I. Dzieje i przekształcenia koncepcji poznania.
1. Czy prawdę się odkrywa czy tworzy?
W tradycji do Kartezjusza przyjmowano, że prawdę odkrywamy. Grecy uważali, że wiedzę osiągamy wówczas, gdy formy kształtujące rzeczywistość w ten sam sposób kształtują również nasz rozum. Mówiąc najogólniej, prawda, którą poznawał umysł, była odzwierciedleniem prawdy istniejącej poza nim. Od Kartezjusza pogląd na tę kwestię uległ zmianie. Prawda nie była już czymś, co się odkrywa, lecz czymś, co należy skonstruować. Miało to związek z dążeniem Kartezjusza do uzyskania pewnej wiedzy. Uznał on, że w sposób pewny można poznać tylko to, co umysł sam wytwarza, konstruuje.
2. Kto poznaje? Ja, czy my, czy też...?
3. Co to jest wiedza i co stanowi jej wzorcowy przykład?
Ponieważ Kartezjusz uznał, że umysł może poznać tylko to, co sam wytworzył, najwyższym ideałem stała się wiedza matematyczna. Wiedzą jest bowiem to, co można poznać w sposób pewny. Cechą charakterystyczną tego, co miałoby być wiedzą jest wg. K oczywistość. Porządek przedstawień należało zorganizować w taki sposób, żeby poprzez łańcuch jasnych i wyraźnych postrzeżeń wzbudzał pewność (Tylor 272).
4. Czym jest to co poznajemy?...
Tradycyjnie przyjmowano, że poznajemy rzeczy takimi, jakie są (por. 1). Zdaniem Kartezjusza, poznać możemy tylko to, co sami wytworzyliśmy. Od niego też zaczyna się tendencja do przyznawania podmiotowi autonomii, a odbierania jej przedmiotowi (staje się on konstruktem). Tendencja ta znajduje skrajny wyraz u Kanta (Tarnas 490): ludzkie poznanie ma charakter interpretujący; przedmiot zawsze jawi się nam za pośrednictwem form naszej zmysłowości i umysłowości. Podmiot nie jest już bierny, jak w tradycji; nie kształtują jego umysłu ontyczne formy, lecz on sam narzuca swe własne formy rzeczywistości.
Terminy
Prawda- tradycyjnie coś danego i odsłonietego, co- jak uważano- można odkryć. Od Kartezjusza konstrukt (H. Arendt nazywa tę koncepcję porzuceniem prawdy na rzecz prawdomówności [302]).
Wiedza- Por. 3.
Realizm- w epistemologii pogląd, że istnieje rzeczywistość niezależna od podmiotu.
Kreatywizm (konstrukcjonizm)- wiedza jest podmiotowym konstruktem, a nie czymś odkrywanym.
Podmiot poznania-
Indywidualizm-
Przedmiot poznania-
II. Starożytne i średniowieczne koncepcje poznania.
1. Jak Grecy pojmują Rozum (nous) i Teorię?
a) Rozum był zdolnością widzenia i pojmowania, podawania „racji”. Rozum służył uchwyceniu naturalnego i właściwego ładu; być rządzonym przez rozum, to kierować się obrazem tego ładu, ładu istniejącego oczywiście niezależnie od podmiotu.
b) Rozum (nous) stanowił dla Greków (Anaksagoras, Ksenofanes, Heraklit, Pitagorejczycy, Platon) źródło kosmicznego porządku, racjonalną zasadę rządzącą wszechświatem. U Platona postać tej zasady zyskała ostateczne sformułowanie (rozum poruszał wszystkie rzeczy zgodnie z najwyższą mądrością, czyli ideą dobra [Taylor 62]). Teoria oznaczała kontemplacyjny ogląd będący udziałem patrzącego [Arendt 301]. U arystotelesa teoria oznaczała zarówno kontemplację, jak również wiedzę osiągniętą w jej trakcie. Teoria skierowana jest na poszukiwanie przyczyn.
2. Na czym polega wiedza (episteme) u Platona? Jakie nauki wynosi Platon na piedestał i dlaczego?
Dla Platona autentyczną wiedzą o rzeczywistości była wiedza o tym co boskie, o ideach, z którymi nieśmiertelna dusza doświadczyła bezpośredniego kontaktu przed swymi narodzinami, zaś później na skutek uwięzienia w ciele zapomniała o prawdziwej naturze rzeczy. Prawdziwa wiedza dotyczyć może właśnie tylko transcendentnych wiecznych idei, ponieważ one tylko są niezmienne. Wiedzę prawdziwą przeciwstawia Platon (metafora jaskini) fałszywej „wiedzy” o pozorach (czyli zmysłowej rzeczywistości). Najogólniejszy podział rodzajów wiedzy: Eikasia i pistis odpowiadają dwom stopniom tego co zmysłowe: eikasia odnosi się do cieni i zmysłowych obrazów rzeczy, pistis do samych rzeczy i przedmiotów zmysłowych. Z kolei dianoia i noesis odnoszą się do dwóch stopni tego co inteligibilne: dianoia jest wiedzą o rzeczywistości matematyczno-geometrycznej, noesis zaś czysto dialektyczną wiedzą i ideach.
Naukami wyniesionymi na piedestał były więc matematyka i dialektyka, z uwagi na niezmienność ich przedmiotów.
3. Co to jest logos i jak się mają do siebie byt i logos?
Logos (gr. słowo, mowa, myśl) był w tradycji greckiej (Heraklit) jedną z odmian boskiej inteligencji, racjonalną zasadą rządzącą wszechświatem. Choć wszystkie rzeczy podlegały w koncepcji H zmianie, to jednak podlegały prawom uniwersalnego Logosu. Struktura bytu była więc rozumnie uporządkowana.
4. Na czym polega różnica między doksa i episteme u Arystotelesa? Podaj cechy wiedzy naukowej.
[do źródeł]
5. Czym była filozofia jako ćwiczenie duchowe? Podaj przykłady takiego ćwiczenia.
Chodziło o to, że filozofia nie miała polegać na nauczaniu teorii, czy egzegezie tekstów, ale na sztuce życia, które miało być autentyczne. W odróżnieniu od życia nieautentycznego, w którym człowiek nękany był troskami i nieświadomy, miało się ono charakteryzować precyzyjnym widzeniem świata, wewnętrznym spokojem i wolnością. np. Zdaniem stoików człowiek cierpi gdyż pragnie rzeczy nieosiągalnych bądź takich, które może stracić. Należy więc nastawić sie tylko na to co osiągalne i unikać tylko tego czego można uniknąć (moralne dobro i zło).
Wśród chrześcijańskich apologetów powstał pogląd, że prawdziwą filzofią jest chrześcijaństwo, które uczy jak postępować. Znowu kładziono więc nacisk na stronę praktyczną. W późniejszym okresie, Jan z Salisbury stwierdził, iż mnisi filozofują w sposób najprostszy i najbardziej autentyczny. Najogólniej w ćwiczeniu duchowym, chodziło o czujność i kierowanie uwagi na samego siebie, koncentrację na chwili obecnej („Postępować, mówić, myśleć zawsze tak, jak ktoś, kto może natychmiast od życia odejść”- [Marek Aureliusz]), ale też postępowanie wg pewnych zasad, dogmatów. Świadomość siebie była przede wszystkim świadomością moralną, ale także kosmiczną, świadomością życia w obecności Boga.
6. Na czym polegało odkrycie człowieka wewnętrznego w średniowieczu? Dla św. Augustyna poznanie było procesem autorefleksyjnym i religijnym; poznanie jest zwróceniem się ku swemu wnętrzu. Ten akt wymaga jednak boskiej pomocy, iluminacji
7. Dlaczego można powiedzieć, że w Średniowieczu, w odróżnieniu od Antyku, wiedza naturalna odgrywa rolę jedynie instrumentalną? Jeśli jest tylko środkiem, to do czego? Antyczne koncepcje traktowały wiedze jako wartość samą w sobie. Natomiast średniowieczne jedynie jako środek do poznania Boga, który był jedynym jego celem i przedmiotem
Terminy:
rozum- 1
teoria- 1
episteme i doksa- 4
logos- 3
wiedza demonstratywna- wiedza przez dowód
idealizm platoński- rzeczywistym bytem są wieczne i transcendentne idee. Rzeczywistość idei przeciwstawiona jest rzeczywistości zmysłowej, która stanowi tylko ich niewyraźne odbicie.
człowiek wewnętrzny- 6
punkt widzenia pierwszej osoby- kontekst
wiedza naturalna i nadprzyrodzona- kontekst
Neoplatonizm- wszechświat stanowi pewną całość, składająca się z hierarchicznie uporządkowanych stopni bytu. Najwyższą zasadą jest jedność, która przez emanację wytwarza inne byty.
instrumentalizm- kontekst
III. Nowożytne koncepcje poznania.
1. Na czym polega odczarowanie świata i przyjęcie oderwanego albo pozaświatowego punktu widzenia?
Najogólniej rzecz ujmując chodzi o zmianę sposobu pojmowania materii. Kartezjusz zdecydowanie odrzucał pogląd, jakoby materia miała zawierać w sobie jakiekolwiek procesy mentalne [Taylor 274]. Pogląd o obecności duchowego pierwiastka w materii panował (z nielicznymi wyjtkami: Anaksgoras, Demokryt) wśród Greków, co związane było z pojmowaniem ruchu jako oznaki życia [Russel 619]. Materia u Kartezjusza zostaje uprzedmiotowiona; dostrzega sie w niej wyłącznie mechanizm pozbawiony pierwiastka duchowego. Ma to ścisły związek z drugą kwestią, czyli przyjęciem oderwanego punktu widzenia. Skoro ciało jest materią, to tym co w podmiocie rzeczywiście funkcjonuje jest dusza. Podmiot musi więc być pojmowany jako rzecz myśląca. Codzienna perspektywa, w której uwikłani jesteśmy w cielesność, nie pozwala jednak należycie tego dostrzec, np. wydaje nam się że ból czujemy „w nodze”. Z tego powodu należy oderwać sie od tej perspektywy, aby zrozumieć, ze ów ból nie może być bólem nogi, gdyż materia nigdy nie może być nośnikiem takich mentalnych procesów [Taylor 273].
2. Metoda hipotetyczno- dedukcyjna i rola eksperymentu.
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna jest to metoda, która polega na stwarzaniu nowej teorii - hipotezy. Później dedukuje się jej konsekwencje, które można sprawdzić przez doświadczenie (eksperyment). Jeśli doświadczenie nie potwierdza teorii należy ją odrzucić. Zadaniem eksperymentu byłoby więc potwierdzanie bądź falsyfikacja hipotez.
3. Znaczenie galieuszowych praw bezwładu oraz swobodnego spadku. Jakich sytuacji dotyczyły te prawa i jak potwierdzono to drugie?
Zasada bezwładności- ciało na które nie działają żadne siły będzie się poruszało ruchem jednostajnym po linii prostej.
Prawo swobodnego spadku- spadające swobodnie ciało ma stałe przyśpieszenie, które może się zmieniać pod wpływem oporu powietrza. Przeprowadzenie pełnego dowodu tego prawa stało się możliwe dopiero w 1654 po wynalezieniu pompy powietrznej. Dzięki niej można było obserwować spadanie ciał w warunkach zbliżonych do próżni. Okazało się, że pióra spadają równie szybko jak ołów.
Galileusz wykorzystał swe odkrycia m. in. w badaniach torów lotu pocisków. Galileusz ustalił też niezwykle płodną w dynamice zasadę, że kiedy kilka sił działa równocześnie, skutek jest taki, jak gdyby każda z nich działała po kolei. Ponadto, dzięki zasadzie bezwładności wyjaśniono pewną zagadkę systemu kopernikańskiego [por. 4].
4. Z teorii Kopernika wynika, że kamień spuszczony z gniazda orlego w pewnej odległości od masztu powinien spaść na pokład nie w tej samej odległości od podstawy masztu lecz nieco na zachód, gdyż w trakcie spadania Ziemia przesuwa się na wschód. Jak problem ten rozwiązał Galileusz i jakie rozróżnienie dotyczące ruchu wprowadził w tym celu?
Galileusz stwierdził, że kamień zachowuje prędkość ruchu obrotowego Ziemi, którą posiada zanim zostanie upuszczony z gniazda, dlatego „przesuwa” się wraz z Ziemią [Russel 616].
Galileusz uznał, że oprócz jawnych, istnieją także ruchy niejawne, np. obrotowy ruch względny którego nie obserwujemy [Sikora 42].
5. Jaki zachodzi związek miedzy naszą zdolnością konstruowania porządków a pewnością lub oczywistością poznania? Jakie znaczenie ma tu wynalazek geometrii analitycznej?
Związek o jakim mowa najlepiej wyraził Kartezjusz [por. I.1]. W odniesieniu do Galileusza chodziło głównie o idealizację geometrii i konstrukcję idealnych bytów matematycznych, które następnie starano się zmierzyć jako istniejące przyrodzie. Tylko poznanie przyrody jako pisanej językiem matematyki spełniało zdaniem Galileusza wymóg oczywistości i pewności [Sikora 33- 38]. Wydaje się, że dzięki geometrii analitycznej można było niemal wszystko przełożyć na formuły matematyczne, wzorce „tożsame z ludzkimi strukturami umysłowymi [Arendt]”.
6. Na czym polega racjonalność proceduralna i dlaczego w przypadku Galileusza, Kartezjusza i innych można mówić o absolutyzmie poznawczym (wzgl. metodologicznym)?
Chodzi o to, ze poznanie powinno być podporządkowane pewnym racjonalnym regułom, metodom, zamiast opierać się np. na autorytetach. Kartezjusz i Galileusz występują z roszczeniem absolutystycznym, ponieważ budują program konstruowania wiedzy od nowa na nowym fundamencie, zaś wszystko, co zastane, jako że nie spełnia surowych wymogów ich metody, należy odrzucić.
7. Dlaczego racjonalność proceduralna (metoda) nie gwarantuje osiągnięcia wiedzy na temat świata zewnętrznego? Dlaczego potrzebne są gwarancje transcendentalne i jakie są te gwarancje (adekwatności poznania ludzkiego)? - kontekst
8. Jaką rolę w Kartezjańskiej konstrukcji poznania odgrywa Bóg i wiedza boska? - oczywiste.
Terminy:
sekularyzacja- kontekst
podmiot oderwany [por 1]
metoda hipotetyczno- dedukcyjna- 2
eksperyment myślowy- Istota eksperymentu myślowego nie polega na wprowadzeniu do doświadczenia składników metafizycznych, lecz na zastosowaniu idealizacji, pominięciu czynników ubocznych, a skoncentrowaniu się na wielkościach istotnych dla badanego procesu. Eksperyment myślowy stanowi uzupełnienie eksperymentu rzeczywistego w wypadkach, gdy drugi rodzaj eksperymentu nie daje się przeprowadzić.
idealizacja- chodzi o to, że pojęcia geometryczne zostają redagowane na podstawie doświadczeń naocznych występujących w codziennym świecie (stolarz dążący do uzyskania idealnie gładkiej płaszczyzny).
absolutyzm poznawczy
pewność [kontekst?]
problem świata zewnętrznego [kontekst?]
założenia transcendentalne [kontekst?]
IV. Empirystyczne koncepcje poznania.
1. Wskaż metafizyczne założenia kartezjańskiej teorii poznania, które odrzucili empiryści (zwłaszcza Hume). Wrodzoność idej, prymat poznania apriorycznego (u empirystów ostatecznym źródłem wiedzy o świecie jest doznanie zmysłowe), odrzucenie Boga jako gwaranta.
2. Uzasadnij odrzucenie postulatu idej wrodzonych w terminach walki z autorytetami oraz afirmacji samodzielności intelektualnej.
Zdaniem Locke'a przyjmowanie poglądu ludzi głoszących istnienie idej wrodzonych, może prowadzić do przyjęcia pewnych doktryn jako wrodzonych, co zwalania z obowiązku samodzielnego myślenia i krytyki [Taylor 316].
3. Na czym polega uprzedmiotowienie umysłu? Dlaczego empirystyczna teoria umysłu jest antyteleologiczna?
Locke jest wyznawcą atomistycznej teorii umysłu, który porównywany jest do „sali audiencyjnej duszy” oraz „ciemnego pokoju”. Najogólniej, stanowi pewien pojemnik na idee, które niczym atomy składa ze sobą, bądź od siebie oddziela [Taylor 312]. Atomy te rodzą się ponadto w quasi- mechanicznym procesie, poprzez wtłaczaniu ich w umysł poprzez oddziaływanie na zmysły. Również mechaniczny zdaje się być proces kojarzenia (łączenia) idej.
Skoro odrzuca się idee wrodzone, odrzuca się także dyspozycje do pewnego celu. Przyczynia się to do antyteleologicznego rozumienia natury ludzkiej, jako naturalnie predestynowanej do poznawania prawdy lub czynienia dobra.
4. Dlaczego ta teoria umysłu prowadzi do sceptycyzmu zasłony idej? Ponieważ tym, co nam dane są zawsze tylko idee, a nie przedmioty same. Brak tu gwarancji takiej jak u Kartezjusza; nigdy nie będziemy wiedzieć, co kryje się za percepcjami.
5. Czy odczarowany umysł/podmiot, który znajdujemy u empirystów, jest wolny? Czy empirystyczny subiektywizm nie podcina gałęzi, na której siedzi? Np. czy empiryści są w stanie wytłumaczyć tożsamość osobową (por. Taylor, s. 322-3 i przypis 49). [brak tekstu]
6. Na czym polega naturalizm Hume'a i czy rozwiązuje on te problemy? [brak tekstu]
Terminy:
natywizm- pogląd, że istnieją idee wrodzone
uprzedmiotowienie umysłu- [por 3]
teleologiczne i antyteleologiczne ujęcie umysłu [por 3]
empiryzm- wszelkie poznanie płynie ostatecznie z doświadczenia; umysł łączy tylko idee proste które otrzymuje od zmysłów.
Subiektywizm [kontekst]
naturalizm [kontekst]
V. Transcendentalistyczne ujęcie poznania.
1. Na czym polega różnica między pochodzeniem pojęcia a jego prawomocnością? Dlaczego poznanie wyprowadzone z doświadczenia nie może być wiedzą prawomocną?
Kwestia pochodzenia pojęcia, to kwestia jego genezy, pytanie o to czy pojęcie pochodzi z doświadczenia, czy też ma inne źródło. Odpowiedź natomiast na pytani o prawomocność jego użycia, jest pytaniem o to, czy pojęcie natrafia w rzeczywistości na jakiś przedmiot. Weźmy np. pojęcie przyczynowości. Używamy go prawomocnie tylko wówczas, jeśli w przyrodzie rzeczywiście zachodzą związki przyczynowe. Jeśli natomiast występuje w niej przygodne towarzyszenie sobie zjawisk, to wówczas pojęcie przyczynowości jest tylko- jakby powiedział Kant- urojeniem.
Poznanie wyprowadzone z doświadczenia nie może być wiedzą prawomocną, gdyż wiedza taka powinna (Kant) spełniać wymóg konieczności i powszechności. Doświadczenie natomiast nigdy nie poucza, że coś jest konieczne i powszechne. Wiedza oparta na doświadczeniu jest bowiem indukcyjna, a „ogólność” którą w jej wyniku uzyskujemy dotyczy tylko zbadanych przypadków szczegółowych. Nigdy nie można mieć pewności, że kolejny przypadek szczegółowy potwierdzi wyprowadzone indukcyjnie „prawo”. Doświadczenie, jak pisze Kant, poucza nas zawsze jedynie jakie coś jest, a nie jakie musi być.
2. Dlaczego powinniśmy przyjąć, że przedmioty poznania dostosowują się do umysłu poznającego? Odtwórz argumentację Kanta na rzecz przewrotu kopernikańskiego.
Tylko w ten sposób możemy wyjaśnić, w jaki sposób wiedza może posiadać cechy konieczności i powszechności. Jeśli bowiem chcielibyśmy całe nasze poznanie wyprowadzić z doświadczenia, nigdy byśmy tych cech nie uzyskali [por 1]. Nasze poznanie przedmiotów doświadczenia może być prawomocne tylko wówczas, jeśli istnieją pewne warunki, które to doświadczenie poprzedzają i umożliwiają. Wówczas bowiem w sposób konieczny nasze poznania będą zgodne z przedmiotami, właśnie z uwagi na wspomniane warunki.
Argumentacja na rzecz przewrotu kopernikańskiego- oczywiste.
3. Co to znaczy, że umysł konstytuuje zjawiska (jako możliwe przedmioty poznania)?
Chodzi o to, że świat dostępny nam w doświadczeniu zawsze jest nam dany jako uporządkowany przez nasz aparat poznawczy. Świat jest bowiem pewnym konglomeratem zjawisk występujących w czasie i przestrzeni, który rządzi się pewnymi prawami. Zarówno jednak czasowość i przestrzenność, jak i prawa panujące w przyrodzie (np. przyczynowość) są wytworami podmiotu. Nie chodzi tu rzecz jasna o konstytucję aktem woli.
4. Jak się ma krytyka transcendentalna do tradycyjnej metafizyki? - oczywiste.
5. Jakie jest zadanie epistemologii transcendentalnej? Czym różni się ona od XVII wiecznej teorii poznania?
W klasycznej teorii poznania porządki bytu i wiedzy były ściśle rozgraniczone i całkowicie zewnętrzne wobec siebie. Rzeczywistość traktowana była jako zupełnie niezależna od wiedzy, zaś wiedza wręcz przeciwnie- jako całkowicie określona przez swój stosunek do rzeczywistości. Wiedza miała odzwierciedlać porządek bytu. Klasyczna teoria poznania rozważała zawsze wiedzę jako z góry odróżnioną i odgraniczoną od bytu, a więc była tylko fragmentem rzeczywistości teoretycznej, w której funkcjonowała. W epistemologii przedmiotem wiedzy nie jest już poznanie jako oddzielone od wiedzy, ale sama relacja poznania i wiedzy. Epistemologia i teoria poznania różnią się sposobem wyodrębniania problemu wiedzy i jego lokalizacji względem całokształtu rzeczywistości teoretycznej, oraz potraktowaniem tego problemu. Epistemologia nie jest (jak teoria poznania) teorią bezpośredniego istnienia rzeczy, lecz wysiłkiem całościowego opisu i zrozumienia jej bytu.
6. Na czym polega transcendentalne ugruntowanie możliwości prawomocnej wiedzy o zjawiskach? Zastanów sie czy to ugruntowanie zakłada relację podmiot- przedmiot, subiektywne- obiektywne, pojęcie- zjawisko, czy też na odwrót? - oczywiste.
Terminy:
pochodzenie (geneza) a prawomocność- 1
przewrót transcendentalny- 2
konstytucja transcendentalna-3
krytyka transcendentalna- 4
metafizyka przedkrytyczna- 4
epistemologia a teoria poznania- 5
fundamentalizm epistemologiczny- oczywiste
VI. Podmiot nowożytny- ujęcia eksternalistyczne.
1. Na czym polega idealizm Leibniza? Co to znaczy, że w jego filozofii istnienie zostaje wchłonięte przez przedstawienie oraz że materia zostaje uduchowiona?
Zdaniem Leibniza rzeczywistość ma strukturę duchową; monady są niematerialnymi metafizycznymi punktami.
Istnienie monady polega na postrzeganiu, które jest przedstawianiem sobie. Monady same są wytwórcami tych przedstawień. Ponadto monady proste, z których składają się ciała, również posiadają percepcję, a tym samym mają charakter duchowy.
2. Co stanowi o jedności i tożsamości monady?
Jedynym, co pozwala pomyśleć monadę jako tożsamą z samą sobą i pod pewnym względem nieimienną jest percepcja. To ona jest tym co stałe mnogości przedstawień. Percepcja nie jest jednak świadomym postrzeganiem, lecz oznacza tylko obecność wielości stanów w tej samej jedności. Wyższym stadium percepcji tak pojętej byłaby apercepcja czyli (u Leibniza świadome postrzeganie).
3. Czy monadę można po prostu utożsamić z podmiotem kartezjańskim?
Nie, ponieważ podmioty u Leibniza są w dużym stopniu nieświadome (teoria nieświadomych postrzeżeń). Dla Kartezjusza istotą podmiotu było świadome myślenie, dla Leibniza postrzeganie, niekoniecznie świadome, co znacznie ogranicza tak ważną dla Kartezjusza zdolność podmiotu do autorefleksji. Podmiot Kartezjusza jest zdaniem Renaulta autonomiczny, natomiast u Leibniza nie może być mowy o autonomii; wyklucza ją harmonia wprzódy ustanowionej. Ponadto nie może tez być mowy jednym z podstawowych działań podmiotu kartezjańskiego, czyli dążeniu do opanowania i podporządkowania sobie świata- w świecicie leibnizjańskim nie istnieją zależności przyczynowe; jedna monada nigdy nie wpływa na drugą.
4. Czy monady są autonomicznymi podmiotami w sensie kartezjańskim? Jakie miejsce przypada samoświadomości w hierarchii monad? - kontekst.
Kartezjańska autonomia rozumiana jest jako samostanowienie, wolność, która u Leibniza jest wykluczona [por 3]. Autonomia rozumiana jest przez Leibniza zupełnie inaczej, jako zdolność do wytwarzania przedstawień; inna sprawa, że harmonia wprzódy ustanowiona z góry wyznaczyła jakie i kiedy będą to przedstawienia.
5. Na czym polega materializm Hobbesa? Wytłumacz, w jaki sposób Hobbes rozciągnął metodę mechanistyczną Galileusza na obszar psychologii. Zilustruj to na przykładzie jego znaturalizowanych definicji doznania zmysłowego, myślenia, wolności, dobra i zła.
Zdaniem Hobbesa wszelkie zjawiska, także natury psychicznej, można wytłumaczyć sięgając do prostych oddziaływań materii, zjawisk fizycznych i chemicznych. Doznanie zmysłowe jest (jak wszystko inne) materią w ruchu. Cząstki przemieszczają się w rzeczy, następnie za pośrednictwem narządów zmysłowych docierają do mózgu, gdzie powstają obrazy zmysłowe. Obrazy te powstają więc w czysto mechanicznym procesie.
Terminy:
eksternalizm- przyjmuje, ze podmiot jest dostępny z zewnątrz, można go ująć i opisać na podstawie zewnętrznej obserwacji (np. Leibniz, Hobbes)
idealizm- rzeczywistość ma strukturę duchową
podmiot kartezjański- [por 3]
autonomia podmiotu- [por 4]
materializm to ogólna nazwa systemów filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka.
mechanicyzm, stanowisko w filozofii i nauce, postulujące wyjaśnianie wszelkich (lub niektórych) zjawisk i procesów, nie będących ruchami mechanicznymi, za pomocą pojęć i praw mechaniki, uznawanej za podstawową naukę przyrodniczą, badającą pierwotne i powszechne właściwości materii i jej układów
naturalizm- kierunek w filozofii, którego celem jest wyjaśnienie rzeczywistości przyczynami naturalnymi, tłumaczący całość zjawisk działaniem praw przyrody.
VII. Podmiot nowożytny- ujęcie internalistyczne.
1. Na czym polega zmiana punktu widzenia, której dokonuje Kartezjusz gdy przechodzi najpierw od "Rene Descartes wątpi" do "Ja wątpię" , potem zaś od "Ja wątpię" do "Istnieje pewna rzecz myśląca, która wątpi"? Nazwij te 3 punkty widzenia.
2. Na czym polega uprzedmiotowienie podmiotu?
3. Czym zastąpiona zostaje Augustyńska opozycja wnętrze/zewnętrze (oraz scholastyczne rozróżnienie w umyśle / poza umysłem )?
4. Na czym polega autonomia ego cogito?
5. Dlaczego kartezjańskie przekonanie, że pojęcia same ustalają, do czego odnoszą się w świecie, jest nie do przyjęcia? Co trzeba uwzględnić przy ustalaniu odniesienia przedmiotowego pojęć i słów?
Przekonanie to nie bierze pod uwagę 2 czynników: podziału pracy językowej oraz wkładu otoczenia w ustalenie odniesienia przedmiotowego. Pierwszy z nich dotyczy faktu, że odniesienie przedmiotowe jest często wyznaczane przez innych członków społeczności językowej, np. mechanizm odnoszenia imion postaci historycznych takich jak Mojżesz do rzeczywistych osób, daleki jest od bezpośredniości. Drugi z czynników dotyczy tego, że odniesienie przedmiotowe naszych słów wyznaczane jest przez otoczenie pozaludzkie; sens terminów może się zmienić w obliczu odkryć naukowych.
6. Porównaj internalistyczne... [wykład]
Terminy:
internalizm- w
autonomia podmiotu- [por VI. 4]
uprzedmiotowienie podmiotu -[por IV.3]
pierwsza osoba- kontekst
odniesienie przedmiotowe- 5
intencjonalność- kontekst
zewnętrzny obserwator- kontekst
VIII. Podmiot: Empiryzm, transcendentalizm, fenomenologia.
1. W jaki sposób Berkeley traktuje ideę substancji i jaki ma to związek z kwestią obrony podmiotu?
Berkeley pojmował substancję myślącą jako różną od swych przedstawień. Starał się wewnątrz przedstawień wyróżnić sferę subiektywności i obiektywności. W przeciwnym bowiem razie, podmiot byłby niczym więcej jak tylko strumieniem przedstawień. Berkeley dowodził, że sama myśl nie jest ideą, lecz aktem woli. Ducha określał jako byt prosty, zdolny do postrzeżeń, którego istotą jest wola.
2. Na czym polega subiektywizm i antysubstancjalizm Humowskiego empiryzmu?
Hume redukuje rzeczywistość do jej obecności w ludzkim umyśle. Istnienie jest tylko przedstawieniem czegoś w umyśle- nie ma możliwości sprawdzenia, czy poza percepcjami istnieje jakaś obiektywna rzeczywistość.
Empiryzm Hume'a jest antysubstancjalny, gdyż tym, co jedynie przyjmuje on jako istniejące są proste wrażenia. Podmiot np. nie jest żadną substancją myślącą, lecz tylko strumieniem przedstawień. Pojęcie substancji, podobnie jak przyczynowości jest tylko dziełem wyobraźni; Próżno szukać impresji, która mogłaby nam dać ideę stałego i niezmiennego ja. Idei więc takiej nie posiadamy.
3. Czym jest Humowska monadologia percepcji?
Chodzi o to, że u Hume'a wszystkie idee pozostają w takim związku z wrażeniami, jak u Leibniza zjawiska monadami. Impresja posiada wszelkie cechy konstytutywne monady: prostotę i niepodzielność, niepowtarzalność i indywidualność, samowystarczalność lub niezależność, jedność i zamknięcie w sobie.
4. Co odróżnia podmiot transcendentalny od empirycznego?
Zdaniem Rolewskiego podmiot transcendentalny i empiryczny są dwoma nietożsamymi podmiotami, co jest oczywistą bzdurą. Najogólniej rzecz biorąc, podmiot transcendentalny, jeśli w ogóle można się tak wyrazić bo raczej powinno się mówić o rozpatrywaniu jednego podmiotu na dwóch płaszczyznach, stanowiłby w pewnym sensie zbiór wyabstrahowanych warunków, które są konieczne dla możliwości zaistnienia doświadczenia, czyli syntetycznej jedności postrzeżeń, z których warunkiem głównym, byłaby transcendentalna jedność (tj. jedność umożliwiająca doświadczenie). Podmiot empiryczny z kolei byłby tym samym podmiotem, tyle że uwikłanym w przygodną empirię; na tym poziomie rozważań bralibyśmy pod uwagę nie tylko formę, ale i materię zjawisk, która może być przygodna.
5. W jakim sensie kantowski podmiot transcendentalny jest podmiotem epistemologicznym, a nie metafizycznym? Podmiot ów jest podmiotem raczej epistemologicznym niż metafizycznym, ponieważ stanowi on zbiór wyabstrahowanych warunków możliwości doświadczenia (mówimy tu oczywiście cały czas o filozofii teoretycznej Kanta. Czy za podmiotem transcendentalnym kryje się rozumiana jak najbardziej metafizycznie dusza- pozostaje kwestią otwartą).
6. Co to znaczy, że kantowski podmiot transcendentalny jest zdenaturalizowany, uniwersalny i abstrakcyjny. Jakie trudności takie ujęcie pomaga rozwiązać, a jakie generuje? - wykład
Oczywiste.
Terminy:
solipsyzm- istnieje tylko podmiot poznania, a cała rzeczywistość jest tylko zbiorem jego wrażeń.
substancja- byt samodzielny w bytowaniu i tożsamy ze sobą. To, co istnieje przed wszystkim innym i nigdy nie jest własnością. Substancji nie orzeka się o niczym innym, lecz wszystko inne jest o niej orzekane.
internalizm- wykład
desubstancjalizacja- 2
dezobiektywizacja- 3
fakty- kontekst
wiązka wrażeń- oczywiste
podmiot empiryczny a transcendentalny- 4
intersubiektywność- kontekst
funkcja epistemologiczna a metafizyczna- 5
przedstawienie- oczywiste
zmysł wewnętrzny- oczywiste
apercepcja- oczywiste
konstytucja- oczywiste
ja transcendentalne- oczywiste
IX. KRYTYKI NOWOŻYTNEGO POJĘCIA PODMIOTU
1. Jaką rolę pełni pojęcie oddźwięku uczuciowego w Humowskiej filozofii? Jaki problem epistemologiczny pozwala rozstrzygnąć?
Podobnie oddźwięk uczuciowy pozwala doświadczać cudzych stanów uczuciowych, jednak czyni to tylko pośrednio: to nie samo czyjeś uczucie jest doświadczane, ale jego oddźwięk: udziałem osoby staje się oddźwięk uczuć innych, nigdy tylko "dźwięk" uczuć własnych, uczucie jest współdoznawane przez osobę wraz z innymi. Oddźwięk uczuciowy, umożliwiając zaistnienie relacji pomiędzy osobami, dookreśla zarazem tożsamość każdej z nich.
2. Jaki jest związek nihilizmu z filozofia transcendentalną?
Jeśli interpretować nihilizm jako sytuację, w której „świat rozpoznany został jako baśń”, to filozofia transcendentalna może być nazwana nihilistyczną. Twierdzi ona bowiem, że w naszym doświadczeniu nigdy nie mamy do czynienia z rzeczami takimi, jakimi one są, lecz tylko z ich przejawami.
3. Na czym polega Heglowska krytyka empirystycznego (immanentystycznego) pojmowania podmiotu?
4. Na czym polega Nietzscheański indywidualizm, a na czym jego (indywidualizmu) krytyka?
Nietsche z jednej strony gloryfikuje, a z drugiej krytykuje indywidualizm. Najogólniej rzecz biorąc jego koncepcja ujmowałaby indywidualizm jako nieskończone potwierdzanie siebie jako niezależnego od innych. Tym zaś co w indywidualizmie nowożytnym krytykował, było paradoksalne wiązanie go z egalitaryzmem. Demokratyczny ideał równości zastępował ideałem arystokratycznym. Indywidualizm nowożytny, był jego zdaniem występowaniem jednostek przeciw zbiorowości; jego miał być występowaniem jednostki przeciw wszystkim innym.
5. Jak interpretować stwierdzenie o schyłku metafizyki? Jakie nowe cele stawia sobie filozofia postmetafizyczna?
Chodzi o fakt zaprzestania dociekań metafizycznych lub przynajmniej odebrania im uprzywilejowanej pozycji jako niesprawdzalnym (pozytywizm logiczny). Filozofia postmetafizyczna zajmuje sę głownie epistemologią, analizą języka, filozofią nauki bądź fenomenologicznymi i egzystencjalistycznymi analizami ludzkiego doświadczenia.
6. Co to znaczy, że podmiot zakorzeniony jest w języku?
7. Co oznacza dla filozofii zmierzch ideału powszechnej racjonalności?- Wydaje się, że oznacza kres spekulacji metafizycznych oraz wielkich systemów filozoficznych. Skoro bowiem racjonalność traci status powszechności, filozofii pozostaje zajęcie się jednostkowymi faktami, zdarzeniami itd. - por 5.
Terminy:
oddźwięk uczuciowy (sympathy)- 1
podmiot epistemologiczny / społeczny / językowy- wykład
nihilizm-
1. Pesymistyczny pogląd negujący w różny sposób istnienie, sens lub cel zjawisk przyrody, wywodzący się od pojęcia nicości.
2. Odrzucanie, negowanie, relatywizacja wszelkich przyjętych wartości, norm, zasad, praw życia zbiorowego i indywidualnego; inaczej, jest to sceptycyzm absolutny. Według nihilistów, ludzka egzystencja jest pozbawiona jakiegokolwiek znaczenia, celu lub zasadniczej wartości.
przewartościowanie wartości- Własne stanowisko Nietzschego — owa moralność panów — było we wszystkich punktach wprost przeciwne moralności dziś panującej. Główne jego założenia były takie: l) Założenie wartości życia: jedynie ono posiada wartość bezwzględną i z niego rodzi się wszystko inne, co w ogóle wartość posiada. 2) Założenie wolności silnego: wolność należy się tylko temu, kto posiada dość siły, by ją sobie zapewnić. 3) Założenie nierówności: ludzie nie są równi, między nimi są lepsi i gorsi, zależnie właśnie od tego, ile mają w sobie życia i siły.
Z założeń tych wypływał jego stosunek do zasad moralności współczesnej: był to stosunek krytyczny. Zasada sprawiedliwości jest zła: prawa i dobra należą się dostojnym, dzielnym, silnym, nie zaś słabym, nieudolnym, poronionym tworom natury. Właściwa sprawiedliwość opiera się nie na zasadzie równości, lecz głównie na nierówności: każdemu należy się tyle, ile ma zasługi. „Równość jest znamieniem upadku". — Zasada użyteczności jest zła: nie chodzi o produkowanie dóbr, lecz o życie, które jest dobrem największym. — Zasada altruizmu jest zła: jeśli ma się własne wielkie cele, to są one ważniejsze od cudzych. Nie należy oszczędzać bliźniego, wszystko jest dla najlepszego. „Samolubstwo dostojnych jest stanem świętym". Zresztą altruizm jest także egoizmem, tylko egoizmem słabych. — Zasada litości jest zła: jest marnowaniem energii, poświęcaniem jej dla słabych i zwyrodniałych. Silny powinien mieć „patos dystansu", czyli poczucie swej pozycji i wyższości. — Zasada prymatu dóbr duchowych jest zła: bo podstawą wszystkiego jest ciało, życie jest przede wszystkim sprawą cielesną, duch jest jedynie nadbudową nad nim. — Zasada prymatu ogółu jest zła: tylko wielkie jednostki mają wartość, ogół zaś, jeśli ma wartość, to tylko jako kopia wielkich ludzi, jako ich narzędzie lub jako opór, który ich pobudza do działania; zresztą, jak mówił Nietzsche, „bierz go diabeł i statystyka". — Zasada wychowania jest zła: czego się nie ma w organizmie, w siłach żywotnych, w instynktach, tego żadne wychowanie nie zastąpi. — Wreszcie i zasada nagrody i kary jest zła: bo nagroda i kara nie są ważne; nagrodę rozumie się jako szczęście, karę jako nieszczęście, a od tego, by się czuć szczęśliwym, ważniejsze jest, by żyć życiem pełnym i dostojnym. Szczęście to także jeden z ideałów moralności panującej, dzieło niewolników, które należy obalić.
postmodernizm- prąd myślowy odwołujący się do poczucia końca historii i wielkich narracji. Centralnym zagadnieniem i tematem w postmodernizmie jest opozycja pomiędzy pojęciem nowoczesności i ponowoczesności. Postmodernistyczni teoretycy piszą o końcu człowieka, o zmianie jego kondycji, podają w wątpliwość wszelkie systemy wartości jako arbitralne i determinujące człowieka. Postmodernizm wiąże się z poczuciem lęku przed modernizmem utożsamianym z systemami totalitarnymi.
gra językowa- Gra językowa: całość złożona z zachowań językowych i wplecionych w nie czynności. Gry językowe to jakby mini-języki testujące jakiś aspekt rzeczywistego języka. Nawet najprostsze rzeczywiste sytuacje składają się z olbrzymiej ilości gier językowych. Grę językową charakteryzujemy podobnie jak gry takie jak szachy. Tzn. mówimy, ilu jest graczy, jaki jest cel każdego z nich, jakie są ruchy wejścia, jakie odpowiedzi na nie, itd. W każdej grze językowej istnieją ruchy: tylko za ich pomocą można grać w tą grę. Ale są też inne rzeczy dotyczące gier, podobne do ruchów. Nazwijmy je za Wittgensteinem zdaniami gramatycznymi. Aby zbadać co dany zwrot znaczy, trzeba wypisać te sytuacje, w których można ten zwrot wypowiedzieć.
indywidualizm- kontekst
relatywizm- kontekst
pluralizm- kontekst
racjonalność- kontekst
podmiot transwersalny- podmiot zdolny do wybierania i przechodzenia pomiędzy wieloma rodzajami racjonalności.
X. PRZEDMIOT POZNANIA
Pytania:
1. Czym jest wiedza rozumiana jako samoujawnianie się bytu? W jakich koncepcjach fil. mamy do czynienia z takim rozumieniem wiedzy? Byłaby to wiedza o obrazach zmysłowych, wysyłanych przez rzeczy, które to obrazy za pośrednictwem zmysłów docierać by miały do umysłu. Filozofowie rozumujący w taki sposób zakładali, że owe obrazy są identyczne z przedmiotem. Z podobnym pojęciem wiedzy mamy do czynienia np. u Arystotelesa i Tomasza.
2. Co odróżnia przedmiot poznania w sensie Arystotelesowskim od przedmiotu poznania w sensie nowożytnym? Chodzi szczególnie o relację pomiędzy formą a kształtowanymi przez nią przedmiotami jednostkowymi. Forma u Arystotelesa, chociaż istnieje w rzeczach, to jednak jest od nich w pewnym sensie niezależna i egzystuje w porządku form. Dlatego właśnie może ona kształtować nasz umysł w ten sposób, co przedmiot, dzięki czemu poznajemy. Nowożytność umieszcza natomiast formę (naturę- przyczyny dla których dany byt działa w określony sposób) w przedmiocie i kiedy znika przedmiot, znika też forma.
3. Jakie rozróżnienia możemy wprowadzić w obrębie pojęcia realizmu? Realizm epistemologiczny/ metafizyczny/ naiwny to pogląd, że przedmioty dane w doświadczeniu istnieją niezależnie od podmiotu poznania. Realizm pojęciowy to pogląd, że pojęciom przysługuje istnienie realne.
4. Czy przedstawienie jest przedmiotem wiedzy? Jakie warunki musi spełnić, by się nim stać? W sytuacji, kiedy rezygnujemy z koncepcji samoujawniania się bytu, tylko przedstawienie może stanowić przedmiot wiedzy. Musi jednak spełnić w tym celu dwa zasadnicze warunki: musi spełniać wymóg ścisłej zgodności z zewnętrzną rzeczywistością oraz musi wzbudzać pewność, musi być oczywiste. Porządek przedstawień należy zorganizować w ten sposób, aby łańcuch jasnych i wyraźnych postrzeżeń wzbudzał pewność.
5. Jaka rolę pełni doświadczenie w procesie zdobywania wiedzy u Descartesa? Kartezjusz nie kwestionował znaczenia obserwacji i eksperymentu w badaniach naukowych, lecz stał na stanowisku, iż mogą spełnić swą funkcję, gdy są konfrontowane z wiedzą teoretyczną, dedukcyjnie wywiedzioną. Z pewnością jest to odmienna od Arystotelesowej koncepcja relacji między wiedzą opartą na związkach dedukcyjnych a wiedzą czerpaną z doświadczenia. Racjonalizm Kartezjusza jest równocześnie genetyczny i metodologiczny, a doświadczenie służy nadaniu pewności wniosków (skutków), wywiedzionych z pierwszych zasad (pierwszych przyczyn): "doświadczenie nadaje większości tych skutków zupełną pewność, przyczyny, z których je wyprowadzam powyżej służą nie tyle, by ich dowieść, ile raczej, by je wytłumaczyć, a więc całkiem odwrotnie, przyczyny są udowadniane przez te skutki [Rozprawa o metodzie]”
6. Czym jest świat dla Kanta? „słowo świat w rozumieniu transcendentalnym oznacza absolutną całość ogółu istniejących rzeczy”. Świat jest przedmiotowym odpowiednikiem wiedzy jako całości poznań. Świat nie jest tu traktowany jako zbiór przypadkowych przedmiotów, lecz jako całość powiązana koniecznymi prawami. Zdaniem Rolewskiego w Krytyce występują dwa pojęcia świata: jedno fenomenologiczne: czyli całość fenomenów, oraz świat jako idea (czyste pojęcie rozumowe), intersubiektywny sposób rozumienia absolutnej całości wszelkich możliwych rzeczy. Świat jako fenomen jest niesamoistny i zależny od podmiotu i nie może stanowić odpowiednika wiedzy. Ten odpowiednik zyskujemy dopiero dzięki idei świata jako absolutnej całości wszystkich rzeczy. Ta idea jest tym, co umożliwia świat taki jakim go myślimy.
7. Jakimi różnymi pojęciami rzeczywistości możemy się posługiwać? - kontekst
Terminy:
Rozum instrumentalny- termin wprowadzony przez Horkheimera. Rozum, który na pierwszym planie umieszcza sprawę technicznej efektywności i za prawdziwą uznaje wyłącznie wiedzę eksperymentalnie sprawdzalną i mogącą mieć techniczne zastosowania - słowem, wąsko rozumianą wiedzę naukową, niesłusznie uważaną przez „pozytywistów'' za jedyną wiedzę prawomocną. Według teorii krytycznej jedną z głównych lub główną przyczyną obecnego zniewolenia człowieka jest właśnie wszechwładza wiedzy tego rodzaju sprawowana pod nieobecność Rozumu we właściwym znaczeniu słowa. To pod jej wpływem doszło do wyparcia z kultury społeczeństw zachodnich ideału życia godnego człowieka przez dążenie do gromadzenia dóbr i rozwijania produkcji za wszelką cenę. Rozum instrumentalny - ograniczony pierwotnie do sfery techniki - objął swoim władaniem wszystkie sfery życia, w tym również stosunki między ludźmi. Człowiek stał się dla drugiego człowieka li tylko narzędziem osiągania materialnych celów - przedmiotem manipulacji i eksploatacji.
przedmiot jako przedstawienie- 4
zjawisko- kontekst
forma pojęciowa- kontekst
zasada przyczynowości- kontekst
rzecz sama w sobie- kontekst
przedmiot jako rzecz i przedmiot jako układ rzeczy- 6
realizm naiwny (metafizyczny)- istnieje świat niezależny od podmiotu i przyjmuje się to bez żadnej refleksji / empiryczny- poznając idee poznajemy także przedmioty (Locke)
świat- kontekst
rzeczywistość- kontekst
XI. POJĘCIE WIEDZY
1. Jaka jest różnica między doksa a episteme? Doksa to mniemanie, które może być prawdziwe lub fałszywe. Nie posiada uzasadnienia. Mniemanie dotyczy tego, co może być inne, jest poznaniem intelektualnym niższego rzędu, ponieważ dotyczy świata stawania sie i przemiany. Z kolei przedmiotem episteme jest to, co istnieje koniecznie i jest wieczne, ani nie powstaje ani nie ginie. W episteme chodzi o poznanie rzeczy ogólnych, wspólnych wielu rzeczom. Episteme sięga przyczyn i podstaw bytu ujmując w nim to, co trwałe i niezmienne.
2. Jak rozumieć twierdzenie Arystotelesa, że wiedza aktualna jest identyczna z przedmiotem wiedzy? Wiedzę osiągamy wówczas, gdy formy kształtujące rzeczywistość w taki sam sposób ukształtują nasz rozum. W tym sensie nasz umysł staje się identyczny z przedmiotem wiedzy.
3. Jakie znaczenie dla teorii wiedzy miały Elementy Euklidesa? Elementy stanowiły pewien ideał wiedzy naukowej, w której po sformułowani kilku postulatów, wyprowadza się konieczne następstwa.
4. Jakie trzy zasady ważne dla nauki sformułował Arystoteles?
Chodzi o zasadę tożsamości, sprzeczności (niemożliwe aby prawdziwe było zdanie i jego zaprzeczenie) oraz wyłączonego środka (każde zdanie jest albo prawdziwe albo fałszywe).
5. W jaki sposób koncepcja wiedzy jako przedstawienia modyfikuje grecką koncepcję wiedzy? Grecy zakładali, że wiedza powstaje gdy formy kształtujące rzeczywistość w ten sam sposób ukształtują nasz umysł. Koncepcja wiedzy jako przedstawienia (Kartezjusz) zakłada czynny udział podmiotu w procesie wytwarzania wiedzy. Podmiot konstruuje przedstawienie rzeczywistości.
6. Jakie źródła zmiany rozumienia terminu „nauka” wskazuje Baumgartner? Nauka w klasycznym rozumieniu odnosić się miała do niezmiennych, wiecznych struktur, do czegoś, co jasno i wyraźnie zostaje wyeksplikowane przez wgląd rozumowy. Jak pisze Baumgartner, klasyczna idea nauki ulega przemianie na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej. Główne przyczyny to: nominalistyczna krytyka teorii poznania, humanistyczne utwierdzenie pozycji człowieka wbrew teologicznemu absolutyzmowi, zainteresowanie praktycznym opanowaniem przyrody. Nastąpiła mechanizacja obrazu świata spowodowana rozwojem eksperymentalnych nauk przyrodniczych.
7. Jak zmienia się podejście do problemu wiedzy wraz z przewrotem kopernikańskim?- por 9.
8. W jakim celu Kant utrzymywał, że istnieją sądy syntetyczne a priori? Podaj przykłady takich sądów. - oczywiste.
9. Co dzieli fundamentalizm racjonalistyczny od transcendentalistycznego? Dlaczego, mimo różnic, w obu przypadkach zasadne jest używanie terminu fundamentalizm? Fundamentalizm metafizyczny wskazywał, że tylko sięgające do fundamentów poznanie metafizyczne jest wiedzą. Z kolei transcendentalizm nie sięga do fundamentów umieszczonych poza podmiotem, lecz do fundamentów podmiotowych- warunków możliwości doświadczenia. Obie zatem koncepcje są fundamentalistyczne, tyle, że różnią się miejscem poszukiwania fundamentów.
10. Jakie rozwiązania filozoficzne możemy określić jako anty-fundamentalistyczne? Przykładem mogłaby być epistemologia behawioralna (o ile jest ona jeszcze epistemologią), w obrębie której można zająć stanowiska naturalistyczne (Quine), kulturalistyczne bądź racjonalistyczne (Kuhn). Innym rozwiązaniem może być hermeneutyka, gdzie odrzuca się fundamenty poznania i pogląd, że wiedza musi być uniwersalna i absolutna. Przed sądy i pre- pojęcia z którymi przystępuje się do gromadzenia wiedzy są zmienne. Hermeneutyka pojmuje doświadczenie nas samych i świata jako wzajemnie zależne.
Terminy:
forma rzeczywistości/umysłu- 2,5
nominalizm- pogląd filozoficzny odmawiający realnego (to znaczy poza umysłem i poza mową ludzką) istnienia pojęciom ogólnym (uniwersaliom), uznający je za nazwy, służące jedynie komunikacji językowej.
wiedza jako przedstawienie- X.4
aksjomaty- aksjomaty to zdania przyjmowane za prawdziwe, których nie dowodzi się w obrębie danej teorii matematycznej, lecz na ich bazie udowadnia się inne jej zdania (twierdzenia).
zasada wyłączonego środka- 4
postawa transcendentalna- kontekst
sądy syntetyczne a priori- oczywiste
mechanicyzm- stanowisko w filozofii i nauce, postulujące wyjaśnianie wszelkich (lub niektórych) zjawisk i procesów, nie będących ruchami mechanicznymi, za pomocą pojęć i praw mechaniki, uznawanej za podstawową naukę przyrodniczą, badającą pierwotne i powszechne właściwości materii i jej układów.
fundamentalizm- pogląd o istnieniu absolutnych podstaw poznania i wiedzy.
normatywizm- epistemologiczne standardy: prawda, pewność, uniwersalność, nie są tylko naszymi projekcjami. Fundamentalizm e. odpowiada jakie operacje poznawcze pozwalają osiągnąć prawdę, tj. wyznacza pewne normy dotyczące tego, jak poznanie powinno przebiegać.
opisowość- kontekst.
XII. CECHY WSPÓŁCZESNEJ WIEDZY NAUKOWEJ
1.W jakim sensie możemy mówić o kryzysie współczesnej nauki?
Wiedza naukowa wydaje się względna, jest uzależniona od obserwatora, kontekstu fizycznego, założeń teoretycznych, od panującego w nauce paradygmatu, kontekstu społecznego itd. Brak spójnej (jak newtonowska) wizji świata. Z drugiej strony w niepamięć odszedł ideał nauki jako wytwarzającej jedynie dobre skutki (zanieczyszczenia środowiska, broń masowego rażenia).
2. Na czym polega zawodność indukcji?- oczywiste. W jaki sposób sceptycyzm Hume'a odżywa w późniejszej filozofii nauki?
3. Dlaczego współczesna nauka podważyła Kantowską tezę o apriorycznych warunkach poznania? Przede wszystkim zanegowano istnienie zdań syntetycznych a priori. Ponadto odkryto geometrie nieeuklidesowe, a odkrycia mechaniki kwantowej świadczą jakoby o tym, że na poziomie kwantów zasada racji dostatecznej może nie obowiązywać.
4. Na czym opierają się Popperowska i Kuhnowska filozofia nauki? Koncepcje te wychodzą zasadniczo z założenia, że nie istnieje absolutny fundament poznania. Zdaniem Poppera, żadnej teorii nigdy nie można traktować jako czegoś więcej niż tylko niedoskonale potwierdzonego przypuszczenia; może ją sfalsyfikować każdy nowy test. Popper wierzy jednak w obiektywizm naukowy w testowaniu teorii. Kuhn przeciwnie, twierdził, ze praktyka uczonych rzadko odpowiada ideałowi systematycznej weryfikacji teorii. Zamiast prób jej sfalsyfikowania, naukowcy zazwyczaj usilnie szukają potwierdzenia dominującego paradygmatu, w oparciu o który teorię wysunęli (pomijają np. niewygodne dane). Gdy w końcu paradygmat załamuje sie pod ciężarem sprzeczności, w jego miejsce ustanowiony zostaje nowy; proces jego przyjęcia daleki jest od racjonalności, a zależy głównie od norm obyczajowych, czynników estetycznych, psychologicznych itd.
5. Jaką pozycję powinna zająć filozofia względem postępu technicznego?
6. Jaki jest stosunek matematyki do rzeczywistości? Według np. formalistów (Hilbert),definicje i aksjomaty są tylko ludzkimi tworami i nie muszą sie zgadzać ze strukturą świata zewnętrznego. Einstein: O ile twierdzenia matematyki odnoszą się do rzeczywistości, o tyle nie są pewne, o ile zaś są pewne, o tyle nie odnoszą się do rzeczywistości”.
7. Jaki problem filozoficzny generuje mechanika kwantowa? Chodzi o to, że na poziomie mikroukładów, może nie obowiązywać zasada racji dostatecznej: nie można podać przyczyny, dla której przy rozpadzie danych pierwiastków jeden atom rozpadnie się wcześniej a inny później.
8. Na czym polega tzw. trylemat Münchhausena?
Wszelka próba ostatecznego uzasadnienia naszej wiedzy pociąga za sobą albo: a) nieskończony regres (kiedy o każde uzasadnienie pytamy dlaczego?), albo b) błędne koło, albo c) dogmatyczne przerwanie poszukiwań (np. gdy w kosmologicznym dowodzie na istnienie Boga przerywamy poszukiwanie przyjmując przyczynę, która sama już nie ma przyczyny).
9. Jakie znaczenie dla filozofii miało sformułowanie prawa Gödla?
Twierdzenie to ma niewesołe konsekwencje, ponieważ okazuje się, że każdy formalny system, jak np. matematyka ostatecznie generuje problemy, których nie można rozwiązać na mocy aksjomatów. Jak pisze Armesto, okazało się, że matematyka i logika jest „dziurawa”, a przecież przez wiele wieków były one uważane za wzory wiedzy naukowej.
10. Jaki są granice poznania przyrody? - kontekst
Terminy:
stosowalność kategorii do zjawisk- kontekst
falsyfikacja- jest to odmiana jednego z rozumowań zwanego sprawdzaniem. Termin ten rozpowszechniony został za sprawą krytycznego racjonalizmu Karla Poppera. Przykład wnioskowania według tego schematu: Jeśli coś jest orbitą planety, to jest elipsą. To nie jest elipsa. Zatem: to nie jest orbita planety.
paradygmat- zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Teorii i pojęć tworzących paradygmat raczej się nie kwestionuje, przynajmniej do czasu kiedy paradygmat jest twórczy poznawczo - tzn. za jego pomocą można tworzyć teorie szczegółowe zgodne z danymi doświadczalnymi (historycznymi), którymi zajmuje się dana nauka.
predykcja-?
niekonkluzywność- kontekst
hipotetyczność- kontekst
racjonalizm krytyczny- jest to nazwa nurtu we współczesnej filozofii nauki zainicjowanego przez Karla R. Poppera. Krytyczny racjonalizm określić można następująco. Krytycyzm (w nazwie tej nawiązuje Popper świadomie do filozofii krytycznej Kanta) sprowadza się do postawy głoszącej, że wszystko to, co w danym momencie uznaliśmy za dowiedzione, później może być poddane w wątpliwość.
Należy być krytycznym w stosunku do teorii, którymi zachwycamy się najbardziej. Racjonalizm, w tym konkretnym przypadku, to przekonanie, że wszelka wiedza (w tym wiedza naukowa) rozwijająca się zgodnie z regułami metodologicznymi jest ucieleśnieniem ludzkiej racjonalności, ale nie tylko.
optymizm teoriopoznawczy- kontekst
konstruktywizm- metastanowisko - nazywane inaczej przez Nicolai Hartmanna "metafizyką od góry" lub "transcendentalnymi domkami z kart" - traktujące filozofię jako swobodny twór, który w oparciu o pewne, a priori lub intuicyjnie przyjęte tezy, dedukcyjnie (w szerokim rozumieniu tego słowa) wyprowadza z nich konsekwencje, dbając głównie o koherencję zdań. Celem działalności konstruktywisty jest swoista pojęciowa konstrukcja, często przybierająca postać systemu filozoficznego, gdzie poszczególne tezy wyprowadzane są jako nieuchronne konsekwencje niewielkiej liczby najogólniejszych zasad (aksjomatów), do których dopasować należy badany przez ich pryzmat świat.
absolutność- kontekst
obiektywność- kontekst
indukcja- oczywiste
demon Laplace'a- hipotetyczna istota dysponująca kompletną wiedzą o położeniu wszystkich cząstek elementarnych wszechświata oraz wszelkich siłach działających na nie; dzięki analizie tych danych zdolna do odtworzenia całej przeszłości i przewidzenia całej przyszłości ruchów wszystkich obiektów we wszechświecie. Koncepcja demona Laplace'a reprezentuje filozofię determinizmu oraz fatalizmu.
atomizm- w odniesieniu do koncepcji prawdy- prawda składa się z cząstkowych twierdzeń, weryfikowalnych niezależnie od wzajemnych powiązań.
XIII. POJĘCIE PRAWDY
1. W jakim sensie Arystoteles porzuca koncepcję prawdy jako bytu?
2. Czym jest prawda dla Descartesa i Locke'a? Co to znaczy, że nośnikiem prawdy jest sąd o strukturze podmiotowo-orzecznikowej? W tekstach nie ma wyraźnej odpowiedzi, a tylko, że ustalenia Locke'a, są źródłem współczesnej korespondencyjnej teorii prawdy. Wydaje się więc, że prawda będzie tu zgodnością sądu z przedmiotem.
3. Na czym polega Nietzscheańska krytyka prawdy? Na czym, zdaniem Nietzschego, polega związek prawdy z moralnością?
Przede wszystkim Nietzsche uważał, że nie wszystkie opinie muszą dać się jednoznacznie zaklasyfikować jako prawdziwe lub fałszywe. Ponadto zauważył, ze wypowiedź spójna z jakimś systemem, często jest fałszywa, ponieważ dodaje tylko kolejny fragment do wymyślonej wcześniej bajki (cały system jest fałszywy). Nie istnieje zdaniem Nietzschego coś, co odpowiadałoby ideałowi bezczasowej, czystej bezinteresownej prawdy. Różnica między prawdą a fałszem polega tylko na wyróżnieniu jednego z wielu punktów widzenia. Pojęcia prawdy i moralności (dobra) są ze sobą tradycyjnie ściśle połączone: dobre jest to co prawdziwe, a prawdziwe to, co dobre. Ujęcie takie wywodzi się od Platona, a pełne rozwinięcie znajduje w chrześcijaństwie, które Nietzsche nazywa platonizmem dla ludu.
4. Dlaczego, zdaniem Putnama, Kanta można uważać za prekursora realizmu wewnętrznego? Cytat z artykułu B. Tuchańskiej „Putnam uważa, że choć Kant nigdy tego oczywiście nie powiedział, można go uważać za myśliciela, który po raz pierwszy zaproponował „realizm wewnętrzny". Opiera to stwierdzenie na Kantowskim odrzuceniu zarazem Berkeleyowskiego subiektywizmu i realizmu „przyczynowego", wedle którego z naszych doznań wyprowadzamy (problematyczne) wnioski dotyczące materialnych obiektów. O ile Berkeley uznał, że z dwóch rodzajów idei prostych Lockea istnieją tylko własności wtórne, czyli jakości zmysłowe, a „istotą" rzeczy jest bycie postrzeganą, o tyle Kant przyjął, że istnieją (realnie) tylko pierwotne własności rzeczy, choć o owych rzeczach możemy powiedzieć jedynie to, że są przyczynami naszych doznań zmysłowych, a więc ich „istotą" jest zdolność oddziaływania na naszą zmysłowość. Z tego powodu uznał, że nic możemy rzeczom przypisać niczego, co byłoby niezależne od ich oddziaływania na naszą zmysłowość, a naszych idei (pojęć empirycznych) nie możemy traktować jako kopii rzeczy niezależnych od umysłu”.
5. W jakich kontekstach pojawia się pojęcie prawdy u Foucaulta, Heideggera i Wittgensteina? Cytat z artykułu B. Tuchańskiej:
Dla Foucaulta prawda jest formą władzy, ponieważ europejska kultura polityczna uczyniła dyskurs głównym narzędziem panowania (Allen 1994, ss. 174, 198 ). Każde społeczeństwo ma ekonomię polityczną prawdy, która wskazuje dyskursy umożliwiające mówienie prawdy i mechanizmy oraz sankcje oddzielania prawdy od fałszu, osądza techniki osiągania prawdy, uprawomocnia tych, którzy mówią to, co jest prawdziwe, oraz trzyma niektóre osoby z dala od pewnych „gier o prawdę". Wytwarzanie (produkowanie) prawdy wymaga zatem kompetencji, polityki i ekonomii prawdy oraz dyscypliny (Allen 1994, s. 196).
Późny Wittgenstein umieszcza prawdę w kontekście gier językowych, będących formami życia, w których działanie splata się z językiem, a odnoszenie się do rzeczy nie jest jedynym użytkiem słów, ponieważ język jest pierwotnie instrumentem wyrażania się i komunikowania, a nie strukturą przedstawiającą.
Heidegger umieszcza prawdę w kontekście bycia ludzkiego, ujmuje ją ontologicznie (egzystencjalistycznie), odrzucając tym samym ideę, że prawda jest pierwotnie korespondencją myśli (zdania) z przedmiotem. Podobnie jak Wittgenstein, Heidegger, próbuje „wydobyć świat ze szponów reprezentacjonistycznego myślenia”, które czyni bezpośredniość naszej relacji ze światem problematyczną".
korespondencyjna teoria prawdy- w myśl tej teorii prawdziwa jest wypowiedź zgodna z rzeczywistym stanem rzeczy.
koherencyjna teoria prawdy- traktuje prawdę jako zgodność sądów lub zdań między sobą, a nie z rzeczywistością; zdanie jest prawdziwe, jeśli jest zgodne z systemem pozostałych zdań.
Doxa - XI.1
episteme- XI.1
byt- kontekst
fundamentalizm- pogląd o istnieniu absolutnych podstaw poznania i wiedzy.
własności pierwotne / wtórne- własności pierwotne to własności dające się zmierzyć: ciężar, rozmiar, ruch. Własności wtórne to własności jakościowe- smak, zapach, kolor.
pragmatyczna teoria prawdy- zakłada, że użyteczność stanowi kryterium prawdziwości sądów i pojęć. Na przykład sądy naukowe są prawdziwe, ponieważ przyjmując je za prawdziwe możemy bardziej skutecznie postępować.
moralna idea prawdy- por. 3
relatywizm- kontekst
sofistyka- oczywiste
obiektywizm- kontekst
semantyczna teoria prawdy- Semantyczna definicja prawdy: Zdanie "p" jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy gdy p. (Semantyka to ogół rozważań dotyczących pewnych związków (relacji) między wyrażeniami języka a przedmiotami i stanami rzeczy, o których w tych wyrażeniach mowa (do których te wyrażenia "się odnoszą")).
tautologia- wyrażenie, które jest prawdziwe na mocy swojej logicznej formy (dokładniej: które jest prawdziwe w każdej niepustej dziedzinie). Np. „trójkąt ma trzy boki”.
realizm wewnętrzny- (albo internalizm, lub realizm pragmatyczny), to stanowisko metafizyczne zaproponowane przez Hilary Putnama. Jest to stanowisko pośrednie pomiędzy realizmem metafizycznym, a antyrealizmem. Charakteryzuje się ono połączeniem antyrealistycznego założenia o relatywizmie pojęciowym z przekonaniem, że prawda jest zależna od świata. Relatywizm pojęciowy mówi, że zależnie od teorii, którą przyjmujemy, słowa "istnieje", czy "jest prawdziwy" mają różne, wewnętrzne dla teorii sensy. Stanowisko Putnama łączy jednak ten pogląd z tezą, że nie prowadzi to do dowolności - gdy przyjmujemy już jakąś teorię, na jej gruncie wszystko działa dokładnie tak jak w przypadku metafizycznego realizmu (który łączy się z przekonaniem, że istnieje wyróżniony, prawdziwy opis świata). Prawda jest określona przez stan świata. Opis tego stanowiska jest dość kontrowersyjny, gdyż Putnam podsumowuje je stwierdzeniem, że po prostu rzeczy są tak samo realne w różnych opisach (co sugeruje anarchizm pojęciowy), jednak kluczem jest wyjaśnienie, że są one tak samo nierealne, gdyż nie ma wyróżnionego opisu świata, a są jednakowo realne na gruncie opisu, którego są częścią.
kontekstualizm - umieszcza poznanie i wiedzę (naukową) w szerszym kontekście: w świecie społecznym, w świecie potoczności, w języku, w ramach praktyki społecznej, tradycji etc.
1320
25