Krótki słownik ważniejszych terminów filozoficznych
ABSTRAKCJA - w sensie filozoficznym uchwycenie w myśli istotnych cech przedmiotu i rozpatrywanie ich w oderwaniu od pozostałych (nieistotnych) cech danego przedmiotu, zjawiska itp.
AGNOSTYCYZM - (gr. agnostos - nieznany) w filozofii oznacza całkowite lub częściowe negowanie możliwości poznania obiektywnego świata. Na ogół wiąże się z subiektywnym idealizmem (Hume, Kant, pozytywiści); agnostyk - wyznawca agnostycyzmu.
AKSJOLOGIA - nauka o wartościach ogólnych. Teoria wartości lub wartościowania. Problematyka a. obejmuje charakter wartości, rodzaje wartości, kryteria i ontologiczny status wartości. Rozważania w zakresie a. dotyczą m.in. takich dyscyplin jak: etyka, estetyka, prakseologia, ekonomia polityczna, prawo.
ALIENACJA - (łac. alienatio), polski odpowiednik „wyobcowanie”. W filozofii oznacza proces, w którym pewne wytwory działalności społecznej człowieka odrywają się od niego tak dalece, że nabierają niejako życia samodzielnego, wymykają się spod jego kontroli i człowiek zaczyna wtedy uważać je za siły obce, panujące nad nim; a. nazywa się także sam przedmiot wyalienowany. Główne formy a.: ekonomiczna (pracy, produktu pracy), polityczna (państwa), religijna, ideologiczna.
ANIHILACJA - termin określający proces przeobrażenia się cząstki i antycząstki w kwant promieniowania. Teorie antymaterialistyczne wykorzystują ten proces dla uargumentowania tezy o całkowitym unicestwieniu materii. Na gruncie filozofii marksistowskiej a. rozumie się jako zmianę jednego stanu materii w drugi: korpuskularnej w materię polową.
ANTROPOLOGIA - (gr. anthropos - człowiek i logos - nauka) nauka wyjaśniająca wszechstronnie biologiczną stronę natury człowieka, tj. jego stanowiska w świecie istot żywych, pochodzenie oraz dawne i współczesne typy morfologiczne i fizjologiczne. A. filozoficzna: ta część filozofii, która zajmuje się ogólną refleksją o człowieku.
ANTYNOMIA - (gr. antinomos, od anti - przeciw i nomos - prawo). 1. Sprzeczność między dwoma twierdzeniami, które się wydają równie uzasadnione. 2. Logiczna sprzeczność między dwoma twierdzeniami, które wynikają z danego układu aksjomatów.
APOSTERIORYZM - stanowisko przeciwstawne aprioryzmowi w teorii poznania głoszące, że tylko doświadczenie jest źródłem i metodą poznania prawdziwego.
APRIORYZM - stanowisko w teorii poznania. A. skrajny uznawał poznanie a priori („bez doświadczenia”, „przed doświadczeniem”) za jedynie wartościowe poznawczo i głosił tezę że tylko rozum może doprowadzić do poznania prawdziwego. A. umiarkowany głosił, że istnieje pełnowartościowa poznawczo wiedza aprioryczna, w skład której wchodzą nie tylko sądy analityczne ale i syntetyczne a priori.
ATRYBUTY MATERII - istotne, nieodłączne cechy rzeczy lub zjawiska, bez których ciało bądź zjawisko nie może być tym czym jest. Wyróżnia się 3 zasadnicze a. m.: 1) rozciągłość w przestrzeni i trwanie w czasie, 2) zdeterminowanie (podleganie prawom), 3) ruch.
BAZA EKONOMICZNA - jedna z głównych kategorii marksistowskiej teorii formacji społeczno-ekonomicznych; oznacza historycznie określony całokształt stosunków produkcji tworzących ekonomiczną strukturę społeczeństwa (ustrój ekonomiczny).
BYT - kategoria filozoficzna oznaczająca to, co istnieje. W filozofii materialistycznej „byt” tożsamy jest z pojęciem „materia”. Rozróżnia się b. przyrodniczy i społeczny.
BYT SPOŁECZNY - całokształt materialnej działalności społecznej ludzi w danej epoce historycznej, warunki materialnego życia społecznego, przede wszystkim zaś sposób produkcji.
CYWILIZACJA - określony poziom rozwoju społecznego i materialnego w danym okresie historycznym.
DEIZM - doktryna uznająca, że Bóg istnieje jedynie jako bezosobowa praprzyczyna świata; odtąd nie ingeruje w jego rozwój i świat pozostawiony jest działaniu praw przyrody.
DETERMINIZM - (łac. determinare - określać, wyznaczać). - D. - nauka o prawidłowym, koniecznym powiązaniu wszystkich zdarzeń i zjawisk, o ich przyczynowym uwarunkowaniu. Może występować w różnych formach: - mitologiczno-religijnej: tłumaczy się uwarunkowania zjawisk przyczynami pozamaterialnymi, pochodzenie np. od bóstwa; mechanistyczny - wysuwający koncepcję jednoznacznego zdeterminowania zjawisk i negujący obiektywny charakter przypadku; dialektyczny - koncepcja wszechzwiązku zjawisk, niejednoznacznego uwarunkowania ich przebiegu, względności przypadku i konieczności.
DIALEKTYKA - pojęcie podlegające wielowiekowej ewolucji. W starożytności - sztuka osiągania prawdy w sporze, na drodze ujawniania sprzeczności w poglądach przeciwnika oraz przezwyciężania tych sprzeczności. W filozofii marksistowskiej d. oznacza: 1) ogólną teorię rozwoju rzeczywistości przyrodniczej, społecznej i myślenia ludzkiego, tłumaczącą istotę tego rozwoju istnieniem i ścieraniem się wewnętrznych sprzeczności; nauka o najogólniejszych prawach rozwoju rzeczywistości, 2) opartą na tej teorii metodę poznawania i przekształcania świata. W odróżnieniu od metafizyki marksistowska d. materialistyczna ujmuje rzeczywistość jako dynamiczną całość, w której zjawiska i przedmioty są ze sobą wzajemnie powiązane i uwarunkowane, znajdujące się w ciągłym ruchu i rozwoju. Rozwój przechodzenia od form prostych, niższych do bardziej złożonych, wyższy dokonuje się wg praw d.
DIALEKTYKI PRAWA - w filozofii marksistowskiej prawa rozwoju wszelkiej rzeczywistości. Wyróżnia się 3 podstawowe prawa: 1) prawo przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe, 2) prawo jedności przeciwieństw, 3) prawo negacji negacji. Prawa te traktuje się jako dyrektywy metodologiczne procesu badawczego, które mają swe odpowiedniki w obiektywnej dialektyce rzeczywistości. Punktem wyjścia tych praw jest powszechny związek i wzajemne oddziaływanie procesów, rzeczy.
DOGMAT - w religii niepodważalna zasada wiary obowiązująca wszystkich wiernych.
DOGMATYZM - termin posiadający różne znaczenia: a) stanowisko filozoficzne w starożytności, przeciwstawne sceptycyzmowi głoszące, że jedynie wiedza absolutna, niezmienna jest wartościową i że taką wiedzę można osiągnąć, b) współcześnie - charakterystyczna cecha systemów teoretycznych przyjmujących pewne poglądy, tezy założenia bez dowodu, odrzucające możliwość poddania ich krytyce nawet wtedy, gdy znajdą się one w sprzeczności z doświadczeniem, z praktyką społeczną. Stanowisko nie uwzględniające faktu, że tezy mogą zmienić swą treść w świetle nowych zdarzeń, w nowych zmienionych warunkach. Wyraża się w rezygnacji z twórczych poszukiwań w zakresie form walki rewolucyjnej i budownictwa społecznego.
DUALIZM - stanowisko w filozofii przyjmujące za osnowę dwa odrębne elementy: materię i ducha. W stanowisku tym wyraża się próba kompromisu między stanowiskiem idealistycznym a materialistycznym.
EGZYSTENCJALIZM (łac. existens - istniejący) niejednolity prąd we współczesnej filozofii (M. Heidegger, K. Jaspers, J.P. Sartre i in.). Podejmuje analizę indywidualnego istnienia ludzkiego jako właściwego przedmiotu filozofii. Opisuje istnienie człowieka jako niezdeterminowane żadną ogólną „naturą ludzką”, akcentuje więc przydatność istnienia, wolność absolutną, która jest ciężarem dla człowieka i uniemożliwia racjonalny wybór dróg postępowania; podkreśla stan samotności i opuszczenia, nicość otaczającą człowieka, przeżycie trwogi wobec nicości i wolności. niemożność ustalenia racjonalnego sensu życia, a zarazem bezwzględną odpowiedzialność człowieka za czyny i życie. Niektórzy stronnicy e. łączą go z katolickim poglądem na świat (np. G. Marcel).
EMPIRIOKRYTYCYZM - kierunek w filozofii, wg którego podstawowym prawem poznania jest „ekonomia myślenia” (to jest prawdziwe, co zostało sformułowane najprościej i najjaśniej). Odrzuca takie kategorie, jak: przyczynowość, materia itp. Uważa, że świat jest zbiorem neutralnych elementów.
EMPIRYZM - (gr. empeiros - doświadczony) w filozofii uznawanie doświadczenia za jedyne źródło poznania. W tym sensie na gruncie e. stoi wszelki materializm, w szczególności marksizm. Rozpatruje on doświadczenie jako bezpośredni kontakt z materialną rzeczywistością, od którego zaczyna się wszelkie poznanie. Idealizm subiektywny również głosi e., ujmuje jednak doświadczenie jako całokształt doznań psychicznych naszego „Ja”.
ESCHATOLOGIA - (gr. eschatos - ostatni i logos - słowo, nauka) w dogmatyce religijnej i teologii chrześcijańskiej - nauka o „rzeczach ostatecznych”, takich jak losy pośmiertne człowieka, sąd ostateczny, niebo i piekło.
ESTETYKA - nauka o sztuce, teoria sztuki, zajmująca się badaniem istoty sztuki, jej stosunku do rzeczywistości, metod twórczości artystycznej, kryteriów artyzmu, rodzajów i gatunków sztuki.
ETYKA - nauka o moralności. Wyróżnia się e. opisową i e. normatywną.
ETYKA OPISOWA - zajmuje się opisem istniejących poglądów moralnych, norm, zasad, funkcjonujących wzorców moralnych, stara się wyjaśnić ich pochodzenie i charakter (socjologia moralności), bada motywy ludzkich działań, skłonności moralne (psychologia moralności), ustala i wyjaśnia pojęcia etyczne, struktury systemów etycznych (metaetyka).
ETYKA NORMATYWNA - jest nie tyle nauką o moralności, ile raczej nauką moralności. Uczy jak należy postępować, ustala zasady postępowania ludzkiego zasługujące na aprobatę społeczną, określa wartości najwyższe i obowiązki ludzi wobec jednostki, grup społecznych, narodu i społeczeństwa w ogóle. E. normatywna podobnie jak opisowa jest uwarunkowana społecznie, przede wszystkim klasowo. Na gruncie marksizmu nie ma ostrych granic między tymi działami etyki. Moralność.
ETYKA NIEZALEŻNA - zespół określonych wartości, które rzekomo zachowują swój walor dla wszystkich ludzi, niezależnie od ich poglądów na sprawy istnienia czy nieistnienia świata nadprzyrodzonego, niezależnie od ich światopoglądu.
ETYKA ZAWODOWA - zespół mniej tub bardziej szczegółowych zasad etycznych regulujących stosunki między ludźmi w wykonywaniu zawodu.
EWOLUCJONIZM - pogląd, zgodnie z którym zjawiska i procesy ulegają ciągłym zmianom i przeobrażeniom. E. biologiczny (K. Darwin), socjologiczny (H. Spencer). Zgodnie z tym poglądem świat zmienia się w sposób jednokierunkowy i nieodwracalny.
FATALIZM - wiara w przeznaczenie, przekonanie, że wszystko w świecie jest rezultatem działalności sił nadprzyrodzonych lub ich odwiecznego wyroku; konsekwencją fatalizmu jest bierność, pozbawienie możliwości wpływu człowieka na rzeczywistość i własny los.
FIDEIZM - (łac. fides - wiara) każda doktryna filozoficzna, światopogląd, teoria, która otwarcie lub w sposób zamaskowany stawia wyżej wiarę niż naukę, ogranicza zasięg naukowego poznania na rzecz wiary i objawienia.
FILOZOFIA - (gr. fileo - umiłowanie, sofia - wiedza, mądrość). Pierwotnie termin „f.” oznaczał to samo co termin „wiedza”, „nauka". Obejmował swym zakresem całokształt wiedzy, z której w miarę rozwoju praktyki społecznej i procesu poznania zaczęły się wyodrębniać samodzielne dyscypliny naukowe. Współcześnie f. obejmuje następujące działy: historię f., ontologię (teorię bytu), gnozeologię (teorię poznania), logikę, antropologię (f. człowieka), etykę, estetykę. F. jest uogólnieniem rozważań dotyczących istoty, struktury bytu, źródeł i prawomocności ludzkiego poznania, zasad wartości, sensu życia.
FILOZOFIA SPEKULATYWNA - (łac. speculatio - rozpatrywanie, roztrząsanie) - charakterystyczna cecha filozofii idealistycznych traktujących rzeczywistość z punktu widzenia apriorycznych zasad, rozumowych konstrukcji, bez uciekania się do doświadczenia. Głównym źródłem poznania są tu dociekania rozumowe. W czasach nowożytnych jej reprezentantami byli m.in. Kartezjusz, Leibniz, Hegel.
FINALIZM - zob.:TELEOLOGIA.
FORMACJA SPOŁECZNO-EKONOMICZNA - jedna z podstawowych kategorii marksistowskiej teorii rozwoju społecznego; oznacza społeczeństwo na określonym szczeblu rozwoju historycznego, tj. o określonej strukturze ekonomicznej i układzie stosunków społecznych (wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm), stanowi organiczną całość bazy ekonomicznej i nadbudowy.
GNOZEOLOGIA - (gr. gnosis, dop. gnoseos - poznanie i logos - słowo, nauka) teoria poznania. Dział filozofii badający możliwości, środki, źródła i rozwój poznania świata obiektywnego. G. nazywa się też epistemologią.
HISTORYZM - termin używany w różnych znaczeniach. W filozofii marksistowskiej przez h. rozumie się taki sposób badania przedmiotów, wydarzeń, zjawisk w procesie ich powstawania i rozwoju w związku z konkretnymi warunkami historycznymi, które je zrodziły. W metodologii humanistyki: 1) postulat badania i wyjaśniania wytworów kultury pod względem ich historycznej genezy, 2) postulat relatywizacji prawd i wartości do poszczególnych epok historycznych, 3) pogląd głoszący, że tak natura, jak i kultura ludzka są wytwarzane przez ludzi w toku historii i można je zrozumieć tylko na tle rozwoju historycznego.
IDEALIZM - kierunek filozoficzny głoszący pierwotność ducha, idei w stosunku do materii.
IDEOLOGIA - termin o wielu znaczeniach. Ogólnie: system określonych poglądów, idei, pojęć, m.in. politycznych, prawnych, moralnych, kształtujących się w świadomości ludzi jako odbicie ich bytu społecznego. W społeczeństwach klasowych i. mają charakter, klasowy - są uwarunkowane interesami i dążeniami poszczególnych klas i grup społecznych.. Służy przekształceniu, utrwaleniu, bądź obaleniu określonych stosunków społecznych.
INTUICJONIZM - subiektywno-idealistyczny kierunek filozoficzny w teorii poznania, zaprzeczający możliwości poznania świata przy pomocy zmysłów, rozumu, działalności, praktycznej. Za jedyne źródło poznania uważa intuicję pojmowaną jako szczególną zdolność do wewnętrznego oglądu, stan natchnienia, właściwość „podświadomości”, dzięki której człowiek może rzekomo poznać prawdę. Główni przedstawiciele: Bergson, Schelling.
IRRACJONALIZM - (łac. irrationalis - nierozumowy) idealistyczny kierunek filozoficzny, który odrzuca metody doświadczenia obiektywnego i dedukcji, stosowane w naukach, głosi zaś potrzebę poznania pozarozumowego (mistycznego), nie dającego się sprawdzać ani przekazywać innym; przeciwstawia naukowemu poznaniu - intuicję, instynkt, nieuświadomione biologiczne popędy itp.; łączy się zazwyczaj z indeterminizmem.
KONIECZNOŚĆ - zjawisko wywołane przez przyczyny istotne, określające prawa danego procesu, powtarzające się stale.
MARKSIZM - stworzony przez K. Marksa, F. Engelsa i rozwinięty przez W. Lenina system poglądów filozoficznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych, stanowiący naukową podstawę światopoglądu socjalistycznego i ideologii ruchu robotniczego. Pod względem teoretycznym m. nawiązał do trzech głównych prądów ideowych ówczesnej myśli filozoficznej i społecznej: klasycznej filozofii niemieckiej, klasycznej angielskiej ekonomii politycznej, francuskiego socjalizmu utopijnego. Na tej podstawie twórcy m. zbudowali system teoretyczny obejmujący trzy części składowe: filozofię, ekonomię polityczną i teorię socjalizmu (komunizmu) naukowego.
MATERIA - podstawowe pojęcie filozofii materialistycznej. W filozofii marksistowskiej: „materia to obiektywna rzeczywistość dana nam we wrażeniach zmysłowych” - W.I.Lenin.
MATERIALIZM - kierunek, który na podstawowe pytanie filozofii dotyczące stosunku myślenia do bytu odpowiada: u podstaw świata leży materia, świat ze swej istoty jest materialny i wieczny; świadomość, idee, pojęcia - wtórne. Przechodził różne etapy rozwoju. Materializm naiwny, mechanistyczny, dialektyczny.
MATERIALIZM DIALEKTYCZNY - dialektyczna postać filozofii materialistycznej. Stanowi światopoglądową, teoriopoznawczą i metodologiczną podstawę marksizmu. Nowy jakościowo etap rozwoju filozofii materialistycznej tak pod względem koncepcji zadań i funkcji społecznych filozofii, jak i jej miejsca wśród całokształtu wiedzy naukowej o przyrodzie i społeczeństwie. Formułując najogólniejsze prawa ruchu i rozwoju przyrody, społeczeństwa i ludzkiego poznania, integruje W ramach jednolitego światopoglądu materialistyczno-dialektycznego problematykę ontologiczną, teoriopoznawczą, socjologiczną i antropologiczną. Formułuje i precyzuje podstawowe kategorie filozoficzne, jak: poznanie, przyczynowość, sprzeczność, ruch, rozwój itd.
MATERIALIZM HISTORYCZNY - materialistyczne pojmowanie dziejów. Ogólna, marksistowska teoria i metoda badania rozwoju społecznego. Stanowi rozciągnięcie zasad materializmu dialektycznego na badanie procesów społeczno-historycznych.
MATERIALIZM MECHANISTYCZNY - jedna z form rozwoju filozofii materialistycznej. Usiłuje tłumaczyć wszystkie zjawiska przyrody za pomocą praw mechaniki i sprowadzić wszystkie jakościowo różnorodne procesy i zjawiska przyrody (chemiczne, biologiczne, psychiczne i in.) do mechanicznych. Pogląd ten rozpatruje ruch nie jako zmianę w ogóle, lecz jako mechaniczne przemieszczanie się ciał w przestrzeni, następujące pod wpływem bodźca zewnętrznego - zderzenia się ciał. M. m. neguje wewnętrzne źródła ruchu przedmiotów, ich zmiany jakościowe, skokowy charakter rozwoju, rozwój od szczebli niższych ku wyższym, od form prostych do złożonych. Marks i Engels w oparciu o rozwój przyrodoznawstwa przezwyciężyli mechanistyczną ograniczoność dawnego materializmu i stworzyli teorię materializmu dialektycznego/.
MATERIALIZM NAIWNY - (żywiołowy) - jedna z form w rozwoju filozofii materialistycznej, według której świat ma taką postać w jakiej jawi się nam w poznaniu zmysłowym. Materię utożsamia z ogółem dostrzegalnych ciał (materia = ciało).
METAFIZYKA - (gr. meta - poza, nad i physica od physis - natura). 1) a - rozważania z zakresu ontologii obejmujące przekonanie o samodzielnym istnieniu bytów niematerialnych oraz teorię tych bytów; b - wszelkie rozważania na temat bytów i właściwości znajdujących się poza możliwościami naturalnego (naukowego) poznania. 2) nienaukowa metoda ujmowania zjawisk przyrody i społeczeństwa, polegająca na traktowaniu ich jako odosobnionych, wzajemnie od siebie izolowanych i niezmiennych - a więc metoda przeciwstawna dialektyce.
METODOLOGIA - a) ogólna - nauka o sposobach badania, postępowania badawczego. Obejmuje m.in. takie problemy, jak metody uzasadniania twierdzeń naukowych i metody konstrukcji systemów naukowych itp., b) - szczegółowa - ogół zasad, metod badania stosowanych w jakiejś nauce, uwzględniająca ich specyfikę przedmiotową i metodologiczną (np. m. historii, m. matematyki).
MONIZM - stanowisko filozoficzne przyjmujące za osnowę świata jeden rodzaj substancji (materia - m. materialistyczny, duch - m. idealistyczny).
MORALNOŚĆ - pojęcie wieloznaczne: a) ogół przyjętych w danej klasie społecznej czy społeczeństwie norm, zasad, oceny ludzkiego postępowania (w tym sensie pojęcie „moralność” pokrywa się z. pojęciem „etyka normatywna”); b) w sensie wartościującym oznacza aprobatę jakiegoś człowieka, czynu lub zdarzenia (np. moralny, tj. dobry, porządny itp.); c) w znaczeniu neutralnym pojęcia „moralność” używa się wtedy, kiedy nie wyraża się ani pochwały, ani potępienia, lecz mówi się o elementach składowych m.
MORALNOŚĆ SOCJALISTYCZNA - system zasad, norma regulująca stosunki międzyludzkie w warunkach formacji socjalistycznej. Moralność ta zawiera zarówno najcenniejsze ogólnoludzkie normy moralne, jak i specyficzne normy i wartości społeczeństwa socjalistycznego, poszanowanie własności społecznej, uznanie wartości i godności pracy itd. Jej teoretyczną podstawą jest etyka marksistowska.
NACJONALIZM - przeciwieństwo internacjonalizmu - postawa społeczno-polityczna i ideologia postulująca nadrzędność interesów własnego narodu, wyrażana w bezkrytycznym stosunku do niego, żądająca specjalnego uznania. Skrajna postać n. - szowinizm: postawa wrogości i nietolerancji wobec innych narodów.
NADBUDOWA - jedna z głównych kategorii marksistowskiej teorii formacji społeczno-ekonomicznych; obejmuje całokształt świadomości społecznej, organizacje społeczne, instytucje prawne i polityczne (np. państwo) wyrosłe na gruncie określonej bazy ekonomicznej.
NAUKA - forma świadomości społecznej i działalności człowieka zmierzająca w sposób metodyczny i zamierzony do obiektywnego, zasadnego i uporządkowanego poznania rzeczywistości. Obejmuje proces badania i jego wyniki w postaci systemu wiedzy wyrażonego za pomocą praw i teorii oraz społeczny system organizacji badań. Podstawowe fazy badania naukowego: gromadzenie faktów, opis, klasyfikacja, uogólnienie i określenie wzajemnych i koniecznych związków oraz wyrażenia ich w postaci hipotez, praw i teorii.
NEOPOZYTYWIZM - (złóż. neo - i pozytywizm) współczesny kierunek filozoficzny zajmujący się głównie problemami metodologii nauk i logiki. Głosi empiryzm i odrzuca metafizykę, ograniczając niekiedy w duchu idealistycznym rzeczywistość do granic doświadczenia ludzkiego; wielu zwolenników n. upatruje właściwe zadanie filozofii w analizie języka naukowego i postuluje zredukowanie języka wszystkich dziedzin wiedzy do języka fizyki (tzw. fizykalizm); naczelne pytania tradycyjnej filozofii (m.in. spór materializmu z idealizmem) w poglądach wielu pozytywistów uchodzą za pozorne; stwierdza niemożliwość zbudowania naukowego systemu wartościowania (Schlinck, Wittgenstein, Carnap, Neurath).
OPORTUNIZM - a) ugodowość, odstępstwo od zasad na rzecz doraźnych korzyści, przystosowanie się do sprzyjających w danej chwili okoliczności; b) w ruchu robotniczym kierunek ulegający burżuazji, podporządkowujący klasowe interesy proletariatu interesom burżuazji; jego przejawem politycznym jest reformizm, a teoretycznym i ideologicznym - rewizjonizm.
ONTOLOGIA - (gr. on, w dopełniaczu ontos - byt i logos - słowo, nauka) - dział filozofii traktujący o bycie jako takim (teoria bytu) często utożsamiany z metafizyką, niekiedy uważany tylko za jej fragment, dotyczący samego pojęcia bytu.
PATRIOTYZM - społeczno-polityczna postawa i forma ideologii łącząca przywiązanie do własnej ojczyzny z poczuciem dumy narodowej i szacunkiem wobec innych narodów. Patriotyzm socjalistyczny - postawa i ideologia łącząca tradycyjne postawy patriotyczne z socjalistycznymi zasadami ustrojowymi i internacjonalizmem proletariackim.
PERSONALIZM - termin oznaczający wszelkie kierunki filozoficzne absolutyzujące autonomię osoby ludzkiej wobec uwarunkowań materialnych i społecznych. Większość personalistów wychodzi z założeń filozofii idealistycznej. Personalizm chrześcijański (głównymi przedstawicielami są J. Maritain i E. Mounier) pojmuje jednostkę jako twór boski, obdarzony duszą nieśmiertelną, a zbawienie uważa za najważniejszy cel życia człowieka.
PLURALIZM - stanowisko w filozofii przyjmujące istnienie wielu rodzajów substancji, wielu niezależnych od siebie światów.
PODSTAWOWE ZAGADNIENIE FILOZOFII - „wielkim, naczelnym zagadnieniem całej, a zwłaszcza nowożytnej filozofii jest kwestia stosunku myślenia do bytu” (F. Engels). W zależności od sposobu rozwiązania podstawowego zagadnienia filozofii rozróżniamy dwa zasadnicze kierunki w filozofii: materializm i idealizm.
POJĘCIE - a) w filozofii: wytwór myślenia abstrakcyjnego, forma odbicia rzeczywistości w umyśle, odzwierciedlająca jej istotne elementy, wspólne wszystkim przedmiotom danej klasy, b) w logice: znaczenie nazwy, myślowy odpowiednik zespołu istotnych cech przedmiotów (desygnatów), do których dana nazwa się odnosi.
PRAGMATYZM - współczesny kierunek filozoficzny. Główni przedstawiciele W. James, J. Dewey. Głosi m.in., że prawdziwe jest nie to, co zgodne z obiektywną rzeczywistością, lecz to, co użyteczne; prawdę ujmuje z pozycji subiektywizmu i absolutnego relatywizmu.
PRAKTYKA - podstawowa kategoria filozofii marksistowskiej; historycznie uwarunkowana społeczna działalność ludzka przekształcająca obiektywną rzeczywistość przyrodniczą i społeczną, w szczególności: eksperyment, przemysł, praktyka przeobrażeń społecznych, czyli działalność świadomie podejmowana w celu wytworzenia czegoś wg zamiaru opierającego się na poznanych prawidłowościach.
PRAKSEOLOGIA - nauka traktująca o najogólniejszych wskazówkach sprawnego i skutecznego działania.
PRAWIDŁOWOŚĆ - obiektywne, stale powtarzające się związki (przyczynowe, strukturalne, funkcjonalne) lub relacje cech i zdarzeń zachodzących w rzeczywistości przyrodniczej i społecznej.
PRAWO NAUKI - ogólne twierdzenie odzwierciedlające konieczne i powszechne związki zjawisk i prawidłowości (prawidłowość) zachodzące w rzeczywistości.
PRZYPADEK - zjawisko, proces wywołany przez przyczyny uboczne.
RACJONALIZM - w teorii poznania kierunek upatrujący w rozumie naczelne źródło i kryterium prawdy; ponadto postawa naukowa i filozoficzna prezentująca niezależność naszej wiedzy od religii, głosząca zdolność poznawczą człowieka.
REIFIKACJA - przemienienie, przeistoczenie, uprzedmiotowienie ludzkich dążeń, idei i aktywności człowieka za pośrednictwem pracy w coś konkretnego, obiektywnego: materializacja. W drugim, negatywnym sensie: tego typu urzeczowienie działań ludzkich, które prowadzi do zagubienia człowieka w świecie rzeczy, utratę jego podmiotowości, bierne podporządkowanie się układom rzeczowym. W popularnym sensie termin ten używany jest dla charakterystyki burżuazyjnej cywilizacji konsumpcyjnej, pogoni za pieniądzem i posiadaniem.
RELATYWIZM - pogląd głoszący, iż wszelkie poznanie jest względne. W etyce pogląd, że wszelkie oceny moralne są względne i subiektywne.
REWIZJONIZM - w ruchu robotniczym przeciwstawny i wrogi marksizmowi prąd, podważający podstawowe założenia marksizmu, w istocie zrywający z rewolucyjnym ruchem robotniczym; stanowi wyraz oportunizmu w teorii i ideologii. Obecnie rewizjonizm przybrał postać kierunku godzącego w podstawy teoretyczne, ideologiczne, polityczne i społeczno-ekonomiczne socjalizmu. Rewizjoniści współcześni jednoczą się z różnorodnymi doktrynami antykomunizmu.
SCEPTYCYZM - w filozofii stanowisko teoriopoznawcze, w myśl którego nie posiadamy zadowalających kryteriów pozwalających na uzyskanie pewnej i uzasadnionej wiedzy. W myśl tego stanowiska zarówno każda teza, jak i jej negacja są jednakowo niepewne. S. metodologiczny przeciwstawia się wszelkim autorytetom i formom dogmatyzmu.
SCIENTYZM - (łac. scientia - wiedza) termin używany w kilku różnych znaczeniach: 1) pogląd filozoficzny rozpowszechniony w 2 pół. XIX w., głoszący, że jedyną drogą uzyskania wiarygodnej i w pełni uzasadnionej wiedzy o rzeczywistości jest poznanie naukowe oparte na konkretnych rezultatach poszczególnych dyscyplin nauki, co nadaje mu walor obiektywności i pozwala na przewidywanie i kierowanie w sposób zamierzony wszelkimi procesami przyrodniczymi, 2) postulat stosowania we wszelkich badaniach jedynie zasad i metod wzorowanych na naukach przyrodniczych.
SENSUALIZM - pogląd filozoficzny, w myśl którego jedynymi źródłami wiedzy (poznania) są wrażenia zmysłowe rozumiane bądź jako odbicie rzeczywistości obiektywnej (materializm), bądź jako jedyna dostępna rzeczywistość (idealizm subiektywny). Główni przedstawiciele: J. Locke, G. BerkeIey. H. Hume.
SIŁY WYTWÓRCZE - główny czynnik produkcji dóbr materialnych; obejmują środki produkcji oraz ludzi, którzy wprawiają je w ruch i wytwarzają dobra materialne dzięki doświadczeniu i nawykom produkcyjnym.
SPOSÓB PRODUKCJI - historycznie uwarunkowany sposób zdobywania niezbędnych do życia i rozwoju społecznego dóbr materialnych; stanowi jedność sił wytwórczych i stosunków produkcji. Jest podstawą ustroju społecznego określającego jego charakter.
SPIRYTUALIZM - idealistyczny kierunek filozoficzny głoszący, że ciała są tylko objawami dusz, a świat został stworzony przez Boga.
STOSUNKI PRODUKCJI - stosunki, w które wchodzą ludzie w procesie wytwarzania dóbr materialnych (stosunki zależności, nadrzędności i podporządkowania, podziału wytworzonego produktu itp.); ich podstawą są stosunki własności - typ posiadania środków produkcji występujący w danym społeczeństwie.
ŚRODKI PRODUKCJI - materialne składniki procesu produkcji; ogół środków pracy (narzędzia, maszyny itp.) i przedmiotów pracy (wszelka materia, na którą oddziałuje człowiek w procesie produkcji) biorących udział w procesie produkcji.
ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA - historycznie uwarunkowany całokształt istniejących poglądów, idei i treści życia duchowego określonego społeczeństwa. Ś. s. ma różne formy np. nauka, religia, sztuka, moralność, filozofia.
ŚWIATOPOGLĄD - system poglądów, pojęć i wyobrażeń o otaczającym świecie jako całości. W szerokim znaczeniu ś. zawiera w sobie całokształt wszystkich poglądów na świat, na zjawiska przyrody i społeczeństwa: poglądy filozoficzne, społeczno-polityczne, etyczne, estetyczne, przyrodnicze itd. Zasadniczy element każdego ś. stanowią poglądy filozoficzne.
TELEOLOGIA - (finalizm) - stanowisko, wg którego w przyrodzie wszystkie zjawiska, procesy, rzeczy są wynikiem celowego urządzenia. Wszystko zdąża do celu właściwego, jakim jest doskonałość formy oraz do celu ostatecznego, którym jest Bóg.
WOLUNTARYZM - a) w filozofii idealistyczny kierunek przyjmujący wolę za główny czynnik poznania lub nawet osnowy bytu; głosi wszechmoc woli ludzkiej niezależnie od obiektywnych praw przyrody i społeczeństwa; b) w psychologii kierunek upatrujący w aktach woli podstawowe procesy psychiczne, wyjaśniające wszelkie pozostałe zjawiska życia wewnętrznego człowieka.