratorem (art. 148 § 1 k.r. i op., art. 178 § 2 k.r. i op.), nie może też mieć szeregu dalszych praw i obowiązków. Nasuwa się więc uwaga, że zdolność prawna osoby fizycznej niekoniecznie musi oznaczać zdolność do posiadania wszystkich praw i obowiązków przewidywanych przez prawo cywilne, przepisy bowiem mogą niektóre z nich wyłączyć z zakresu zdolności prawnej. Podobnie jest w przypadku osób prawnych, które w swej zdolności prawnej są ograniczone nie tylko prawem, ale również okolicznościami faktycznymi.

3. Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej

Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych.

Mówiąc inaczej, zdolność do czynności prawnych oznacza możność zawierania umów (dwustronne czynności prawne), np. sprzedaży, najmu, zlecenia i innych, a także dokonywania jednostronnych czynności prawnych, np. sporządzania testamentu, wypowiedzenia umowy - w sposób prawnie skuteczny. Osoba fizyczna działa tu za pomocą własnych oświadczeń woli.

O ile zdolność prawna polega na samej możności posiadania praw i obowiąz­ków (np. prawa własności, które może mieć nawet małe dziecko), o tyle zdolność do czynności prawnych daje prawo do aktywności, stwarza możność samodziel­nego dysponowania swymi uprawnieniami, zaciągania zobowiązań itp. Żeby być właścicielem rzeczy, wystarczy zdolność prawna, ale żeby tę rzecz sprzedać w sposób prawnie ważny i skuteczny w drodze własnego oświadczenia woli, trzeba mieć ponadto zdolność do czynności prawnych. Stroną umowy dzierżawy może być nawet niemowlę, ale do jej zawarcia potrzebne jest działanie rodziców występujących w charakterze przedstawicieli dziecka, nie dysponującego jeszcze zdolnością do czynności prawnych.

Ze zrozumiałych względów prawo cywilne wiąże uzyskanie zdolności do czynności prawnych z osiągnięciem pewnego wieku, a więc i pewnej dojrzałości życiowej. Polskie prawo cywilne przewiduje tu trzy możliwe sytuacje, mianowicie osoba fizyczna:

1. ma pełną zdolność do czynności prawnych,

2. ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

3. nie ma zdolności do czynności prawnych.

Pełną zdolność do czynności prawnych osiąga człowiek z chwilą ukoń­czenia osiemnastu lat. Wcześniej może uzyskać pełnoletniość, a zatem i pełną zdolność do czynności prawnych dziewczyna, która na podstawie zezwolenia sądu wyjdzie za mąż. Sąd może udzielić takiego zezwolenia w ważnych przypadkach (np. ciąża), o ile dziewczyna ukończyła już szesnaście lat. Uzyskanej w ten sposób pełnoletniości nie traci, nawet gdyby jej małżeństwo ustało przed ukończeniem osiemnastego roku życia.

Człowiek dysponujący pełną zdolnością do czynności prawnych może w grani­cach przewidzianych prawem cywilnym dokonywać wszelkich czynności i wywo­ływać na tej drodze zamierzone skutki prawne.

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukoń­czyły trzynaście lat oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione.

Czynność prawna osoby posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych wymaga do swej ważności zgody przedstawiciela ustawowego tej osoby (rodziców, a w razie ich braku opiekunów), jeśli rozporządza ona swym prawem lub zaciąga zobowiązanie. Umowy, czyli dwustronne czynności prawne, są ważne także wtedy, gdy post factum zostaną potwierdzone przez przedstawiciela ustawowego osoby małoletniej lub przez nią samą po dojściu do pełnoletności. W chwili zawarcia umowa taka ma postać tzw. czynności prawnej niezupełnej (negotium claudicanś) i jej ważność pozostaje jak gdyby w zawieszeniu; staje się ważna i to od chwili jej zawarcia (ex tunc), jeżeli zostanie potwierdzona. Wyłączone, nawet za zgodą przedstawiciela ustawowego, jest dokonywanie takich czynności, dla których przepisy prawa cywilnego wymagają wyraźnie pełnej zdolności do czynności prawnych (np. sporządzenie lub odwołanie testamentu - art. 944 § 1 k.c.).

Bez zgody przedstawiciela ustawowego osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, rozporządzać swoim zarobkiem (ale nie przedmiotami nabytymi w zamian za zarobek"), wreszcie rozporządzać przedmiotami majątkowymi oddanymi jej przez przed­stawiciela ustawowego do swobodnego użytku, np. miesięczną kwotą na drobne wydatki. Do tej ostatniej kategorii rzeczy nie będzie już natomiast należało ubranie czy rower, gdyż przedmioty te są wprawdzie oddane do użytku, ale nie do „swobodnego" użytku.

Nie mają w ogóle zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły jeszcze trzynastu lat oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Nie mogą one w sposób ważny i prawnie skuteczny zawierać żadnych umów ani dokonywać jednostronnych czynności prawnych; robią to za nich przedstawiciele ustawowi, najczęściej rodzice. Czynność prawna osoby, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna.

Od tej zasady jest jeden wyjątek. Gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drob­nych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważną z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych (art. 14 § 2 k.c.). W świetle tego umowa zawarta w sklepie przez kilkuletnie dziecko (kupno chleba, mleka, cukru) jest prawnie skuteczna. O wprowadzeniu takiego rozwiązania zdecydowały względy życiowej celowości.

4. Ubezwłasnowolnienie

Osoba fizyczna może być całkowicie lub częściowo pozbawiona zdolności do czynności prawnych na mocy orzeczenia sądu. Takie pozbawienie zdolności do czynności prawnych nosi nazwę ubezwłasnowolnienia. Ubezwłasnowolnienie może być całkowite lub częściowe.

Sąd może zastosować całkowite ubezwłasnowolnienie, jeżeli człowiek wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem (art. 13 § 1 k.c.). Częściowe ubezwłasnowolnienie sąd może orzec, gdy przyczyny te występują z mniejszym nasileniem, tak że orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego nie jest potrzebne ani celowe, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia spraw tej osoby. Z natury rzeczy częściowe ubezwłasnowolnienie może być orzeczone tylko w stosunku do osoby pełnoletniej.

Sytuacja osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej jest w zakresie zdolności do czynności prawnych taka, jak małoletniego poniżej trzynastego roku życia, zaś osoby częściowo ubezwłasnowolnionej, jak małoletniego powyżej trzynastego roku życia.

Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie sąd ustanawia opiekuna, chyba że są rodzice dysponujący władzą rodzicielską. Dla częściowo ubezwłasnowolnionego sąd ustanawia kuratora. Opiekun i kurator są w zakresie ustalonym przepisa­mi prawa cywilnego przedstawicielami ustawowymi osoby ubezwłasnowol­nionej.

5. Uznanie za zmarłego

Zaginięcie osoby fizycznej pociąga za sobą poważne powikłania życiowe i prawne, przede wszystkim dla członków rodziny. Powstaje nader niekorzystny stan niepewności, którego zbyt długie utrzymywanie może być połączone z poważ­nym uszczerbkiem dla interesów osób trzecich. Na przykład pozostały małżonek nie wie czy jest związany małżeństwem, czy jest wolny, albo istnieje pozbawiony opieki właściciela majątek, wymagający pieczy, a często i nakładów, co do którego nie ma pewności, czy stanowi jeszcze własność zaginionego, czy też, jeżeli zaginiony nie żyje, powinien być przedmiotem dziedziczenia i przejść na spadkobierców itd., itp. Częściowemu usunięciu tych negatywnych następstw zaginięcia służy instytucja uznania za zmarłego. Uznać za zmarłego można jedynie osobę zaginioną, tzn. taką osobę, o której nie wiadomo, czy żyje. Wydanie przez sąd orzeczenia uznającego osobę fizyczną za zmarłą stwarza stan prawny, odmienny od dotychczasowego, podobny do tego, jaki pociąga za sobą śmierć człowieka.

Podstawowa zasada stanowi, że zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło dziesięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym według ist­niejących wiadomości jeszcze żył; jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt, wystarczy upływ pięciu lat. Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby dwadzieścia trzy lata (art. 29 k.c.). Od reguły tej zachodzą wyjątki dotyczące sytuacji odbiegających od normy, np. zaginięcia w czasie podróży morskiej w związku z katastrofą statku. Okresy wymagane do uznania za zmarłego są wówczas krótsze.

OSOBY PRAWNE

Próby zdefiniowania osoby prawnej napotykają na trudności. Można przyjąć, że osobą prawną jest wyodrębniona jednostka organizacyjna, która zgodnie z obowiązującymi przepisami może występować jako samodzielny podmiot prawa cywilnego. Jest ona tworem sztucznym, powoływanym przez człowieka. Na istotę osoby prawnej składają się:

a) element ludzki, np. załoga przedsiębiorstwa państwowego, członkowie stowarzyszenia wyższej użyteczności i spółdzielni, udziałowcy spółki z ograniczo­ną odpowiedzialnością;

2. element majątkowy; osoba prawna ma własny majątek, wyodrębniony z majątku członków lub powstały na innej drodze, zespolony w pewną całość; osoba prawna odpowiada za swoje zobowiązania własnym majątkiem, a nie majątkiem swoich członków;

3. element organizacyjny, wyrażający się w istnieniu określonej struktury, a przede wszystkim organów wykonujących w imieniu osoby prawnej wszelkie jej czynności;

4. cel, określony w przepisach regulujących działalność osoby prawnej albo w statucie.

Wśród osób prawnych można przeprowadzić szereg podziałów stosując rozmaite kryteria.

Ze względu na sposób tworzenia odróżniamy osoby prawne typu instytucjonalnego i osoby prawne typu zrzeszeniowego. Do pierwszej grupy należą osoby prawne tworzone przez państwo w drodze władczego aktu (wyższa uczelnia tworzona ustawą sejmową, przedsiębiorstwo państwowe powoływane przez organ założycielski). Do drugiej grupy zaliczamy osoby prawne powstające na drodze porozumień członków-założycieli (spółka kapitałowa, partia polityczna, spółdzielnia).

Ze względu na cel osoby prawne dzielą się na takie, które dążą do celów gospodarczych, i na takie, które dążą do celów niegospodarczych (idealnych). Przeprowadzenie ścisłej kwalifikacji osób prawnych według tego kryterium zazwyczaj nie jest możliwe. W działalności jednostek gospodarczych występują również poczynania niegospodarcze, na przykład prowadzenie przez przedsiębiors­two stołówki, żłobka, ośrodka wakacyjnego dla pracowników itd. Z drugiej strony osoby prawne dążące zasadniczo do celów idealnych, na przykład stowarzyszenia, prowadzą nierzadko działalność zarobkową, a więc gospodarczą, wspomagając swój budżet. Decydujący jest cel określony w ustawie.

Niemal całkowicie utracił znaczenie podział na jednostki gospodarki uspołecz­nionej i inne osoby prawne. Jest to wynikiem ujednolicenia przepisów regulują­cych działalność podmiotów gospodarczych.

Jednostka organizacyjna staje się osobą prawną w chwili wpisania do właściwego rejestru. Spółka akcyjna i spółka z ograniczoną odpowiedzialnością uzyskuje więc osobowość prawną w chwili wpisania do rejestru handlowego, przedsiębiorstwo państwowe - w chwili wpisania do rejestru przedsiębiorstw itd.

1. Rodzaje osób prawnych według kodeksu cywilnego

Kodeks cywilny nie formułuje definicji osoby prawnej. Ustanawia on w to miejsce kryterium formalne, którym jest uznanie jednostki organizacyjnej za osobę prawną przez przepisy. Według art. 33 k.c. osobami prawnymi w rozumieniu kodeksu cywilnego są: Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.

Biorąc pod uwagę wspomniane kryterium do osób prawnych należałoby w obecnym stanie prawnym zaliczyć:

1. Skarb Państwa,

2. spółki kapitałowe,

3. przedsiębiorstwa państwowe,

4. banki,

5. państwowe jednostki organizacyjne,

6. spółdzielnie,

7. fundacje,

8. stowarzyszenia,

9. inne jednostki organizacyjne o zróżnicowanym charakterze.

Państwowe jednostki organizacyjne, poza przedsiębiorstwami państwowymi, są to instytucje i zakłady państwowe powołane w większości do prowadzenia działalności publicznej o charakterze niegospodarczym. Należą do nich na przykład państwowe wyższe uczelnie, muzea narodowe, filharmonie, instytuty naukowe, Polska Akademia Nauk, Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Spółkami kapitałowymi są spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne, pozostałe spółki są pozbawione osobowości prawnej.

W formie stowarzyszenia prowadzi działalność ogromna większość organizacji społecznych - Związek Harcerstwa Polskiego i inne związki harcerskie, Akademi­cki Związek Sportowy i in.

Inne jednostki organizacyjne z natury rzeczy stanowią zbiór różnych or­ganizacji, jak partie polityczne, związki zawodowe, jednostki organizacyjne Kościoła Katolickiego i innych kościołów, kółka rolnicze itd.

Szczegółowa problematyka wymienionych osób prawnych stanowi w zasadzie przedmiot prawa gospodarczego.

2. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osób prawnych

Zdolność prawna osób prawnych jest ściśle związana ze zdolnością do czynności prawnych, zarówno jeśli chodzi o chwilę jej uzyskania, jak i utraty. Sprawa wygląda więc inaczej niż w przypadku osób fizycznych, które zdolność prawną uzyskują w momencie poczęcia, natomiast zdolność do czynności prawnych dopiero po osiągnięciu pełnoletności. Jest to zrozumiałe, jeśli się zważy, że osoba prawna nie potrzebuje okresu rozwoju dla osiągnięcia dojrzałości psychicznej i odpowiedniego doświadczenia życiowego. Zdolność prawa i zdolność do czynności prawnych występują więc u osoby prawnej łącznie, aczkolwiek nie przestają być odrębnymi instytucjami prawnymi.

Zakres zdolności prawnej jest u osób prawnych węższy niż u osób fizycznych. Osoby prawne nie mogą mieć całego szeregu praw i obowiązków o charakterze cywilnym, występujących powszechnie u osób fizycznych.

Ograniczenie to wynika przede wszystkim z samej natury osób prawnych. Jako twory sztuczne, z natury rzeczy nie mogą mieć tych wszystkich praw i obowiązków, które są związane z przyrodzonymi właściwościami człowieka. Osoba prawna nie może więc być na przykład ubezwłasnowolniona ani uznana za zmarłą, nie może sporządzić testamentu, ani w ogóle być spadkodawcą, nie może zawrzeć związku małżeńskiego, sprawować władzy rodzicielskiej, mieć obowiąz­ków alimentacyjnych itd.

Ograniczenie zdolności prawnej osoby prawnej może być także spowodowane przez ustawę. Warunkiem takiego ograniczenia jest jednak istnienie wyraźnego przepisu stwierdzającego, że zakres zdolności prawnej danej osoby prawnej nie obejmuje określonych praw i obowiązków, a dotyczące ich czynności prawne są nieważne. Może to dotyczyć na przykład sprzedaży określonych artykułów, umów zawieranych z oznaczonymi kontrahentami itd.

3. Organy osób prawnych

Osoba prawna jako twór sztuczny nie może dokonywać czynności prawnych w taki sposób, jak to robią osoby fizyczne. Nie ma ust, by wypowiedzieć oświadczenie woli, ani rąk, którymi mogłaby je podpisać. Osoba prawna dokonuje czynności prawnych za pomocą swych organów.

Organ to osoba fizyczna lub kilka osób, które zgodnie z przepisami okreś­lającymi ustrój danej osoby prawnej, tworzą, urzeczywistniają i wyjawiają jej wolę. W znaczeniu fizycznym wola organu jest oczywiście tylko wolą człowieka lub ludzi tworzących organ, jednak w znaczeniu prawnym wola ta jest bezpośred­nio wolą samej osoby prawnej.

Przy składaniu oświadczeń woli przez organ osoby prawnej przepisy lub statuty często przewidują wymóg reprezentacji łącznej, polegającej na tym, że do skuteczności czynności prawnej konieczne jest współdziałanie kilku osób, na przykład dwóch członków zarządu spółki kapitałowej.

Działanie organu jest, jak już wskazano, działaniem samej osoby prawnej, stąd też wszelkie szkody wyrządzone przez organ przy dokonywaniu czynności w imieniu danej osoby prawnej obciążają osobę prawną, zarówno w stosunkach umownych, jak i pozaumownych.

Od organu osoby prawnej należy odróżnić jej pełnomocnika. Organ wchodzi w skład samej osoby prawnej, jest jej elementem i działa na podsta­wie uprawnień wynikających z jej ustroju. Pełnomocnik zaś jest samo­dzielnym podmiotem prawa, a czynności prawnych, w imieniu i na rzecz osoby prawnej, dokonuje w oparciu o umocowanie wynikające z udzielonego mu pełnomocnictwa.

W.Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Scriptum. Poznań 2011

Radwański.Z., Zarys części ogólnej prawa cywilnego, Wydawnictwo Naukowe Warszawa

Brol.J. Prawo cywilne. Wybrane zagadnienia. Stowarzyszenie Księgowych w Polsce 2007

W.Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Scriptum. Poznań 2011

W.Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Scriptum. Poznań 2011 s.159

A. Wolter uważał sposób uregulowania zagadnień dotyczących podmiotów prawa cywilnego w kodeksie cywilnym za wysoce niezadowalający. Podnosił w szczególności, że poza osobami fizycznymi i prawnymi istnieje grupa jednostek organizacyjnych, które nie mają osobowości prawnej, a które jednak w jakimś stopniu uczestniczą w obrocie cywilnoprawnym, a tym samym mają pewien stopień zdolności prawnej (Prawo cywilne. Zarys części ogólnej. Warszawa

Por. A. Wolter, Prawo cywilne..., s. 140.

Art. 972 k.c. rozciąga tę zasadę na zapis testamentowy, tj. na zawarte w testamencie, a skierowane do spadkobiercy polecenie, by ten spełnił określone świadczenie majątkowe na rzecz oznaczonej osoby.

Brol.J. Prawo cywilne. Wybrane zagadnienia. Stowarzyszenie Księgowych w Polsce 2007

Por. w tej kwestii uwagi A. Woltera, Prawo cywilne .... s. 153.

A. Wolter, Prawo cywilne ..., s. 154.

Sprawy o ubezwłasnowolnienie ze względu na swoją wagę rozpoznawane są przez sądy wojewódzkie i to w składzie trzech sędziów zawodowych (art. 544 § 1 k.p.c.).

W.Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Scriptum. Poznań 2011 s.161

Inna chwila uzyskania osobowości prawnej może wyjątkowo wynikać z przepisów szczegól­nych.

Takie brzmienie art. 33 k.c. ustalone zostało przez art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. nr 55, poz. 321).

W.Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Scriptum. Poznań 2011 s. 166

Tamże s.167

---