Jacques Louis David „Przysięga Horacjuszy”

Oświecenie - wiek rozumu i czułego serca - wprowadzenie

Dlaczego „oświecenie”?

Witam Państwa!

Przed nami oświecenie, zapraszam do pierwszej prezentacji poświęconej tej epoce.

Nazwa „oświecenie” wywodzi się od prastarej i rozpowszechnionej w różnych kulturach metafory światła, znanej zwłaszcza z języków wierzeń religijnych. W Biblii światłość przeciwstawiona ciemności oznacza przymioty boskie tj. dobro i mądrość, udzielane ludziom w drodze łaski uświęcającej. Świeckie rozumienie antytezy światła i ciemności znała już starożytna szkoła stoików, do której nawiązywała filozofia XVI i XVII wieku (m. in. znany Państwu Kartezjusz), tworząc teorię światła naturalnego jako wrodzonej właściwości umysłu.

Oświecenie było pierwszą w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni ludzie mówili często o swych czasach jako o „wieku rozumu”, „wieku filozofów” czy „wieku oświeconym”. Ten ostatni termin powstał w Niemczech i szybko rozpowszechnił się w całej Europie. Oświecenie bowiem miało zasięg ogólnoeuropejski i było w swych zasadniczych elementach jednolite, mimo oczywistych odrębności narodowych.

Problem czym jest oświecenie żywo interesował ludzi tej epoki, odznaczającej się wysokim stopniem samoświadomości teoretycznej. Przede wszystkim zdawano sobie sprawę z przełomowego charakteru epoki kierowanej przez „oświecony” rozum, który miał być niezależnym od objawienia źródłem wiedzy o świecie i surowym sędzią wszystkiego, co przekazywała tradycja. Pod koniec wieku zabrał głos w tej sprawie, najwybitniejszy filozof tych czasów, Immanuel Kant. W słynnej rozprawie Co to jest oświecenie? niemiecki myśliciel zwracał uwagę na psychologiczny i socjologiczny aspekt przewrotu umysłowego.

Pisał: Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Oświecając człowieka, natura wyzwoliła go od obcego kierownictwa, ale przez lenistwo i tchórzostwo popadł on w wygodny stan zależności, w którym wysiłek myślenia zastąpiły dogmaty i formułki. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem bez obcego kierownictwa. Nie dotyczy to wszystkich ludzi, lecz aby jednostki wybitne mogły zaszczepić innym odwagę samodzielnego myślenia, niezbędna jest wolność publicznego użytku ze swego rozumu.

Chronologia epoki

Pierwsze przejawy oświecenia wystąpiły w Anglii u schyłku wieku XVII, we Francji w początkach XVIII. Historycy literatury długo toczyli spór o granice chronologiczne tej epoki w naszym kraju. Według jednych oświecenie miało obejmować okres stu lat: od lat trzydziestych XVIII wieku po lata trzydzieste XIX wieku; według innych - okres zaledwie trzydziestu lat, przypadających na czasy panowania Stanisława Augusta (1764 - 1795).

Pamiętając o umowności dat w periodyzacji dziejów kultury, można dziś uznać, że okres oświecenia w Polsce trwał długo i dzielił się na trzy zasadnicze fazy:

-wczesną - od lat czterdziestych XVIII wieku do roku 1764

-dojrzałą (zwaną czasami stanisławowskimi) - lata 1764 - 1795

-schyłkową (zwana późnym oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) - od 1764 do 1822 - kiedy to zostały wydane Ballady i romanse Adama Mickiewicza, które są symbolem początku romantyzmu w Polsce.

.

Główne idee oświecenia europejskiego

• krytycyzm

• racjonalizm

• empiryzm

• deizm

• ateizm

Antonio Canova „Wenus

Oświecenie nie było jednorodne pod względem filozoficznym czy światopoglądowym. W polskich warunkach wynikało to prawdopodobnie z faktu, że jego współtwórcami byli zarówno arystokraci, jak też szlachta i emancypujący się mieszczanie. W skali europejskiej uczestniczyli w tym ruchu katolicy, deiści - czy znacznie mniej liczni - ateiści. Oświecenie było głównym ruchem mieszczaństwa i we Francji doprowadziło do rewolucji, ale za zwolenników oświecenia uchodzili też despotyczni władcy - król pruski Fryderyk II i caryca Katarzyna II. To wszystko sprawia, że epoka ta pełna była wewnętrznych sprzeczności, a spory i polemiki towarzyszyły jej nieustannie. Mimo to można wyodrębnić zasadnicze idee i wartości znamienne dla całego oświecenia.

Najważniejszą z nich jest krytycyzm, odnoszący się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła i form życia religijnego, do ustaleń nauki. Krytycyzm znalazł wsparcie w racjonalizmie, za którego twórcę uchodzi Kartezjusz (proszę sobie przypomnieć podstawowe poglądy tego filozofa, jak widać idee filozoficzne Kartezjusza poprzedziły tę epokę).

W systemie Kartezjusza rozum był przeciwstawiany doświadczeniu jako jedyne źródło wiedzy, pojmowanej w sposób jasny i ścisły, zbudowanej na wzór matematyki. Racjonalizm wieku XVIII miał już inny charakter, szukał bowiem oparcia właśnie w doświadczeniu, zwłaszcza w wiedzy biologicznej i medycznej. Ambitnym celem filozofii stawało się racjonalne ukształtowanie różnych dziedzin życia, zarówno indywidualnego, jak społecznego. Nigdy dotąd filozofia nie była tak bliska życia i nigdy dotąd nie stawiała sobie tak konkretnych zadań.

Racjonalizm przeciwstawiając się wiedzy objawionej i dogmatom wiary zaowocował deizmem. Deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary.

Chlubili się tym, że ich religia, jako wspólna dla wszystkich ludów, ma charakter uniwersalny i że w przeciwieństwie do systemów opartych na objawieniu nie zawiera idei sprzecznych z prawami natury.

Krytyka religii objawionej miała uwolnić ludzkość od przesądów, zaś proces wytyczony Kościołowi - zwalczać zaślepiony fanatyzm. Przesąd i fanatyzm to główne źródła zła w rozumieniu protagonistów oświecenia. Krytyka religii opierała się na argumentach zaczerpniętych z nauk przyrodniczych i historycznych. Starano się wykazać niezgodność Biblii z ustaleniami nauki; dotyczyło to zwłaszcza, rozumianej dosłownie, biblijnej opowieści o stworzeniu świata. W historii szukano faktów kompromitujących organizacje kościelne i duchowieństwo. W gruncie rzeczy chodziło o zburzenie religijnego światopoglądu, w którym całokształt działań ludzkich podporządkowany był celom ostatecznym - Bogu i duszy.

Tendencje najbardziej skrajne zrodziły ateizm, pogląd odrzucający istnienie Boga. Ateizm znalazł poparcie w materializmie - poglądzie uznającym materię za podstawę wszelkiego bytu.

Innym prądem, wyznacznikiem oświecenia był empiryzm, który zakładał, że prawdziwe poznanie jest możliwe na drodze doświadczenia i obserwacji. Empiryzm wywodził się z Anglii, miał tam stare tradycje (jeszcze renesansowe) w postaci teorii Francisa Bacona, które w oświeceniu przejął i kontynuował John Locke. Locke twierdził, że każde poznanie ma charakter empiryczny, a wiedza, którą zdobywamy jest wynikiem pracy umysłu. Zdaniem angielskiego empirysty rodzimy się jako czysta, niezapisana karta (tabula rasa), która zostaje zapełniona przez doświadczenie i edukację.

Odmianę empiryzmu stanowi sensualizm (łac. sensualis - zmysłowy), którego fundamentem jest przekonanie, że jedynym źródłem wiedzy są zmysły. Jego prekursorem był John Locke, zaś teoretykiem George Berkeley, który twierdził, że naprawdę istnieją tylko te rzeczy, których doświadczamy. Odmienne zdanie w tej kwestii miał francuski sensualista Etienne Condillac, który zakładał jednak istnienie doświadczeń zewnętrznych, funkcjonujących niezależnie od doświadczenia wewnętrznego. Według sensualistów rozum odgrywa tylko pasywną rolę w procesie poznawania, gdyż funkcje rozumu są zdeterminowane przez wrażenie zmysłowe.

Konsekwencją racjonalizmu i empiryzmu , dwu sprzecznych, choć nieraz wzajemnie uzupełniających się kierunków filozoficznych, był optymizm poznawczy, wiara w możliwość odkrywania praw rządzących światem i społeczeństwem oraz przekształcania stosunków społecznych. W związku z tym powszechnie akceptuje się potrzebę oświecania ludzi, nakładając na literaturę funkcję utylitarne (użytkowe) i przypisując ogromną rolę edukacji i wychowaniu. Służyła tym celom obszerna, wielotomowa Encyklopedia, wydawana w Paryżu przez ponad dwadzieścia lat. Jej redaktorem był Diderot, a współpracowało z nim liczne grono uczonych i filozofów, m. in. d'Alembert, Wolter, Rousseau, Montesquieu. Encyklopedia była swoistą syntezą wiedzy i wyrazem poglądów ludzi oświecenia. Dobitnie ukazywała ówczesną potrzebę porządkowania i pogłębiania wiadomości, a jednocześnie służyła przemycaniu nowych światłych idei politycznych i moralnych.

W zespole pojęć istotnych znajdowała się też natura. Rozumiano ja wieloznacznie, lecz unikając komplikacji, można stwierdzić, że pojęcie natury czy stanu naturalnego sprowadzało się do przekonania o istnieniu stałych, niezmiennych, niejako „naturalnych” cech człowieka i świata. Bywają one - jak twierdził np. Rousseau - zniekształcone w rozwoju cywilizacyjnym, należy więc przywrócić to, co zgodne z naturą. A zgodne z naturą są podstawowe prawa człowieka i jego dążenia do szczęścia. Szczęście jednostki, harmonijnie powiązane ze szczęściem ogółu, osiągane pracą, użytecznością prowadzącą do postępu, było więc także jednym z podstawowych dążeń epoki.

Rousseau nie głosił hasła powrotu do natury, rozumiał, że takie cofnięcie się nie jest możliwe. Ratunek widział w bardziej naturalnym kierowaniu życiem, a nade wszystko - w odpowiednim wychowaniu człowieka. Stworzył oryginalny system pedagogiczny, dając także praktyczne rady wychowawcom. Odwoływał się nie do intelektu, jak większość pedagogów oświecenia, ale do uczucia. Występował przeciwko schematom racjonalizacji życia, zwrócił uwagę na alienacyjny (wyobcowany) charakter usytuowania jednostki w społeczeństwie, stworzył podstawy nowoczesnej pedagogiki, wreszcie - broniąc praw uczucia, przygotował grunt do przewrotu w literaturze.

System filozoficzny Rousseau mieści się w granicach szeroko rozumianej filozofii oświecenia, chociaż jest sprzeczny z innymi systemami tej epoki i zawiera idee daleko wybiegające w przyszłość. Kontrowersyjność myśli należała do cech charakterystycznych wieku filozoficznego otwartego dla szkół i tolerancyjnego wobec odmiennych postaw. Idee Rousseau były sprzeczne w wielu sprawach z reprezentatywnymi dla epoki poglądami encyklopedystów, z ich materializmem, utylitaryzmem, a przede wszystkim z kultem wiedzy i pracy cywilizacyjnej. A jednak Rousseau współpracował z Encyklopedią i wywierał wpływ na profil ideowy najwybitniejszego dzieła uczonych tej epoki.

W nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego filozofowie oświeceniowi wierzyli aż do czasu napisania w 1781 roku przez Immanuela Kanta słynnego traktatu pt. Krytyka czystego rozumu. Kant stwierdził, że możliwości ludzkiego rozumu są jednak ograniczone. Sam umysł - zauważył - ma naturalną skłonność, by zajmować się problemami Boga oraz nieśmiertelności. Jednak rozum nie jest właściwym narzędziem poznania zagadnień religijnych, trzeba więc zawiesić wiedzę aby zrobić miejsce dla wiary. Prawdy bowiem, że istnieje niematerialna dusza, że człowiek jest wolny oraz, że jest Bóg, zostają przesunięte do sfery wiary, nie zaś wiedzy. Tutaj zatem rysuje się linia podziału, którą nakreślił Kant, pomiędzy poznaniem rozumowym i religijnym.

Ramy oświecenia w filozofii wyznaczają poglądy dwóch filozofów: Kartezjusza i Kanta. Oświecenie powstało pod wpływem przekonania, że rozum jest jedynym i wystarczającym źródłem poznania ludzkiego, a jego schyłek nastąpił, gdy pogląd ten został podważony, a do głosu zaczęły dochodzić: sentymentalne czucie, wiara, serce i intuicja.

Kierunki artystyczne w oświeceniu

• architektura

• sztuki plastyczne

• muzyka

Jacques Louis David „Portret pani Recamier”

W architekturze, malarstwie, muzyce i literaturze oświeceniowej występowały trzy nurty: klasycyzm, rokoko i sentymentalizm.

Termin klasycyzm (łac. Classicus, czyli wyuczony w klasie, wzorowy, pierwszorzędny) w praktyce oznaczał podporządkowanie sztuki wzorom antycznym, a jednocześnie sztukę zrównoważoną, dostojną, rozwijającą się wedle sprawdzonych reguł. Oświeceni byli przekonani, że starożytni artyści wypracowali we wszystkich dziedzinach sztuki formy doskonałe, piękne i uniwersalne, dlatego też należy je naśladować.

Ustalono jasne reguły tworzenia oparte o obiektywne składniki: prawdopodobieństwo, umiar, spokój, harmonię, symetrię i ład.

W architekturze zaznaczył się silny wpływ budowli greckich rzymskich i renesansowych. Powrócono do klasycznych porządków architektonicznych i detali: arkad, kolumn, portali, tympanonów, portyków, łuków triumfalnych. Charakterystyczne budowle klasycystyczne to np.: British Museum i gmach Covent Garden Theatre w Londynie, Teatr Królewski w Berlinie, wiedeński Belweder. Architektura miała służyć społeczeństwu oprócz Kościołów budowano więc teatry, łaźnie, urzędy.

Malarstwo i rzeźba klasycyzmu miały za cel stawiać przed oczyma obywateli wielkie wzorce moralne, więc albo tworzyć sceny historyczne, albo mitologiczne i alegoryczne. Sztandarowym malarzem czasów francuskiego klasycyzmu jest Jacques Louis David autor wielu obrazów o tematyce mitologicznej (m. in. Walka Marsa z Minerwą; Antioch chory z miłości; Boleść Andromachy), historycznej (Przysięga Horacjuszy) i portretów (np. Portret pani Recamier). Charakterystyczną cechą jego obrazów jest harmonijna wręcz architektoniczna kompozycja, monumentalne ujęcie postaci, sprawiające, że osoby na obrazie są podobne do rzeźb, który to efekt marmuru potęguje jeszcze chłodna kolorystyka stosowanych barw. David był też mistrzem rysunku autorem m.in. znakomitego szkicu pt. Przysięga w Sali Gry w Piłkę upamiętniającego narodziny Konstytuanty.

Jean Auguste Ingres, młodszy od Davida o przeszło trzydzieści lat przewyższył swojego mistrza doskonałością rysunku. Do dziś zdumiewa sprawność jego ołówka, granicząca z iluzjonistyczną magią. Jest to kreska lapidarna, zawsze celna, niemal z fotograficzną precyzją opisująca każdy przedstawiany kształt. Ingres to prawdziwy „kompozytor linii”, wiecznie poszukujący optymalnych a jednocześnie oryginalnych stosunków między nimi. Najznakomitsze przykłady jego twórczości to: Zeus i Tetyda i Odaliska.

Prymat w malarstwie klasycznym dzierży bezwzględnie Francja, ale w rzeźbie jest inaczej. Tu biorą górę inni, choćby Włoch - Antonio Canova i Duńczyk - Bertel Thorvaldsen. Najsłynniejsze dzieło pierwszego z nich to portret księżnej Pauliny Borghese upozowanej na leżącą Wenus. W ujęciu Canovy księżna Paulina wygląda trochę jak rzeźbiarski rewers Odaliski Ingres'a. Tylko, że wizerunek księżnej powstał sześć lat wcześniej. To jakby „pełnowymiarowa płaskorzeźba”. Klasycyści bardzo cenili reliefy, a w greckich pierwowzorach widzieli symbol wydestylowanej czystości formy. Tu Canova był mistrzem i udało mu się przenieść coś z tej czystości na wyobrażenie grzesznej księżnej.

Bertel Thorvaldsen jest autorem m.in. Pomników ks. Józefa Poniatowskiego i Mikołaja Kopernika w Warszawie

Muzyka w oświeceniu

Klasycyzm muzyczny drugiej połowy XVIII wieku bywa utożsamiany z tzw. klasyką wiedeńską, symbolizowaną nazwiskami Haydna, Mozarta i Beethovena. Oznacza to, że w naszym mniemaniu owi artyści nie tylko hołdowali klasycznym regułom harmonii i równowagi, lecz także osiągnęli w swojej muzyce punkt doskonałości, który czyni z nich twórców klasycznych - dyktujących normy i kryteria oceny, kompozytorów, którzy osiągnęli niepowtarzalny stopień artystycznej doskonałości.

Z punktu widzenia rozwoju formy muzycznej, z perspektywy historii muzyki, zdefiniowali oni ostatecznie tzw. system harmoniki funkcyjnej, czyli dur i moll. Ich ulubioną formą stała się sonata, o idealnej budowie i rozwinięciu wedle logiki porządku tematu, przetworzenia i repryzy (powtórzenie fragmentu utworu, niekiedy będące jego samodzielna częścią) oraz sposoby ich łączenia.

Z punktu widzenia estetyki, czyli teorii piękna, ich osiągnięcia są klasyczne i ponadczasowe ponieważ w pewnym sensie wykraczają poza granice historyczne i artystyczne przełomu XVIII i XIX stulecia.

Józef Haydn jest twórcą symfonii klasycznej. Napisał ich ponad sto, wszystkie o ustalonej, czteroczęściowej budowie, do najpiękniejszych należą tzw. symfonie londyńskie. Haydn wprowadził zasadę przemiennego kontrastowania dynamiki i tempa części symfonii, nierzadko stosował elementy mające zaskoczyć czy zadziwić słuchacza. Jego kompozycje odznaczają się niewyczerpaną pomysłowością, podziw budzą np. menuety (francuskie tańce ludowe, obowiązkowa, trzecia część symfonii).

Niebywałą klarowność i wykwint formy Haydn ukazał w swoich kwartetach - i tutaj jego inwencja kazała mu szukać rozwiązań zmierzających w kierunku równoważnego traktowania poszczególnych instrumentów i symetrii formy w najlepszym klasycznym znaczeniu. Nic lepiej nie oddaje wielkości i znaczenia myśli kompozytorskiej Haydna od faktu, że Mozart dedykował najpiękniejszy cykl sześciu swoich kwartetów właśnie Haydnowi.

Wolfgang Amadeusz Mozart

Mozart pogodził w swej muzyce wymóg kunsztowności formalnej i zrozumiałości. Mawiał, że pisze dla wszystkich uszu, z wyjątkiem długich. Pisał utwory na przeróżne okazje, których gatunkowy zakres jest wprost zadziwiający. Ostatnie symfonie począwszy od tzw. praskiej, nr 35, rozsadzają nieomal ramy formy klasycznej, bogactwem ekspresji zwiastując już twórczość Beethovena. Kwartety, szczególnie dedykowane Haydnowi, oraz tzw. pruskie, stanowią doskonałe wcielenie możliwości kameralistyki, podobnie kwintety czy tria. Koncert fortepianowy Mozart podnosi do rangi przedtem nieznanej, rygorystycznie utrwalając trzyczęściowy schemat kompozycji. Cudowna jest jego muzyka sakralna. Zaś do najświetniejszych arcydzieł należą przynajmniej trzy spośród kilkunastu oper: Wesele Figara, Don Giovanni i Czarodziejski flet, czyli tzw. Singspiel, wielka symboliczna przypowieść o dojrzewaniu do prawdy i cnoty, bogata w aluzje do działalności związków masońskich.

Absolutna doskonałość formy, równowaga pomiędzy treścią muzyczną, ekspresją i pięknem, nieskończone bogactwo rozwiązań sprawiają, że muzyce Mozarta obcy jest jakikolwiek chłód. Zachwyca ona w takim samym stopniu i wyedukowanego konesera, i zwykłego melomana, otwierając niezrównany świat skupienia, wrażliwości, ludzkich emocji i piękna, prostoty i wyrafinowania, młodzieńczej pogody i dramatycznej powagi.

Ludwig van Beethoven

Ostatni z wielkiej trójki klasyków wiedeńskich to geniusz, którego przeznaczenie powołało do otwierania nowych horyzontów, wykuwania nowej formy, nowej struktury. Beethoven był najczystszej krwi klasykiem, ale zarazem symbolem artysty nowego typu - niepokornym, oddanym bez reszty własnej wizji sztuki i świata, skłóconym z życiem i z losem artystą romantycznym.

Beethoven jako jeden z pierwszych twórców w dziejach muzyki nie pisał dla określonej publiczności, nie pisał na zlecenie, ale niezależnie realizował własne idee muzyki. Był wielkim rewolucjonistą w zakresie formy i struktury. Tam gdzie Haydn i Mozart dążyli do równowagi i symetrii napięć i kierunków, Beethoven potęgował dynamikę i kontrasty. Muzyka symfoniczna kompozytora uchodzi za synonim muzyki czystej albo tez tzw. muzyki absolutnej, najdoskonalszej postaci sztuki muzycznej zdaniem romantycznych krytyków i teoretyków. Do dziś stanowi żelazny repertuar wszystkich filharmonii i sal koncertowych. To właśnie klasycy wiedeńscy ugruntowali dominację muzyki instrumentalnej w życiu instytucjonalnym muzyki.

Późne, ostatnie kwartety, podobnie jak ostatnie sonaty fortepianowe, otacza aria niezwykłych arcydzieł, legenda ściśle związana z postępującą chorobą Beethovena - głuchotą. Są one najgłębszym, ostatecznym wyznaniem, najbardziej przejmującym w dziejach muzyki.

Koncepcja dzieła jako zapisu duszy, zapisu zaklętego w doskonałą formalnie strukturę stanowi zapowiedź kolejnej epoki - epoki romantyzmu.

Polecam, jeśli Państwo nie widzieliście, film Milosza Formana pt. Amadeusz.

Dla ciekawych: Czy wiecie Państwo jaka jest geneza hymnu Unii Europejskiej? Kto wie: Brawo! Kto nie wie, zachęcam do sprawdzenia.

Sztuka w Polsce

• klasycyzm

• sentymentalizm

• rokoko

Kulturę artystyczną polskiego oświecenia znamionował pluralizm światopoglądów i tendencji estetycznych. Dominowały wprawdzie nurty klasycyzujące, ale żywotny był również styl rokoko a pod koniec XVIII wieku zaznaczyły się w sztuce wpływy estetyki sentymentalnej i preromantycznej.

Rokoko

Jako styl dworski rokoko wywodzi się z Francji, gdzie za panowania Ludwika XV wywarło znaczny wpływ na architekturę, sztuki plastyczne , muzykę i literaturę.

Bliskim Polsce ośrodkiem kultury rokokowej był drezdeński dwór Wettinów, Augusta II i Augusta III. Budowano w tym stylu pałace, kościoły i kamienice, najbardziej jednak charakterystyczne były budowle wyrażające niechęć do monumentalności, a więc wytworne pałacyki, wille i pawilony parkowe. Zdobiły je ornamenty o układach asymetrycznych, liniach kapryśnie powyginanych, bogatych w wymyślne motywy: muszli, języki płomieni, grzywy fal, rośliny. Rokokowe wnętrza miały przede wszystkim stwarzać nastrój intymności. Zdobiły je więc tkaniny, lekkie meble, obrazy i rzeźby; zamiłowanie do drobiazgów przejawiało się m.in. w dekorowaniu pomieszczeń miniaturami i wyrobami z porcelany (np. saskiej). Od szeroko pojmowanej sztuki (należało do niej rzemiosło artystyczne) oczekiwano uprzyjemniania życia, a nawet pełni szczęścia. Podstawą rokokowej aksjologii była bowiem hedonistyczna zasada traktowania literatury i sztuki jako zabawy.

Wprawdzie w kulturze artystycznej epoki rokoko nie odgrywało roli najważniejszej, jednak pewne elementy dekoracji, a zwłaszcza wystroju wnętrz, przenikały do innych stylów. W klasycystycznych pałacach urządzano według gustu rokokowego np. pomieszczenia dla dam tj. buduary.

Stylem reprezentacyjnym był klasycyzm, który na gruncie polskim rozwijał się w kilku nurtach i fazach.

W kręgu oddziaływania mecenatu królewskiego kształtował się klasycyzm stanisławowski, któremu nie obca była barokowa „mięsistość” kształtów czy rokokowa dekoracyjność, chociaż najważniejsze cechy tego stylu miały swoje źródła w tradycji renesansowej. Przykładami tego stylu są wnętrza Zamku Królewskiego (projektowane m.in. przez Jakuba Fontanę i Dominika Merlinego) oraz Pałac w Łazienkach (dzieło Merliniego).

Na prowincji w stylu „otwartego” klasycyzmu wznoszono piętrowe pałace i parterowe dworki szlacheckie, zachowując tradycyjne elementy budownictwa jak narożne alkierze czy dach łamany polski, który znakomicie zgadzał się z kolumnowym portykiem.

Niemal jednocześnie rozwijał się nurt klasycyzmu nawiązujący bezpośrednio do antyku. Ośrodkiem tego stylu było Wilno, gdzie działał znakomity architekt Wawrzyniec Gucewicz, projektant fasady katedralnej. Warszawskim przykładem tego rodzaju budowli jest kościół ewangelicki (dzieło Szymona Zuga), wzorowany na rzymskim Panteonie.

Nurty odrębne od klasycyzmu, wiążące się z estetyka sentymentalną i preromantyczną, miały zasięg znacznie skromniejszy chociaż wyrażały doniosłe zmiany w kulturze oświecenia.

W roku 1783 dochodzi do konfliktu między Stanisławem Augustem a jego dotąd bliskim współpracownikiem Adamem Czartoryskim, w wyniku którego ten ostatni wraz z żoną Izabelą opuszcza Warszawę, tworząc w swej rezydencji w Puławach konkurencyjny ośrodek kulturalny i polityczny. Tam właśnie rozwija się sentymentalizm. Księżna Izabela patronuje powstaniu sentymentalnego parku w stylu angielskim, odznaczającego się naturalnym, nieuporządkowanym krajobrazem z prawdziwymi wiejskimi chatkami. Czartoryscy, w nawiązaniu do renesansowych tradycji tworzą w Puławach nowy typ magnackiego mecenatu artystycznego i literackiego. Są nie tylko opiekunami artystów ale i współuczestnikami życia kulturalnego.

Nieco inaczej niż w architekturze i w sposób mniej wyrazisty kształtowały się style i nurty w sztukach plastycznych polskiego oświecenia. Przede wszystkim plastyka (zwłaszcza grafika i malarstwo) miała znacznie silniejsze związki z tendencjami ideowymi epoki, co szczególnie uwidoczniało się w zainteresowaniu artystów pewnymi tematami.

W rzeźbie dekoracyjnej przeważały formy rokokowe i klasycyzujące, tematy antyczne (zwłaszcza mitologiczne) i historyczne. Rzeźba figuralna, którą reprezentują dwaj królewscy artyści, Andrzej Le Burn i Jakub Monaldi, chętnie nawiązywała do późnego baroku, co zresztą było zgodne z estetyką klasycyzmu stanisławowskiego.

W malarstwie i grafice dominował realizm. Czołowy artysta tego okresu to Jan Piotr Norblin. W jego twórczości uderza rozmaitość tematów jaką uwiecznił w swych dziełach. W swoich niezliczonych rysunkach przedstawiał scenki rodzajowe „wzięte z życia” stolicy i prowincji (kłótliwe sejmiki), tworzył pełne wyrazu typy szlacheckie i mieszczańskie, przedstawiał żebraków i chłopskich nędzarzy. Od szczegółu z łatwością przechodził do ujęć syntetycznych; w kronikarskich rysunkach utrwalających współczesne wydarzenia (np. Zaprzysiężenie Konstytucji trzeciego maja, Wieszanie zdrajców w 1794 roku) potrafił znakomicie oddać nastrój tłumu.

Malarze zależni od królewskiego mecenatu musieli godzić swoje ambicje z wymogami króla. Malowali portrety monarchy i jego otoczenia, przyozdabiali reprezentacyjne sale Zamku i Łazienek. Czynił to z powodzeniem „pierwszy malarz dworu” Marcello Bacciarelli, a także Włoch Bernardo Bellotto zwany Canaletto. Canaletto zasłynął jednak jako malarz Warszawy, był mistrzem w odtwarzaniu perspektywy ulic i placów zabudowanych monumentalnymi gmachami i ożywionych sztafażem scen rodzajowych. Był tak dokładny w szczegółach, że jego obrazy posłużyły jako materiał dokumentalny do rekonstrukcji zabytków stolicy po zniszczeniach wojennych.

Dzisiaj to wszystko

Zainteresowanym polecam: Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. autorstwa Teresy Kostkiewiczowej oraz Cywilizację wieku oświecenia P. Chaunu. Życzę przyjemnej lektury.

---