KONFLIKTY MIĘDZYNARODOWE

Konflikty międzynarodowe stanowią niezwykle rozległą kategorię stosunków między­narodowych. Zrozumienie ich istoty, elementów składowych oraz sposobów rozwiązywania posiada znaczenie teoretyczne i praktyczne, pozwalające na lepsze poznanie skomplikowa­nej rzeczywistości międzynarodowej a schyłku XX wieku.

ISTOTA I RODZAJE KONFLIKTÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Do konfliktu (od łacińskiego słowa conflictus - zderzenie) dochodzi w różnych sytu­acjach. Może on występować zarówno w relacjach między jednostkami jak i w rodzinie, jak również między poszczególnymi grupami społecznymi lub między poszczególnymi pań­stwami. Istota konfliktu zawsze odzwierciedla określone sprzeczności, występujące mię­dzy dwoma lob większą liczbą stron, które z reguły wynikają z różnicy interesów. W ujęciu wielu autorów ważne jest także to, aby strony nie tylko posiadały sprzeczne interesy, ale że­by sobie to uświadamiały. Z interesującego nas punktu widzenia taka sprzeczność intere­sów występuje z kolei zarówno w łonie poszczególnych państw, jak też między nimi. Inny­mi słowy, w pierwszym wypadku mamy do czynienia z konfliktem wewnątrzpaństwowym, a w drugim z konfliktem międzynarodowym. Wspomniana wyżej sprzeczność interesów odnosi się w relacjach międzypaństwowych do takich wartości narodowych i politycznych jak: niezależność, suwerenność, integralność terytorialna, samostanowienie, wyłączność podejmowania decyzji itp. O konflikcie międzynarodowym można mówić zatem dopiero wtedy, gdy uczestniczące w nim zwaśnione strony nie tylko posiadają sprzeczne interesy, lecz je sobie także uświadamiają, co znajduje z kolei odzwierciedlenie w ich zachowaniu i postępowaniu oraz działaniu. Chodzi przy tym o to, aby konflikt odróżniać od występują­cej w normalnych relacjach międzypaństwowych rywalizacji. Wymaga to powstania okre­ślonej sytuacji, nazywanej często krytycznym napięciem, w której sprzeczne interesy się wykluczają i dochodzi do powstania rdzenia lob jądra konfliktu międzynarodowego. Musi to prędzej czy później doprowadzić do eskalacji, przyczyniając się do poszerzenia konfliktu międzynarodowego. Ważnym kryterium odróżniającym kryzys międzynarodowy od in­nych kryzysów jest także jego czas trwania. Musi on trwać dłużej niż przykładowo pucze lub przewroty, które trwają niekiedy kilka godzin i doprowadzają, z reguły, tylko do wymia­ny elit. Ponadto konflikt międzynarodowy - winien posiadać doży zasięg oraz obejmować szersze kręgi społeczne. W tym sensie nie mogą nimi być zamachy terrorystyczne oraz inne akty przemocy, w których uczestniczą znikome grupy ludzi.

Konflikty międzynarodowe należy także odróżniać od sporów międzynarodowych, które występują wtedy, gdy państwa lob inne podmioty w sensie prawa międzynarodowego, wyra­żają wobec siebie sprzeczne stanowiska i roszczenia odnośnie do tych samych kwestii. Charakterystyczną cechą sporu międzynarodowego jest zatem to, że może on potencjalnie stanowić jedno ze źródeł konfliktu, ale jego uregulowanie może w większości wypadków nas pić przy użyciu środków prawnych.

Niektórzy autorzy przyjmują zachowanie się stron konfliktów za kryterium klasyfikacji konfliktów międzynarodowych i wyróżniają między innymi:

• konflikty werbalne (protest, sprzeciw, ostrzeżenie, groźba),

• akcje konfliktowe (zerwanie stosunków dyplomatycznych, konfiskata mienia, blokada, demonstracja siły i użycie siły).

Większość autorów odnosi konflikty międzynarodowe do rozciągniętej w czasie walk-' dwóch lub więcej podmiotów prawa międzynarodowego, zakładając również możliwość po wstania sytuacji, w której tylko jedna strona ma pełną zdolność międzynarodową. Przyjmuje się ponadto, iż współcześnie w praktyce znaczna liczba konfliktów pierwotnie wewnętrznych ulega umiędzynarodowieniu poprzez włączenie się do nich strony trzeciej. Następuje to z reguły w formie wsparcia finansowego, materialnego lub pośredniej pomocy wojsko­wej. W ostatnim wypadku mamy do czynienia z konfliktem zbrojnym .

Poważnym zagadnieniem jest przekształcanie się konfliktów wewnątrzpaństwowych w konflikty międzynarodowe. Przyjmuje się generalnie, iż do umiędzynarodowienia kon­fliktów wewnątrzpaństwowych dochodzi w następujących okolicznościach:

a) eskalacja poprzez zewnętrzne dostawy broni,

b) wywieranie różnorodnych presji, w tym także dyplomatycznych, przez państwo lub mocarstwo zewnętrzne,

c) uzgadnianie wspólnych akcji (np. w kwestii zwalczania terroryzmu międzynarodo­wego poza granicami państwa),

d) bezpośrednia interwencja zbrojna jednego z państw ościennych lub mocarstw ze­wnętrznych.

Innymi słowy stopień umiędzynarodowienia konfliktu wewnątrzpaństwowego można oceniać zarówno przez liczbę i charakter interweniujących państw lub mocarstw, jak też rodzaj zastosowanych środków zewnętrznych.

Bardzo często wymiennie używa się pojęć - wojna oraz konflikt zbrojny. Dlatego też obydwa pojęcia wymagają sprecyzowania. Nie ulega wątpliwości, iż wojnę należy odróżnić od innych form walki, jak np. działanie band, zorganizowane tumulty, przewroty politycz­ne lub zbrojne. Za znanym węgierskim badaczem pokoju Istvanem Kende można okreś­lić wojnę jako gwałtowny konflikt masowy, który charakteryzuje się następującymi cecha­mi:

a) w walkach biorą udział dwie lub więcej zorganizowanych sił zbrojnych, z których co najmniej po jednej stronie biorą udział regularne oddziały wojskowe, oddziały paramilitar­ne itp.,

b) obie strony walczące muszą być zorganizowane według jakiegoś określonego sche­matu, a ponadto istnieje planowana i zorganizowana struktura działań zbrojnych, nawet jeśli ogranicza się tylko do obrony,

c) istnieje ustalona chronologicznie kontynuacja konfliktu zbrojnego bądź korelacja strategicznych i taktycznych zamierzeń szczebla dowodzenia. Zarówno w armii, jak też w walkach partyzanckich musi istnieć centrum dowodzenia ,

Natomiast za cechy wyróżniające konflikt zbrojny przyjmuje się przede wszystkim:

1. istnienie co najmniej dwóch podmiotów wojujący

2. używanie przez podmioty wojujące zorganizowanych sił zbrojnych przeciwko siłom zbrojnym przeciwnika,

c) stosowanie metod i środków walki zbrojnej.

Można założyć, że pojęcie „konflikt zbrojny" zyskało na znaczeniu po delegalizacji woj­ny po 1945 r. O ile „wojna" jest zakazana, to „konflikt zbrojny" nie podlega formalnie takie­mu zakazowi, choć z drugiej strony Karta NZ nie pozwala na „użycie siły". Dlatego też w praktyce między obydwoma pojęciami nie występuje poważniejsza różnica. Na podstawie międzynarodowego prawa zwyczajowego wykształciło się stopniowo prawo konfliktów zbroj­nych, które stara się unormować zasady prowadzenia działań zbrojnych przez wojujące strony. Jego najistotniejszymi elementami są:

1) w międzynarodowym prawie przeciwwjennym:

a) zakaz agresji i uznania jej za niedozwolony sposób załatwiania sporów międzynaro­dowych,

2) w międzynarodowych regułach prowadzenia walki zbrojnej:

a) nakaz wyodrębnienia sił zbrojnych w walce zbrojnej,

2. istnienie ograniczeń we wzajemnym szkodzeniu sobie przez wojujące strony,

c) powinność zachowania „rycerskości" w walce przez strony wojujące,

3) w międzynarodowym prawie humanitarnym - nakaz ludzkiego obchodzenia się z osobami wyłączonymi z walki i ludnością cywilną,

4) w międzynarodowym prawie karnym - odpowiedzialność karna sprawców za zbrod­nie wojenne oraz zbrodnie przeciwko pokojowi,

5) konieczność ochrony praw człowieka.

Najczęściej spotykanym kryterium klasyfikacji współczesnych konfliktów zbrojnych są: sprawiedliwość, wzgląd na podmioty wojujące, cele działań, stopień zorganizowania lub prowadzenia walki, aspekty prawne i moralne.

Kryterium sprawiedliwości należy do najstarszych i zawiera subiektywną ocenę postę­powania państw lub stron wojujących. Stara się ono odpowiedzieć na pytanie: czy wojna była sprawiedliwa (bellum iustum), czy też niesprawiedliwa (bellum iniustum) i wywołana bez powodu (sine causa). Kryterium powyższe stosowane jest po dzień dzisiejszy, lecz jest wyraź­nie podporządkowane wartościom ideologicznym zwaśnionych stron. Starają się one bo­wiem w każdej sytuacji uzasadnić korzystne dla siebie okoliczności prawa do ataku lub obrony. W wypadku kryterium wglądu na podmioty wojujące wyróżnia się konflikty międzypań­stwowe, określane też jako międzynarodowe i konflikty niepaństwowe. W pierwszych uczest­niczą głównie państwa lub zorganizowane siły, a w drugich ugrupowania polityczne o cha­rakterze wewnątrzpaństwowym; które z czasem mogą korzystać z pomocy zewnętrznej.

Według kryterium sposobu prowadzenia wojny można wyróżnić działania lądowe, morskie i powietrzne bądź też rodzaj użytej broni - atomowej, chemicznej, biologicznej itp. W kryterium prawnym istotne znaczenie posiada określenie prawnego charakteru konflik­tów zbrojnych, a więc odpowiedź na pytanie - czy są one legalne czy też nielegalne? Spra­wa jest jednak niesłychanie skomplikowana, ponieważ konflikt zbrojny czy wojna, mogą być legalne, mimo że są prowadzone niezgodnie z prawem międzynarodowym. Natomiast konflikty nielegalne mogą być prowadzone zgodnie z prawem wojen, choć są sprzeczne z prawem międzynarodowym. Niezmiernie trudna jest moralna ocena konfliktów zbroj­nych, ponieważ dokonywana jest subiektywnie z punktu widzenia interesów i celów wszystkich wojujących stron. Bardzo skomplikowana jest klasyfikacja konfliktów zbrojnych we­dług celów przyświecających zwaśnionym stronom. Mogą to zatem być konflikty lub woj­ny: zaborcze, kolonialne, imperialistyczne, obronne, antykolonialne, narodowo-wyzwoleńcze, skierowane przeciwko przemocy lub dominacji innego państwa w aspekcie politycznym, ekonomicznym, religijnym itp. Również w tym wypadku krzyżują się w zależno­ści od różnych sytuacji i okoliczności kryteria ocen subiektywnych i obiektywnych .

Z przedstawionej wyżej klasyfikacji konfliktów zbrojnych wynika, iż występują one niekiedy wymiennie z pojęciem „wojna". Należy zatem stwierdzić, iż w międzynarodowym pra­wie publicznym pojęcie „wojna" jest węższe od pojęcia „konflikt zbrojny". Zasadniczo jednak wojna zawiera w sobie różne przejawy działań zbrojnych, w których uczestniczą przynaj­mniej jako jedna ze stron państwa. Natomiast w konfliktach zbrojnych uczestniczą, jak już wspomniano wyżej, także podmioty pozapaństwowe, a działania zbrojne nie zostały często wypowiedziane. Z drugiej strony słusznie jednak zwracają uwagę niektórzy autorzy, iż w praktyce same państwa wojujące, zwłaszcza zaś zwycięskie mocarstwa, decydują o czasokre­sie i sposobie zakończenia wojny: Może to być traktat pokojowy (np. wersalski z Niemcami z 28 czerwca 1919 r.), jednostronne oświadczenie (np. ZSRR z 25 stycznia 1955 r. w odniesie­niu do Niemiec po II wojnie światowej) bądź też układ z 12 września 1990 r. (czyli tzw. dwa plus cztery o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec, który faktycznie zastępował niedoszły do skutku traktat pokojowy i uregulował zewnętrzne aspekty zjednoczenia Nie­miec).

Konflikty międzynarodowe mają złożony charakter. Rozgrywają się one z reguły w skom­plikowanym środowisku politycznym, które uwarunkowane jest wieloma czynnikami (np. ekonomicznymi, politycznymi, społecznymi, kulturowymi, psychologicznymi itp.). Ponadto przebiegają one w wielu płaszczyznach (narodowej, państwowej, międzynarodowej, lokal­nej, regionalnej, globalnej) oraz angażują różnych uczestników (rządy poszczególnych państw, r kierownictwa organizacji zbrojnych lub partyzanckich, zarządy organizacji międzynarodowych i wiele innych). Mimo tak ogromnego zróżnicowania konflikty mają określone cechy wspólne, ponieważ:

1. odbywają się zawsze miedzy konkretnymi uczestnikami,

2. rozpoczynają się i kończą w określonym czasie,

3. przechodzą różne fary (na przykład wzrostu i spadku napięcia, eskalacji itp.),

4. obejmują określone obszary (państw, kontynentów itp.),

e) koncentrują się na zdobywaniu określonych wartości i dóbr.

Złożony i długotrwały oraz skomplikowany charakter konfliktów międzynarodowych zmusza zarówno naukowców, jak też polityków, do systematycznych, kompleksowych ana­liz poszczególnych stadiów rozwojowych konfliktów.

FAZY I STADIA ROZWOJOWE KONFLIKTÓW MIFDZYNARODOWYCH

Problemy wojny i pokoju, a w szerszym ujęciu konfliktów międzynarodowych, przyku­wały od dłuższego czasu zainteresowanie naukowców z różnych dyscyplin. Początki tych badań sięgają jeszcze okresu międzywojennego, ale bardziej kompleksowego charakteru

nabrały po drugiej wojnie światowej. Przybrały one z reguły formę badań pokoju (peace . research) oraz badań nad wojnami (polemologia). Pierwsze koncentrowały się bądź to na przyczynach konfliktów, bądź też przesłankach i warunkach kształtowania trwałego pokoju w stosunkach międzynarodowych. Natomiast drugie analizowały przyczyny i następstwa wojen. Prekursorami powyższych badań byli uczeni amerykańscy, z których wymienić można między innymi: P A. Sorokin (1937), Q. Wright (1942, 1960). Badania powyższe przeszły poważną ewolucję w latach 70 i 80, kiedy to pojawiły się instytuty i zespoły badawcze, które zajmowały się równocześnie badaniami konfliktów międzynarodowych i pokoju. Nie można było bowiem ograniczyć się jedynie do zbadania przyczyn konfliktów, lecz ich po­znanie pozwalało na określenie pożądanej wizji pokoju oraz pokojowej współpracy między państwami.

Przyczyniły się one nie tylko do badań teoretycznych, ale także empirycznych przy­czyn konfliktów międzynarodowych oraz ich następstw dla utrzymania pokoju. W latach 80 i 90 badania takie były prowadzone z dużym rozmachem także w Europie Zachodniej, doprowadzając między innymi do zebrania materiałów empirycznych na temat konfliktów międzynarodowych w skali globalnej i regionalnej oraz tworzenia określonych banków in­formacji w tym zakresie oraz PISM (1990). Przyjmuje się, że obecnie w świecie istnieje ok. 200 placówek badań nad pokojem, które wydają

y wiele publikacji oraz periodyków. Istnieją także towarzystwa koordynujące powyższą dzia­łalność w skali światowej - Międzynarodowe Stowarzyszenie Badań nad Pokojem (IPRA) P oraz w Europie - Europejskie Stowarzyszenie Badań nad Pokojem (EUPRA).

W badaniach nad konfliktami i pokojem występują liczne trudności. Konfliktów międzynarodowych nie można bowiem wyjaśniać za pomocą opisu lub metody przyczynowo­-skutkowej. Również samo wyliczanie cech konfliktów nie rozwiązuje jeszcze problemu le­galności bądź też ustalenia ich sprawców. Istotne znaczenie posiada także odróżnienie kon­fliktów narodowych od międzynarodowych, uwzględniając zasygnalizowane wyżej kwestie związane z umiędzynarodowieniem konfliktów narodowych. Oznacza to w praktyce, iż nie można poznać całego rozmiaru konfliktów międzynarodowych bez kompleksowego pozna­nia ich wszechstronnych uwarunkowań oraz powiązań wewnętrznych i zewnętrznych. Wszystkie większe konflikty międzynarodowe przebiegają z reguły według określonych za­sad, które można w uproszczeniu przedstawić w schemacie na rysunku.

Ze schematu wynika, iż przebieg poszczególnych faz i stadiów konfliktu międzynarodowego można uchwycić poprzez określone raimy strukturalne oraz zachowania uczestni­czących w nim aktorów. Generalnie rozróżnia się trzy fazy konfliktu:

1) początek konfliktu,

2) rozwój konfliktu,

3) wynik/rozwiązanie konfliktu.

W pierwszej fazie określone rządy lub elity polityczne (grupy rządzące) w państwie znajdują się pod silną presją wewnętrzną i zewnętrzną. Może się ona wahać od nacisku we­wnętrznego lub zagrożenia zewnętrznego do aprobaty dla zajmowanego przez nie stanowi­ska. W zależności od siły i czasokresu powyższego nacisku i zagrożenia dochodzi stopniowo do eskalacji konfliktu i powstaje typowa sytuacja konfliktowa. Może ona być utrzymywana tylko do pewnego czasu i zostać wygaszona, ale z reguły pogłębia napięcie i doprowadza do dalszej eskalacji konfliktu, czyli przejścia do drugiej fazy.

W drugiej fazie konflikt międzynarodowy przechodzi przez kolejne stadia - tlącego konfliktu, kryzysu, poważnego kryzysu i wojny. Pierwsze stadium „tlącego konfliktu" trwa stosunkowo długo i towarzyszy mu zasadniczo niski poziom napięcia i eskalacji. Sprzeczno­ści interesów są niejako trzymane pod kontrolą „na małym ogniu". Strony konfliktu ograni­czają się z reguły do powtarzania swoich postulatów i roszczeń. Mnożą się także liczne oświad­czenia w celu uzasadnienia poszczególnych stanowisk, ale żadna ze stron nie decyduje się na zastosowanie ostrzejszych środków nacisku. Powyższe stadium konfliktu oznacza, iż otwar­te pozostają wszelkie możliwe opcje jego rozwiązania, ponieważ zaangażowane w nim stro­ny nie zmieniają swych przeciwstawnych stanowisk. Ilustracją „tlącego konfliktu między­narodowego" może być rozwój kwestii niemieckiej po 1945 r., kiedy to zwycięskie mocar­stwa (USA, ZSRR i Wielka Brytania, do których przyłączyła się później Francja) podjęły w Poczdamie 2 sierpnia 1945 r. kompromisowe uchwały ustanawiające tymczasowy podział Niemiec na cztery .strefy okupacyjne. Występujące później między ZSRR a mocarstwami zachodnimi różnice w kwestii warunków przywrócenia jedności Niemiec skomplikowały się jeszcze bardziej po 1949 r., z chwilą powstania dwóch państw niemieckich - RFN i NRD. RFN uznał tymczasowy podział Niemiec na mocy układów wschodnich z ZSRR i Polską w 1972 r., zachowując jednak „otwartość kwestii niemieckiej", co pozwoliło w korzystnej konstelacji międzynarodowej 1989/90 na doprowadzenie do pokojowego zjednoczenia Nie­miec 3 października 1990 r. Taki konflikt międzynarodowy może trwać przez dziesięciolecia i dopiero w sprzyjających warunkach wewnętrznych i międzynarodowych może doczekać się korzystnych rozwiązań dla wszystkich zainteresowanych strop.

W stadium kryzysu przechodzi konflikt międzynarodowy w momencie eskalacji żądań i nasilania się gróźb, nie wykluczając sankcji ekonomicznych, blokad, a nawet interwencji militarnej. Istotnym zagadnieniem w tej fazie konfliktu jest gotowość jednej ze strop do zdeterminowanego działania oraz ponoszenia określonego ryzyka. Na podstawie zachodzą­cych wydarzeń oraz posiadanych informacji strony działają z reguły pod presją czasu i przy­gotowują także wariant uderzenia militarnego, choć równocześnie za wszelką cenę chcą go uniknąć. Przykładami kryzysów międzynarodowych mogą być między innymi kryzys ber­liński 1958-1961, który doprowadził do wybudowania przez NRD muru oddzielającego Berlin Wschodni od Berlina Zachodniego 13 sierpnia 1961 r., jak również kryzys wokół krajów bałtyckich 1990/91.

Poważny kryzys powstaje w stadium dalszej eskalacji napięcia między zwaśnionymi stronami konfliktu międzynarodowego. Grożą one nie tylko użyciem siły militarnej, ale podejmują już konkretne działania w kierunku nieuchronnego wybuchu wojny. Klasycz­nym przykładem „poważnego kryzysu" jest konflikt kubański w 1962 r., który poprzez roz­mieszczenie na Kubie radzieckich rakiet nuklearnych oraz jej blokadę przez okręty USA jesienią tego roku o mało nie doprowadził do wybuch konfliktu międzynarodowego na ska­lę światową. W fazie powyższej dochodzi z reguły do blokad, inter­wencji wojskowych, okupacji części terytorium na okres przejściowy, mobilizacji sił zbroj­nych, ostrzelanie terytorium, aresztowanie osób, wypowiedzenie wojny bez podjęcia dzia­łań itp. W określonej sytuacji „poważne kryzysy" mogą się przekształcić w masowe konflikty zbrojne (jak np. na pograniczu chińsko-wietnamskim w 1979 r.).

Ostatnim stadium drugiej fazy jest wojna, która z punktu widzenia teoretycznego i prak­tycznego jest siłową formą rozwiązania konfliktu. Poza wymienioną już wyżej charaktery­styką i klasyfikacją wojen z interesującego pas punktu widzenia należy zwrócić uwagę na jej następujące cechy:

1. działania zbrojne prowadzi co najmniej dwóch silnych przeciwników,

2. trwają one dłuższy czas przy zastosowaniu różnych rodzajów broni.

Klasyfikacje wojen można, jak to stwierdzono już wyżej, przeprowadzać w oparciu' o zróżnicowane kryteria. Dla uporządkowania można je podzielić na następujące kategorie:

a) sprawcy i ofiary (wojny napastnicze i obronne),

b) kryterium moralne (wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe),

c) zasięg (wojny totalne i ograniczone),

d) rodzaj używanej broni (wojny konwencjonalne i nuklearne),

e) groźba użycia siły lub faktyczne użycie siły („zimna wojna" lub „gorąca wojna"). Należy także brać pod uwagę występowanie w latach 1960-1988 tzw. wojen zastępczych. Dochodziło do tego w sytuacjach, gdzie stronami konfliktu były zwaśnione małe lub średnie państwa w poszczególnych punktach zapalnych globu ziemskiego, za którymi w istocie stały interesy strategiczne i polityczno-ekonomiczne supermocarstw, głównie zaś USA i ZSRR (np. Angola i Etiopia, i Nikaragua w latach 70 i 80).

W trzeciej fazie następuje z reguły rozwiązanie konfliktu, które jednak nie oznacza jego automatycznego zakończenia. Nie ulega jednak wątpliwości, iż mechanizmem kończącym wojnę jest określony nacisk, który może mieć zarówno charakter wewnętrzny, jak też zewnętrzny bądź też jeden i drugi. Przykładowo USA musiały w 1973 r. zakończyć interwencję w Wietnamie nie tylko ze względu na porażki militarne, lecz przede wszystkim z powodu wzrastającej niepopularności tej interwencji w społeczeństwie amerykańskim, zwłaszcza zaś wśród młodego pokolenia. Podobnie interwencja ZSRR w Afganistanie 1979­-1988 została zakończona nie tylko ze względu na porażki z partyzantami afgańskimi, ale przede wszystkim wewnętrzne zmiany polityczne i dojście do władzy M.Gorbaczowa pod hasłami „przebudowy i nowego myślenia", postępujący kryzys gospodarczy, jak również krytykę i niepopularność poczynań ZSRR na arenie międzynarodowej.

Ostatecznym celem zakończenia konfliktu zbrojnego lub wojny jest osiągnięcie pokoju, '` który jest traktowany jako wartość uniwersalna dla wszystkich ludzi i całego świata. Z jednej strony oznacza brak działań wojennych lub wojny, a w szerszym ujęciu Stan, w którym brak jakiejkolwiek formy przemocy. Z przytoczonego wyżej schematu odnośnie do faz i stadiów konfliktu międzynarodowego wynika jednak, iż z perspektywy historycznej pokój stanowi pewnego rodzaju przerwę między wojnami, gdyż między wojnami utrzymuje się niewątpli­wie pewnego rodzaju okres przejściowy, w którym gromadzą się napięcia i konflikty, prowadzące prędzej czy później do wojny. Stąd też osiągnięcie, a zwłaszcza utrzymanie pokoju, wy­maga takiej przebudowy stosunków międzynarodowych, aby w konsekwencji doprowadziły one do budowy takich struktur i form współpracy oraz instytucji międzynarodowych, które byłyby zdolne do wyeliminowania wojen i konfliktów zbrojnych, zmierzając do trwałego po­koju i bezpieczeństwa międzynarodowego.

Koniecznym warunkiem zakończenia konfliktu zbrojnego lub wojny jest osiągnięcie porozumienia. Może to nastąpić poprzez nawiązanie bezpośredniego kontaktu między do­wództwami zwaśnionych stron. Dawniej odbywało się to poprzez wywieszenie przez jedną ze strop białej flagi, a obecnie kontakt zostaje nawiązany drogą radiową, po czym dochodzi do spotkania upoważnionych przez dowództwa na piśmie parlamentariuszy, którzy uzgad­niają kwestie techniczne związane z podpisaniem stosownego dokumentu kończącego dzia­łania zbrojne. Może to nastąpić w formie kapitulacji, podpisanej z reguły przez naczelnych dowódców lub upoważnionych przedstawicieli wojujących strop. W akcie powyższym są szczegółowo uzgodnione warunki poddania się (techniczne, wojskowe, polityczne itp.).

Inną formą zakończenia działań zbrojnych jest uzgodnienie przez obie strony rozejmu, który precyzuje zawieszenie aktywnych działań zbrojnych w czasie i przestrzeni (wyznacze­nie linii rozejmu, rozporządzenie dotyczące jeńców, określenie stosunku do ludności cywil­nej itp.). Rozejm może być zerwany przez każdą ze stron, jeśli druga nie dotrzyma jego warunków. Z reguły rozejm jest wstępem do zakończenia wojny. Może on także nabrać cha­rakteru umowy międzynarodowej, mimo iż podpisują go dowódcy wojskowi. Na podstawie rozejmu strony wojujące podpisują preliminaria pokojowe, a następnie traktat pokojowy lub inną układową formę zakończenia wojny. W preliminariach pokojowych omówione są wszystkie zasadnicze i wiążące postanowienia, które nie ulegają już poważniejszym zmia­nom w późniejszych regulacjach pokojowych. Treścią traktatu pokojowego są różne sprawy polityczno-terytorialne, gospodarcze, militarne, społeczne itp.

Traktaty pokojowe podlegają ratyfikacji parlamentarnej, ponieważ legitymują z punktu widzenia prawa międzynarodowego nowe rozwiązania. Nie oznaczają one jednak w każdej sytuacji akceptacji podjętych zobowiązań. Przykładowo Niemcy podpisały po przegranej pierwszej wojnie światowej 28 czerwca 1919 r. traktat pokojowy w Wersalu, lecz przez cały okres Republiki Weimarskiej 1919-1933 podważały go, a po dojściu Hitlera do władzy nie stosowały się do jego postanowień, przechodząc w latach 1938-1939 do jawnej agresji wobec państw ościennych. Po drugiej wojnie światowej Niemcy podpisały bezwarunkową kapi­tulację 8 maja 1945 r., a zwycięskie mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej zawarły umowę poczdamską 2 sierpnia 1945 r., która faktycznie nosiła charakter preliminariów pokojo­wych, ponieważ ich postanowienia, zwłaszcza terytorialne, nie uległy już zmianie. Nie roz­wiązało to jednak, jak wspomniano wyżej, tlącego konfliktu w Niemczech po ich rozpadzie w 1949 r. na RFN i NRD ani przez traktat o Niemczech między RFN a mocarstwami za­chodnimi z 26 maja 1952 r., ani też jednostronnego oświadczenia o stanie zakończenia woj­ny z Niemcami przez ZSRR i jego satelitów w 1955 r. Również „normalizacja" stosunków RFN z państwami bloku wschodniego poprzez podpisanie i ratyfikację określonych ukła­dów i porozumień w latach 1970-1972 z ZSRR, Polską, NRD, Czechosłowacją, Bułgarią i Węgrami oraz porozumienia czteromocarstwowego w sprawie Berlina z 3 września 1971 r., nie oznaczało ostatecznej regulacji pokojowej. Układy powyższe oraz postanowienia umo­wy poczdamskiej, jak tez układy NRD z krajami bloku wschodniego stworzyły jednak okre­ślony stan faktyczny, zwłaszcza w zakresie prawno-terytorialnym, który został formalnie potwierdzony licznymi układami wielo- i dwustronnymi zjednoczonych Niemiec w latach 1990-1992 .

Faza rozwiązania konfliktu międzynarodowego jest bardzo skomplikowanym procesem i często bywa znacznie rozłożona w czasie. Między poszczególnymi fazami konfliktu mię­dzynarodowego istnieje ścisła współzależność. Wynika z niego wniosek, iż wojna i pokój nie są absolutnymi oraz przeciwstawnymi wartościami. Odzwierciedlają one tylko końcowe ogniwa stałego procesu między przybierającą na sile rywalizacją o władzę, a tendencją do współpracy oraz współzależności między państwami oraz innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych. Jego punktem zwrotnym jest tzw. cywilizacja konfliktu, której następ­stwem jest kształtowanie stanu wolnego od przemocy. W wyniku pogłębiającej się koopera­cji dochodzi do osiągnięcia różnych form bezpieczeństwa, stanowiących wspólnie prze­słanki do tworzenia struktur integracyjnych, a w konsekwencji także pokoju. W przeciw­nym kierunku postępująca przemoc strukturalna (różne formy trwałego ucisku wewnętrz­nego lub szantażu zewnętrznego) prowadzi do napięcia i gwałtu, które z reguły przekształ­cają się w konflikt, a w dalszej kolejności w wojnę. Z punktu widzenia teoretycznego wojnę

można zakończyć poprzez użycie siły lub też bez użycia siły. Poza tym chodzi nie tylko o doraźne rozwiązanie narastających sprzeczności oraz różnic interesów, lecz usunięcie za­sadniczych przyczyn konfliktów i wojen. Państwa oraz inni uczestnicy stosunków międzynarodowych mogą to hipotetycznie realizować poprzez następujące działania o charakterze długofalowym:

a) zacieśnienie współpracy (kooperacja i integracja),

b)ograniczenie współpracy i stosunków wzajemnych (regresja oraz odgraniczanie się),

3. rozsadzenie dotychczasowych ram stosunków (konfrontacja, rewolucja, wojna),

d) wycofanie się ze współdziałania zewnętrznego (izolacja).

Rozwiązywanie konfliktów międzynarodowych stanowi zawsze wstęp do kształtowania nowych zasad współpracy i kooperacji międzynarodowej.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA I EWOLUCJA KONFLIKTÓW MIFDZYNARODOWYCH DO KOŃCA LAT 80.

Wyżej wskazano już, iż nasilanie się konfliktów narodowych i międzynarodowych przyczyniło się po 1945 r. do rozwoju badań nad konfliktami i pokojem, w latach 80 w USA i Europie Zachodniej do kompleksowych badań porównawczych oraz tworzenia banków informacji na temat konfliktów międzynarodowych. Utworzony na początku lat 90 taki bank na Uniwersytecie w Heidelbergu zawiera szczegółowe dane empiryczne na temat przyczyn, przebiegu oraz sposobów rozwiązywania konfliktów międzynarodowych od końca XV wieku. Równocześnie zespół utworzył pięciotomową publikację przedstawiającą szczegółowy rozwój konfliktów na wszystkich kontynentach po 1945 r. Łącznie za okres od 1482 r. do 1990 r. zbadano ok.1400 konfliktów narodowych i międzynarodowych w skali całego świata. W kartotece umieszczono 182 państwa globu ziemskiego, z których 57 bezpośrednio było zaangażowanych w konfliktach o charakterze międzynarodowym, a tylko 44 nie uczestniczyło w nich w żadnej formie. Łącznie więc bezpośrednio i pośrednio w konfliktach zaangażowanych było 138 państw. W okresie 1945-1990 miało miejsce 540 konfliktów, z których wiele się jednak powtarzało i dlatego wyodrębniono z nich kategorię 260 konfliktów podstawowych, których przebieg odpowiadał przedstawionym wyżej pięciu stadiom rozwojowym. Odrębny wykaz obejmował po 1945 r. 400 puczów i zamachów stanu.

Na podstawie materiału empirycznego, szczególnie za okres ostatnich 200 lat, nie można na stwierdzić wyraźnego wzrostu konfliktów międzynarodowych. Przy zastosowaniu tych samych kryteriów w okresach 1801-1850: było 123 wojen (w tym większość napoleońskich, 1851-1900: 87 wojen, 1901-1950: 88 wojen, 1951-1989: 65 wojen. Na początku lat 90, w skali globalnej miało miejsce 55 konfliktów, z czego zbrojnych konfliktów 19, wojen domowych 6, „tlących konfliktów" 25, kryzysów 9, a poważnych kryzysów 5. Mimo trzykrotnego wzrostu liczby państw po 1945 r. nie doszło do poważniejszego wzrostu liczby konfliktów międzynarodowych. Równocześnie wyrównują się generalnie proporcje między „tlącymi konfliktami", kryzysami i gwałtownymi konfliktami. Równocześnie można zaobserwować bardzo zróżnicowane zaangażowanie poszczególnych państw w konflikty międzynaro­dowe i narodowe. Według powyższych danych statystycznych ze 182 państw co najmniej 136 było raz zaangażowanych w konflikty o charakterze międzynarodowym lub umiędzynarodowione, 56, głównie małych państw, nie uczestniczyło w żadnym.

Z drugiej strony 20 państw było zaangażowanych dwukrotnie, a 10 trzykrotnie w po­wyższych konfliktach. Najczęściej zaangażowane były w tych konfliktach mocarstwa świa­towe, z czego po 1945 r. Wielka Brytania w 76, USA w 52,Francja w 45, ZSRR w 42. Na dalszych miejscach uplasowały się mocarstwa regionalne - Chiny w 29, Indie w 27, Egipt w 25 i Syria w 25.

Konflikty zbrojne w latach 1945- 1989 przedstawia tabela 14.1.

Z tabeli 14.1 wynika, że rozkład konfliktów międzynarodowych nie układał się równo­miernie na poszczególnych kontynentach. Po 1945 r. do najbardziej konfliktogennych re­gionów należały Czarna Afryka i Afryka Południowa, Bliski i Środkowy Wschód oraz Azja, gdzie doszło do 79 konfliktów.

Najbardziej gwałtowne konflikty narodowe i umiędzynarodowione miały miejsce w Azji oraz na Bliskim i Środkowym Wschodzie, a o charakterze międzyregionalnym na Bliskim i Środkowym Wschodzie oraz w Ameryce Środkowej. Przyczyny powyższych konfliktów są bardzo złożone i posiadają niejednokrotnie skomplikowaną genezę wewnętrzną lub zewnętrz­ną oraz wymagają pogłębionych analiz historycznych. Ponadto trudno jest jednoznacznie określić początek i koniec danego konfliktu międzynarodowego, gdyż genetycznie stanowi on z reguły część złożonego procesu historyczno-politycznego oraz element składowy na­pięć i kontrowersji o zróżnicowanym podłożu. Nie można też w wielu wypadkach jedno­znacznie określić koniec wojny lub konfliktu międzynarodowego. Przykładowo mówi się, iż wojna koreańska miała miejsce w latach 1950-1953. Nie jest to określenie precyzyjne, gdyż wtedy doszło jedynie do gwałtownych działań zbrojnych z udziałem wielu państw oraz ONZ. Wojna zakończyła się w czerwcu 1953 r. rozejmem pod kontrolą międzynarodową, lecz po dzień dzisiejszy nie doszło ani do podpisania preliminariów pokojowych, nie mówiąc już o traktacie pokojowym. Zaś trudna sytuacja wewnętrzna Korei Północnej oraz jej zbrojenia powodują poważne napięcia międzynarodowe, nie wykluczając wybuchu no­wej wojny.

Z przeprowadzonych przez wspomniany wyżej zespół Uniwersytetu w Heidelbergu ba­dań konfliktów międzynarodowych w latach 1945-1990 wynika, iż statystycznie czasokres ich trwania przedstawia się następująco:

a) „drące konflikty" trwają średnio siedem lub w wyjątkowych sytuacjach nawet dłużej, kryzysy trzy, a gwałtowne konflikty zbrojne pięć lat,

b) najdłuższe są z reguły konflikty o autonomię, niepodległość lub inne formy samo­dzielności państw, a stosunkowo krócej trwają one w odniesieniu do sporów terytorialnych oraz o zasoby surowcowe,

c) najdłużej i najbardziej intensywnie trwają zaś konflikty o charakterze polityczno-ide­ologicznym (np. wojna między Iranem a Irakiem 1980-1988).

Z tabeli 14.1 wynika ponadto, że należy zawsze rozróżniać konflikty o charakterze mię­dzynarodowym, międzypaństwowym oraz narodowym, z których większość zostaje umię­dzynarodowiona. Ogólnie różnice występujące między nimi można ocenić następująco:

a) liczba konfliktów umiędzynarodowionych i przebiegających gwałtownie jest więk­sza od konfliktów międzynarodowych,

b) konflikty narodowe i wewnętrzne są prowadzone bardziej intensywnie i gwałtownie niż konflikty międzynarodowe,

c) o wiele więcej konfliktów międzynarodowych zostaje zakończonych przez układy i porozumienia, niż konflikty wewnętrzne poprzez nowe lub zmienione konstytucje,

d) większość konfliktów wewnętrznych zakończyło się krwawo, a większość międzyna­rodowych poprzez wycofanie się agresorów.

Niezwykłej precyzji wymaga określenie inicjatora lub agresora w poszczególnych konfliktach, zwłaszcza zaś międzypaństwowych oraz międzynarodowych po 1945 r. Wynika to z aktu zakazu agresji w prawie międzynarodowym oraz negatywnego odbioru takich działań przez media i znaczne odłamy międzynarodowej opinii publicznej. Stąd też mamy do czynienia z licznymi prowokacjami oraz wzajemnymi oskarżeniami obu stron. Sprawa jest o tyle ważna, iż po zakończeniu wojny na agresorze spoczywa zobowią­zanie wypłaty odszkodowania wobec ofiary agresji, co jeszcze bardziej komplikuje sprawę pod względem prawno-politycznym. Z przeprowadzonych wyżej badań empirycznych wyn­ika jednoznacznie, iż po 1945 r. tylko 20% agresorów odniosło sukces militarny. Jednak generalnie zwycięstwo militarne nie prowadzi automatycznie do sukcesu politycznego, zwłaszcza zawarcia korzystnego traktatu pokojowego. W większości wypadków utrzymuje stan napięcia i różnych stadiów konfliktów. Narzucony pokój musi prędzej czy później doprowadzić do jego rewizji (często trwa to bardzo długo, jak chociażby odzyskanie przez Chiny kontynentalne w 1997 r. utraconego w XIX w, na rzecz Wielkiej Brytanii Hongkonga czy Macao w 1999 r.). W okresie konfliktu Wschód-Zachód 1946-1989 do gwałtownych konfliktów zbrojnych dochodziło na półkuli południowej, natomiast tylko sporadycznie na półkuli północnej, a więc na obszarach podporządkowanych NATO i Układowi Warszaw­skiemu, gdzie wybuchały sporadycznie na peryferiach (np. konflikt zbrojny między Grecją i Turcją o Cypr w 1974 r. lub inwazja państw Układu Warszawskiego na Czechosłowację w 1968 r.). Odstraszanie nuklearne powstrzymywało przed konfliktami zbrojnymi, ale przyniosło ono liczne animozje i napięcia, które dały znać o sobie z całą mocą w latach 90 po przezwyciężeniu konfliktu Wschód-Zachód.

Z badań powyższych wynika także; iż do zasadniczych dóbr i wartości, będących przedmiotem konfliktów wewnętrznych i międzynarodowych w latach 1945-1990 były: wojna niepodległość oraz dominację (30%), granice i terytoria (23%), wartości polityczne i ide­ologiczne (15%). W Europie, na Bliskim i Środkowym Wschodzie, Ameryce Południowej w Azji konflikty najczęściej dotyczyły terytoriów, granic i wód terytorialnych, zaś w Afry­ce, na południe od Sahary i państw Maghrebu, a także w Ameryce Środkowej wiązały się z wal­k o władzę i dominację. Dostęp do źródeł surowców oraz ich eksploatacji były też przedmio­tem wielu konfliktów w Afryce równikowej oraz na Bliskim i Środkowym Wschodzie.

Wspomniano już, iż mocarstwa światowe i regionalne częściej niż inne państwa brały dział w konfliktach, zwłaszcza umiędzynarodowionych, co było o tyle zrozumiałe, iż mia­ły one szersze interesy i odpowiedzialność międzynarodową. Wspierały one w większym stopniu dostawami broni inne kraje, starając się zarazem w miarę możliwości doprowadzić do szybkiego zakończenia konfliktów. Z reguły konflikty poza sferą oddziaływania mocarstw przebiegały z większym nasileniem. Równocześnie z analiz porównawczych wynika, iż pań­stwa o ustroju autorytarnym były częściej zaangażowane w różnego rodzaju konflikty niż państwa o ustroju demokratycznym. Łącznie dyktatury wywołały 63% wszystkich gwałtownych konfliktów, a tylko 1% z nich miało stosunkowo łagodny przebieg. Z kolei ok. 70% konfliktów spowodowanych przez państwa demokratyczne przebiegało łagodnie, a tylko 30% w sposób siłowy lub gwałtowny. Państwa demokratyczne muszą w znacznie większym stopniu niż dyktatury li­czyć na wewnętrzny opór przeciwko prowadzeniu wojny

Bardzo zróżnicowana jest intensywność poszczególnych faz i stadiów konfliktów międzynarodowych. Można ją mierzyć przy pomocy różnych

kryteriów, głównie jednak ilością zaangażowanych w konflikcie stron, liczbą zabitych żołnierzy oraz ludności cywilnej itp.

W dziejach nowożytnych najwięcej państw uczestniczyło w wojnie trzydziestoletniej 1618­-1648 - 9 oraz 18 w II wojnie światowej 1939-1945. Bezpośrednio w działaniach zbrojnych najwięcej poległo w II wojnie światowej - ok.13 mln osób, a po 1945 r. w wojnie koreańskiej 1950-1953 ok. 1,5 mln, w wojnie wietnamskiej do 1975 r. ok. 2,6 mln, a w wyniku ludobój­stwa reżymu Czerwonych Khmerów w latach 70 w Kambodży ok. 2 mln. W większości wypadków intensywność działań zbrojnych nasila się bardziej podczas interwencji zewnętrz­nej niż bez ich udziału. Bardzo krwawe są także wojny o charakterze ideologiczno-politycz­nym, zwłaszcza na tle waśni narodowo-etnicznych.

Bardzo dużo ciekawych spostrzeżeń przynosi analiza empiryczna oceny sposobu zakoń­czenia konfliktów międzynarodowych w latach 1945-1990. Wynika z niej, iż w wypadku gwałtownych konfliktów zbrojnych aż w 32,3% skończyły się one klęską agresora, a tylko w 16% jego zwycięstwem. W 31,1% rejestrowanych wypadków działania zbrojne zakończyły się rozejmem. W wypadku konfliktów terytorialnych w 7% odstąpiono terytoria, w 12% dokonano podziału, a w 24% inkorporacji. Łącznie w odniesieniu do sposobu zakończenia konfliktów międzynarodowych w omawianym okresie można zauważyć, że:

a) agresorzy osiągnęli swoje cele w co trzecim wypadku, a bardzo często konflikt nie został ostatecznie zakończony, a jedynie przesunięty w czasie,

b) tylko w 30% konfliktów doszło do umocnienia rządu państwa inicjującego, a w pozo­stałych wypadkach doszło do jego zmiany lub osłabienia, a w 10% wypadków utworzono dwa rządy,

c) generalnie opozycja wewnętrzna tylko w 20% wyciągnęła dla siebie korzyści z kon­fliktów międzynarodowych, ale w wojnach kolonialnych i narodowo-wyzwoleńczych bardzo często była wykorzystywana przeciwko prawowitemu rządowi, stając się często instrumentem w rękach agresorów lub interwentów.

Ważną kwestią jest także mediacja w konfliktach międzynarodowych. Po 1945 r. doszło do niej w 70% konfliktów. Natomiast mediacja państw lub osób trzecich zakończyła się , obopólną ugodą wojujących stron w 60%, a w 28% doszło do wymuszenia ugody przez me­diatorów. Mediatorami była najczęściej ONZ oraz regionalne organizacje międzynarodowe, organizacje kościelne, Bank Światowy i inne organizacje specjalistyczne. Bardzo często roli ­mediatorów podejmowali się byli prezydenci USA (np. Jimmy Carter), kanclerz RFN (Wil­ly Brandt), jak też inni politycy i dyplomaci państw zachodnich i rozwijających się. W isto­cie jednak powodzenie akcji mediacyjnych zależało w dużym stopniu od postawy wojujących stron, jak również USA i ZSRR jako supermocarstw.

Generalnie od końca XV wieku różne formy konfliktów wewnętrznych i międzynarodowych zazębiały się silnie ze sobą, przechodząc różne stadia rozwojowe. Natomiast po za­kończeniu II wojny światowej nastąpiło dalsze nasilenie i zróżnicowanie regionalne kon­fliktów międzynarodowych.

NOWE WYZWANIA ORAZ PROBLEMY WOJEN

I KONFLIKTÓW MIFDZYNARODOWYCH W LATACH 90.

W latach 90 doszło do zmiany jakościowej w zakresie konfliktów i wojen. Ogólnie moż­na zaś zauważyć, iż generalnie wzrosła liczba rozpoczętych, trwających oraz zakończonych wojen. Z danych za 1995r. wynika, iż w połowie lat 90 wojna objęła w skali globu ziemskiego 32 państwa, z czego w niektórych państwach jak w Iraku, Kolumbii i Filipinach opano­wała nawet kilka prowincji. Do tego należy dodać 15 dalszych konfliktów o charakterze wewnętrznym, które zostały częściowo umiędzynarodowione i były zbliżone do działań wojennych. Do największej od 1945 r. kumulacji wojen doszło w 1992 r., kiedy to było ich aż 52. Stopniowo jednak ulegały one ograniczeniu.

Do 1995 r. zakończono 12 wojen i konfliktów zbrojnych o charakterze międzynarodo­wym. Łącznie, według stanu badań w 1995 r., w skali światowej toczyło się 35 wojen i kon­fliktów międzynarodowych, z czego na Afrykę przypadało 12, Azję 8, Bliski i Środko­wy Wschód 7, Amerykę Łacińską 6 oraz Europę 2.

Z bieżą­cych relacji w mediach wynika, że w drugiej połowie lat 90 występuje podobna tendencja, polegająca z jednej strony na utrzymywaniu się w przybliżeniu powyższej ilości konfliktów, a z drugiej na ich wydłużaniu bądź też przejściowemu zamrażaniu, po czym przybierają one ponownie na sile.

Biorąc pod uwagę powyższe analizy i dane można stwierdzić, iż w latach 90 doszło do poważnej zmiany jakościowej konfliktów międzynarodowych. Jej najistotniejszymi elemen­tami są przede wszystkim:

• wyraźna dominacja konfliktów i wojen o charakterze wewnętrznym, które stopnio­wo umiędzynarodawiają się i stanowią poważne niebezpieczeństwo nie tylko dla danego państwa oraz jego sąsiadów, ale całego regionu (np. konflikt w Zairze/Demokratycznej Re­publice Konga oraz liczne konflikty w byłej Jugosławii),

• poważne nasilenie się konfliktów w związku rozpadem państw wielonarodowych (np. ZSRR, była Jugosławia, Sudan itp.),

• zaostrzenie się konfliktów i napięć o charakterze etniczno-narodowo-religijnym (wy­stępujące także w podanych wyżej przykładach),

• wzrost zniszczeń wojennych oraz strat wśród ludności cywilnej, które w wielu wy­padkach są większe niż wśród bezpośrednio zaangażowanych w wojnie stron,

• trudności w pokojowym rozwiązywaniu konfliktów międzynarodowych.

Po zakończeniu zimnej wojny doszło do poważnej zmiany charakteru konfliktów mię­dzynarodowych oraz wojen. Nie zagrażały one bowiem pokojowi w skali globalnej, ale w wielu regionach i ogniskach zapalnych na wszystkich kontynentach doprowadziły do ogromnej destabilizacji i powstania nowych zagrożeń. Najczęściej poszkodowana ludność cywilna straciła nie tylko życie i dobytek, lecz została wysiedlona lub musiała uciekać, nie mając powrotu do strop rodzinnych. W wielu wypadkach wysiedlenia i ucieczki miały zor­ganizowany charakter tzw. czystek etnicznych, zmierzając do siłowej zmiany stosunków etnicznych (np. w Bośni-Hercegowinie) i nowego ukształtowania granic. Następstwem tego jest nasilenie się migracji międzynarodowych (np. ok. 600 000 ludności z obszaru Bośni i Hercegowiny głównie do Europy Zachodniej po 1992 r., Ruanda 1994/95, Zair/Demokra­tyczna Republika Konga 1996/97 i inne) oraz obiektywne utrudnienie pomocy zewnętrznej dla cierpiącej głód ludności cywilnej (np. podczas wojny domowej w Bośni i Hercegowinie oraz Somalii 1992/93). Stąd skutki międzynarodowe powyższych konfliktów i wojen prowa­dzonych wprawdzie na małą skalę, ale niekiedy z wielkim okrucieństwem, są wielorakie. W pierwszym rzędzie chodzi o udzielenie niezbędnej pomocy humanitarnej dla ludności cywilnej, w tym zwłaszcza dzieci oraz kobiet, a ponadto przywrócenie stabilizacji i pokoju, umożliwiających powrót uchodźców. Spełnienie tych oczekiwań jest najczęściej niemożli­we, ponieważ żadna z wojujących stron, w tym także zamieszkałe tam różne zwaśnione gru­py etniczne, nie są zainteresowane w osiągnięciu rzetelnego kompromisu i porozumienia. Natomiast pomoc humanitarna trafiała najczęściej do niewydolnych i skorumpowanych struktur administracyjnych, które traktowały ją jako źródło dodatkowych dochodów. Czynniki powyższe poważnie komplikowały możliwość dokonania regulacji pokojowych i stworzyły nowe wyzwania dla całej społeczności międzynarodowej, zwłaszcza zaś ONZ.

Od wojny w Zatoce Perskiej w 1991 r., a następnie wojny domowej w byłej Jugosławii 1991/1992 pojawił się problem tzw. interwencji zbrojnych w celu przywrócenia pokoju i ła­du na danym obszarze. Decyzje o ich rozpoczęciu miała każdorazowo podejmować Rada Bezpieczeństwa ONZ na podstawie postanowień artykułu VIII KNZ, która przekazywała z kolei mandat specjalnym siłom pokojowym.

Jeśli idzie o konflikt w Zatoce Perskiej w 1991 r., to po stosownej decyzji ONZ USA udało się zorganizować koalicję 18 państw przeciwko Irakowi, który w sierpniu 1990 r. zajął Kuwejt. Koalicja ta szybko pokonała Irak i doprowadziła do zawarcia rozejmu, ale mimo kontroli z ramienia ONZ nie udało się do 1998 r. doprowadzić do uzgodnienia warunków pokojowych stosownie do rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ. Równocześnie nie zniesio­no też całkowicie sankcji nałożonych na Irak, którego dyktator Saddam Husajn w między­czasie kilkakrotnie stłumił opór ludności kurdyjskiej, znajdującej się pod ochroną międzynarodową. Innymi słowy, mimo ukarania i klęski agresora, wycofania wojsk irackich z Ku­wejtu, nałożenie sankcji ekonomicznych na Irak itp., osiągnięcie stosownych regulacji po­kojowych okazało się niemożliwe, a konsekwencje tego dla stabilizacji i bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie są niekorzystne. Najbardziej poszkodowana jest natomiast ludność iracka, ponieważ nie tylko cierpi poważnie z powodu sankcji ekonomicznych ONZ, ale musi mani­festować swoje poparcie dla totalitarnego reżymu Husajna, który przetrwał bez poważniej­szego uszczerbku wszelkie następstwa wojny w Zatoce Perskiej, ciesząc się także coraz większym poparciem świata arabskiego.

Niepowodzeniem skończyła się także interwencja pokojowa „błękitnych hełmów" ONZ w Bośni i Hercegowinie 1993-1995 i została zastąpiona po zawarciu porozumienia pokojo­wego w Dayton 21 listopada 1995 r. przez siły NATO pod kierownictwem USA - IFOR (Implementation Force), a następnie SFOR (Stabilization Force). Stacjonowanie tych sił przyczyniło się w drugiej połowie lat 90 do nieznacznej stabilizacji politycznej federacji muzułmańsko-chorwacko-serbskiej na terenie Bośni i Hercegowiny przy stałe] presji Gru­py Kontaktowej (USA, Wielka Brytania, Francja, Niemcy i Rosja) na poszczególne społecz­ności bośniackie, jak również Nową Jugosławię oraz Chorwację. Znacznej pomocy finanso­wej musiała udzielać UE, ustanawiając między innymi specjalny urząd administratora dla bośniackiego Mostaru.

Poważnym problemem prawno-politycznym interwencji pokojowych na schyłku XX wieku jest sprawa udzielenia zgody, czyli tzw. mandatu, ze strony Rady Bezpieczeństwa ONZ. O ile sprawa to nie nastręczała żadnych poważniejszych problemów podczas przygotowania interwencji przeciwko Irakowi w 1991 r. oraz w Somalii 1992/3, to komplikacje nastąpiły w odniesieniu do byłej Jugosławii 1993-1995, ponieważ zarówno Rosja i Chiny Ludowe nie zawsze akceptowały stanowisko mocarstw zachodnich, zwłaszcza zaś USA. Pro­wadziło to do szeregu kompromisów, które nie zawsze służyły obiektywnie przerwaniu dzia­łań wojennych, nie mówiąc już o przywróceniu pokoju.

Szczególnie trudna sytuacja powstała wokół ostrego kryzysu, do jakiego doszło między większością ludności albańskiej w Kosowie na terenie Serbii w 1998 r. a rządem w Belgra­dzie, który od 1989 r. odmawiał jej przywrócenia praw autonomicznych.

Toczące się tam od 1997/98 walki zbrojne między serbskimi siłami porządkowymi a partyzantami albańskimi, zaopatrywanymi w broń z Albanii, uległy nasileniu w 1999 r., przynosząc nie tylko liczne straty ludzkie i materialne, lecz przyczyniając się do masowych ucieczek ludności cywilnej i „czystek etnicznych" ze strony władz serbskich. Doprowadziło to 24 marca 1999 r. do interwencji zbrojnej NATO przeciwko Jugosławii, która odbyła się bez formalnej zgody Rady Bezpieczeństwa ONZ (sprzeciw Rosji i Chin Ludowych) i trwała do 9 czerwca 1999 r.

Kwestii powyższych nie rozstrzygnęły ani rozejm między NATO a Federacyjną Repu­bliką Jugosławii z 9 czerwca 1999 r., ani też rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ z 10 czerwca 1999 r. Doszło bowiem po osiągnięciu kom­promisu z Rosją i Chinami do ustanowienia w Kosowie pewnego rodzaju protektoratu międzynarodowego przy wyraźnym podkreśleniu, iż stanowi on integralną część Jugosławii. Nie sprecyzowano jednak - czy w perspektywie trzech lat w wyniku referendum dojdzie do ustanowienia w Kosowie autonomii, czy też - jak domagają się tego Albańczycy - przyzna­nia im całkowitej niepodległości? Na okres przejściowy kontrolę nad Kosowem przejęły międzynarodowe siły pokojowe, wystawione głównie przez państwa NATO, z których wła­sne strefy kontrolne otrzymały tylko - USA, Francja, Wielka Brytania, Włochy i Niemcy Mniejsze kontyngenty wojskowe wystawiły także Rosja i inne kraje europejskie, w tym rów­nież Polska. Stopniowo swoją administrację ustanowiła także ONZ, choć nie w sposób za­dowalający Odbudowa Kosowa i przywrócenie tam pokoju oraz porządku będzie prawdo­podobnie procesem długim i skomplikowanym, ponieważ od czerwca 1999 r. trwa exodus ludności serbskiej z Kosowa do Jugosławii i wyłaniają się poważne trudności w zakresie stabilizacji.

1

---