Akademia Górniczo - Hutnicza

w Krakowie

Specyfika komunikacji za pośrednictwem Internetu w odniesieniu do teorii interakcjonizmu symbolicznego.

Opracowanie:

Monika Orłowska

Gr. III, socjologia

ST. ZAOCZNE

Kraków 2008

Obieg informacji jeszcze nigdy nie był możliwy na taką skalę i z taką prędkością jak ma to miejsce w XXI wieku. Dzięki możliwościom, jakie daje Internet, przesłanie wiadomości z jednego końca półkuli ziemskiej na drugą to kwestia kilku chwil. Dodatkowo raz stworzone dzieła (tekst naukowy, program komputerowy, dane multimedialne, fotografie) można wielokrotnie powielać nie tracąc nic z ich jakości, dzięki czemu wielu użytkowników sieci może jednocześnie z nich korzystać.

Tak samo jak wymiana danych możliwa jest również komunikacja międzyludzka. Służą do tego celu specjalne programy zwane komunikatorami internetowymi (najpopularniejsze z nich to Gadu-Gadu: 42,97%, Skype: 18,75%, Tlen: 6,51%). Za ich pośrednictwem internauta, posługując się głównie słowem pisanym, może komunikować się z innymi. Komunikatory wykorzystywane są nie tylko przez osoby znające się osobiście, ale także dzięki nim zawierane są nowe znajomości, odległość fizyczna nie jest tutaj przeszkodą.

Rozmowa poprzez komunikator odbywa się w czasie rzeczywistym, podobnie jak rozmowa telefoniczna z tą różnicą, że przy użyciu słowa pisanego. Zaletą ich użytkowania jest fakt iż można rozmawiać i jednocześnie i przykładowo przeglądać strony internetowe nie tracąc przy tym wątku rozmowy, co oznacza że ma się również czas aby przemyśleć swoją odpowiedź, co w niektórych sytuacjach będzie zarazem wadą, szczególnie wtedy gdy zależy nam na wysokim poziomie spontaniczności reakcji partnera dyskusji. Poprzez tekst pisany nie można przekazać, tak jak to ma miejsce podczas rozmowy „w realu”, komunikatów pozawerbalnych (mowy ciała, gestów, barwy głosu) co znacznie zubaża komunikację. Luka ta zapełniana jest poprzez wypracowany system kodów, składających się ze znaków interpunkcyjnych oraz poprzez tzw. emotikony, czy gify - małe, proste obrazki, imitujące ludzką twarz, prezentujące określone stany emocjonalne takie jak zadowolenie, smutek, zażenowanie czy rozgoryczenie. O ich roli i znaczeniu więcej w dalszej części opracowania.

Od początku istnienia sieci do wymiany korespondencji i plików niewielkich rozmiarów służy poczta elektroniczna - e-mail. Aby z niej skorzystać trzeba, tak jak w przypadku tradycyjnej poczty, posiadać adres internetowej skrzynki. Wysyłanie elektronicznych listów bardzo przypomina te tradycyjne, tyle, że z uwagi na to iż docierają one znacznie szybciej nieco różnią się formą jak i treścią - tzn. dotyczą głównie bieżących spraw.

W sieci jest również miejsce gdzie przypadkowi ludzie mogą spotkać się i wymienić poglądy na różne tematy, do tego celu służą tzw. czaty - miejsca służące do pogawędek internetowych. Dostęp do nich uzyskuje się już z poziomu przeglądarki internetowej. Tutaj spotykają się w wirtualnych pokojach ludzie o wspólnym miejscu zamieszkania, podobnych zainteresowaniach etc. (determinuje to nazwa pokoju, np. Kraków, Wędkarstwo, Randki, itp.). Rozmowy tutaj prowadzone charakteryzują się dużą swobodą wypowiedzi, z uwagi na to, że ich użytkownikami najczęściej są ludzie młodzi, są to rozmowy mało skomplikowane, dyskusje banalne na tematy, na których „wszyscy się znają”.

Bardziej rozbudowaną i opiniotwórczą dyskusję można odnaleźć na tzw. forach internetowych. Forum internetowe to miejsce gdzie spotykają się ludzie których łączy wspólna pasja, chęć wymiany doświadczeń, potrzeba kontaktu z ludźmi podobnymi do siebie. Rozmowy na forum prowadzone są w bardziej uporządkowany sposób, posty (wpisy użytkowników, wypowiedź na zaproponowany temat) zamieszczane są chronologicznie, a wyznaczeni moderatorzy dbają o porządek na forum, przestrzeganie regulaminu i spójność rozmowy tak aby była ona wolna od dygresji nie na temat. Użytkownicy forum to jeden z przykładów społeczności internetowej względnie trwałej. Temat ten zostanie rozwinięty w dalszej części opracowania.

Wszystkie wymienione narzędzia służą do komunikacji, wymiany doświadczeń przemyśleń bardziej lub mniej usystematyzowanej. Ich cechą wspólną jest fakt, iż narzędziem porozumiewania się jest słowo pisane - jest to istotne ograniczenie, ponieważ w ten sposób w proces komunikacji angażowany jest tylko wzrok. W tego typu interakcjach nieobecna jest, właściwa komunikowaniu bezpośredniemu, forma niewerbalna przekazu. Z uwagi na to iż nie widzimy swojego rozmówcy pozbawieni jesteśmy sygnałów kinezjetycznych (mowy ciała), parajęzykowych (ton, barwa, brzmienie głosu), proksemicznych (relacje przestrzenne między komunikującymi się jednostkami), dotykowych oraz tych, związanych z samointerpretacją uczestników interakcji.

Cytując za Dziedzic i Furmankiem wyniki badań Dobek-Ostrowskiej przyjmuje się, że ok. 65% komunikowania interpersonalnego kreowane jest przez sygnały niewerbalne, pozostałą część stanowi komunikat werbalny - ok. 35%. Wydawać by się zatem mogło iż z powodu tych ograniczeń trudności w komunikacji uniemożliwią porozumiewanie się a już na pewno nie będzie możliwe wytworzenie jakichkolwiek więzi. Niezwykle ciekawe wydaje się zatem zjawisko coraz większej popularności, jaką cieszą się zapośredniczone przez Internet synchroniczne rozmowy w trybie tekstowym. Dodatkowo zauważa się, że grupy czatowe, czy te skupiające użytkowników w ramach fór internetowych, wykazują cechy trwałości, co sugeruje, że sygnały właściwe komunikacji niewerbalnej bezpośredniej muszą być tu wprowadzane w obręb znaków, których transmisja i odbiór w tym środowisku jest możliwa.

W środowisku tym zatem uaktywniają się wrodzone człowiekowi mechanizmy kulturowe, manifestując się w postaci społecznej praktyki komunikacji językowej i społecznej praktyki obyczajowej.

Wszystkie te czynniki właściwe dla komunikacji w sieci doskonale uwypuklają znaczenie systemu znaków, kodów i symboli, jakimi posługują się ludzie w procesie porozumiewania się. Zadaniem niniejszego opracowania jest próba zbadania problematyki komunikowania się za pośrednictwem Internetu, a konkretnie fór internetowych, w odniesieniu do teorii interakcjonizmu symbolicznego. Jako przykład tychże przytoczone zostanie forum dyskusyjne Wizaz.pl - skupiające głównie kobiety zainteresowane modą, zdrowym stylem życia i kosmetyką. Tutaj można zasięgnąć opinii specjalisty w danej dziedzinie czy podyskutować o wszelkich problemach nurtujących współczesną kobietę.

Wybierając odpowiedni obszar badań autorka opracowania kierowała się w doborze odpowiedniego materiału badawczego takimi kryteriami jak: wykazywanie przez uczestników przejawów utożsamiania się z grupą, oznaki więzi społecznych, oryginalność charakterystycznych cech, wypracowany indywidualny kod porozumiewania się.

Sposoby komunikowania się w obrębie tej grupy zostaną przedstawione w odniesieniu do teorii interakcjonizmu symbolicznego. Obserwacji uczestniczącej poddane zostało - Forum Plotkowe. Za przykłady przejawów komunikatów w używanych w interakcji posłużą, profile użytkowników, charakterystyczny dla użytkowników kod językowy, slang, ogólny charakter forum.

Podstawą teoretyczną rozważań jest teoria George'a Herberta Meada a konkretnie opracowany i zaprezentowany przez jego ucznia, Herberta Blumera, schemat społeczeństwa w ramach zagadnienia jaźni, czynności, interakcji społecznej, przedmiotu oraz działań połączonych.

Według Meada „jaźń jest procesem […] przekształca istotę ludzką w specjalny typ aktora, przekształca jego stosunek do świata, a jego działaniom nadaje wyjątkowy charakter, […] (istota ludzka) jest przedmiotem sama dla siebie, […] może siebie postrzegać, mieć pojęcie siebie samej, komunikować się ze sobą oraz oddziaływać na siebie. Te rodzaje zachowania pozwalają (jej) stanowić przedmiot własnych działań. Dysponuje ona środkami oddziaływania na samą siebie - zwracania się do siebie udzielania sobie odpowiedzi i zwracania się ponownie, […] może dla siebie samej oznaczać swe pragnienia, rozterki, cele, otaczające ją przedmioty, obecność innych, ich działania. […] Przedłużając oddziaływanie na siebie może planować i organizować swe działania ze w względu na to, co oznaczyła i oceniła.” W odniesieniu do tej teorii warto zwrócić uwagę na profile użytkowników Wizaz.pl oraz elementy redagowane przez ich właścicieli.

Profile to konta użytkowników składające się z nicka - czyli nazwy własnej użytkownika (swego rodzaju osobisty identyfikator), awataru - zdjęcia użytkownika, bądź też obrazka symbolizującego wizerunek użytkownika. Cytując w tym kontekście za Rudnicką „techniczne możliwości Internetu […] pozwalają na konstrukcję ja na podobieństwo kolażu […], teorie multiple identity bądź też narracyjnej konstrukcji własnego ja najdoskonalej opisują ten proces. Poglądy wymienionych badaczy (Döring, Candler) zgodne są z tradycją psychologiczną; zakładają, że autentyczna i spójna autoprezentacja w Internecie jest możliwa, natomiast jej kształt i proces formułowania mają typowy charakter wewnętrznego dialogu jednostki i oparte są na łączeniu wielu równoważnych aspektów własnego ja.”

W profilu użytkownika, oprócz wyżej wymienionych podstawowych składników można odnaleźć datę zarejestrowania na forum, lokalizacja - miejsce pochodzenia użytkownika, ilość dodanych postów oraz status dostępności na forum. Ilość dodanych postów świadczy o poziomie zaawansowania i aktywności użytkownika w społeczność forum. Dla podkreślenia rangi takiego internauty oraz do celów porównawczych stworzono odpowiednio nazwane przedziały, mieszczą się one zaraz pod nazwą użytkownika:

przyczajenie 0-29 postów;

raczkowanie od 30;

rozeznanie od 500;

zadomowienie od 1000;

wtajemniczenie od 2000 postów;

zakorzenienie od 3000 postów;

W podglądzie całego profilu jest możliwość zbierania komentarzy od innych internautów oraz samodzielnego zredagowania opisu w zakładce „O mnie”. Skrócona wersja profilu składająca się z nicka, awataru i podpisu zawsze dodawana jest do jego wypowiedzi.

Każda z wymienionych składowych profilu jest świadomie kreowana przez jego właściciela. Ograniczeniem są jedynie możliwości techniczne i normy prawne, bądź zwyczajowe. Całokształt wizerunku tworzony przez profil jest więc wizytówką jego właściciela, pozwala to na uzewnętrznienie swojej osobowości, może więc zostać uznane za odzwierciedlenie jaźni.

Rysunek 1. Przykład wyglądu i zawartości profilu, zamieszczany przy wypowiedzi użytkownika w dyskusji. Źródło: www.wizaz.pl

Podstawowym motywem do stosowania przezwisk, ksyw zamiast prawdziwych imion i nazwisk w nicku jest chęć pozostania anonimowym użytkownikiem forum. W omawianym przypadku forum Wizaz.pl gdzie poruszany jest szeroki wachlarz tematów, od mody i manicure po sprawy bardzo intymne i niekiedy trudne dla jednostki, która ze swoimi delikatnymi sprawami zwraca się do Wizażanek (tak określają się forumowiczki) jest to uzasadnione.

Użytkownicy forum internetowego, korzystający przez dłuższy czas z jednego profilu niewątpliwie wyrażają w ten sposób swój stosunek do aktów komunikowania się, w których uczestniczą, i współuczestników tychże aktów, a można go określić jako nastawiony na trwały kontakt z innymi. Indywidualny i unikatowy identyfikator zapewnia ciągłość historii i możliwość budowania osobowości oraz trwałych relacji. Aby móc wejść w interakcję z innymi użytkownikami forum, zaczyna się od budowy właśnie własnego profilu.

Istotnym elementem całego wizerunku profilu jest podpis zamieszczany pod każdą wypowiedzią forumowicza. Wizażanki wpisują tam swoje życiowe motta, okresowe postanowienia, hipertekst do ciekawej strony internetowej itd. Element, który pojawia się w tym miejscu jest czymś ważnym, ponieważ towarzyszy użytkownikowi przy niemal każdej aktywności na forum.

Chociaż jednostki, tworząc swoje profile czy przestrzegając pewnych norm postępowania w interakcji, to ich zachowania nie są nakierunkowanie arbitralnie, ale to użytkownicy swoimi działaniami i potrzebami samodzielnie nadali mu kształt ostateczny. Uzyskuje to odzwierciedlenie w teorii, która głosi, że „Istota ludzka, zamiast być jedynie ośrodkiem działania czynników determinujących, które na nią oddziaływają, jest postrzegana jako organizm działający według swych własnych praw. W obliczu obiektów, które wskazuje, zajmuje się nimi i oddziałuje na nie. W działaniu widzi się postępowanie konstytuowane przez aktora, a nie reakcję wywołaną w nim przez pewnego rodzaju przedustanowioną organizację. Można powiedzieć, że tradycyjny wzór działania ludzkiego nie dostrzega tego, że istota ludzka jest jaźnią.”

Istotą interakcji symbolicznej jest interakcja społeczna oparta na komunikowaniu jednostek poprzez symbolikę. Mead podzielił interakcję na niesymboliczną, w ramach której ludzie oddziaływają na swoje gesty czy działania bezpośrednio, niejako instynktownie, oraz symboliczną, gdzie jednostki interpretują wzajemnie swoje gesty i czynności dzięki znaczeniom wyłonionym w wyniku interpretacji. Mead skupiał się głównie na tej drugiej, symbolicznej interakcji. Według niego, składa się ona z : interpretacji - czyli odkodowywania znaczenia działań lub uwag innej osoby, oraz definicji, czyli przekazywania uwag innej osobie, jak zamierza się działać. Ważnym aspektem związanym z tą teorią jest to, iż zakłada ona, że interakcja jest to samoistny i nieustanny proces twórczy, Mead mówi, że czynniki psychologiczne czy społeczne nie grają tutaj najważniejszej roli, ale są niejako tłem działań i nie zastępują procesu interakcji, jednostka wykorzystuje je jedynie w procesie interpretacji. Dodatkowo zaznacza, iż zasady interakcji nie są ustalane ostatecznie, a wręcz przeciwnie - wciąż poddawane są zmianom, są dostosowywane poprzez obopólny proces definicji i interpretacji. Dotyczy to wszelkich form kontaktów międzyludzkich.

Nieodłącznym elementem interakcji są przedmioty. Przedmioty, które nie posiadają jednego ostatecznego znaczenia, ale to jednostka stosując je i odwołując się do nich nadaje im znaczenie i symboliczny sens. Pojęcie przedmiotu dla Meada to nie tylko rzeczy ale również zjawiska. W tym miejscu warto powrócić do przykładu wortalu Wizaz.pl aby zaprezentować przedmioty, jakimi posługują się internauci w procesie komunikowania.

Jak już wcześniej wspomniano, komunikacja za pośrednictwem sieci pozbawiona jest komunikatów pozawerbalnych - muszą zatem być one tu wprowadzone w obręb znaków, których transmisja w tym środowisku jest możliwa. Do tego celu w analizowanym wortalu służą: Emotikony - obrazki umieszczane w tekście konwersacji pełniące funkcje: emblematu, ilustratora, wskaźnika emocji czy adaptatora. Ich zadaniem jest zobrazowanie i przeniesienie emocji towarzyszących nadawcy w trakcie interakcji. Wzbogacają przekaz, oraz, jak twierdzi Bourdieu, który mówił o efekcie symbolicznym iż jest on wytworzony wyłącznie w relacjach między działającymi. […] Symbolizm nie stanowi jakiejś swoistej, semiotyczno-lingwistycznej, autonomicznej rzeczywistości, jest powiem wytwarzany społecznie.” Wizaz.pl udostępnia ok. 100 różnych typów emotikon. W prawdzie przy każdej z nich podana jest jej nazwa ale Wizażanki stosują je w różnych kontekstach, nadając im odpowiednie znaczenie, zarówno w stosunku do siebie, np.:

29.08 - ok. 67 kg (wagi)




,

jak i w odniesieniu do innych,

np.: Moje Plotkary
.

Do emotikon można zaliczyć również te tworzone ze znaków dostępnych z poziomu klawiatury komputerowej, np.: :), ]:->, ;(. Każda z nich budową przypomina prymitywny obrazek imitujący mimikę twarzy ludzkiej. Ich zadaniem jest przywołanie określonych desygnatów lub niewerbalnych zachowań. Język emotikon znany jest wąskiej grupie internautów nimi się posługujących, co stanowi o jej odrębności.

Rozmowa poprzez komputer podłączony do sieci wymaga poświęcenia większej ilości czasu, niż gdyby tę samą rozmowę przeprowadzić na żywo, bądź też chociażby przez telefon, dlatego dla uproszczenia i usprawnienia stworzono szereg skrótów literowych symbolizujących pożądany komunikat. Na Wizaz.pl autorka spotkała się z takimi skrótami jak:

• TŻ - towarzysz życia, PW - prywatna wiadomość, F2F - ang. face to face, spotkanie w cztery oczy, ROTFL - rolling on the floor laughing - tarzam się ze śmiechu, KWC - kosmetyk wszech czasów.

• Cze - cześć, nara - na razie, pozdro - pozdrawiam,

• 4U- dla Ciebie, U8- poczekaj, I love U - kocham Cię,

Odbiorca odkodowuje symbol w odniesieniu do zarówno doświadczenia z przeszłości jak i w kontekście prowadzonej rozmowy.

Korzystając ze spostrzeżeń Dziedzic i Furmanek „wymiana przekazów werbalnych za pośrednictwem Sieci znacznie przekracza ramy zwyczajnej komunikacji werbalnej. Interaktywność tego medium umożliwia przejście od „tekstu statycznego” do tekstu aktywnego” opartego na wizualnej informacji tekstowej. Konwersacja ta uaktywniła nowe mechanizmy generowania znaczeń, powołała do życia nową postać semiozy, której specyfika powiązana jest zależnością wzajemnego warunkowania ze specyfiką otoczenia, w którym semioza ta ma miejsce”. Można zatem stwierdzić, że ów tekst interpersonalny to oznaka nowego, „wpływowego” środowiska symbolicznego. Jest to więc dowód na to iż jednostki ludzkie, osiągając wyższe poziomy zaawansowania komunikacji, jeszcze intensywniej korzystają z symbolicznej sfery porozumiewania się.

Ostatnim istotnym elementem, składającym się na całościowy proces interakcji społecznej jaki wymienia Blumer to działanie połączone. Zakłada ono współdziałanie odrębnych od siebie jednostek, pełniących różne role społeczne, które podejmują wspólne działania a możliwe jest to poprzez określenie istoty tej czynności oraz przez wzajemne interpretowanie i definiowanie swych ról i zadań podczas wspólnej pracy. Szczególne znaczenie mają tutaj:

1. Proces działania pozostający w nieustannym rozwoju, a nie w ustalonej sztywnej regule

2. Poszczególne działania wiążą się w aktywną sieć, dlatego społeczeństwo należy ujmować sposób całościowy, nie zaś rozpatrując oddzielnie poszczególne linie działań

3. Wszelkie działania mają swoją historię, która jest istotna dla jego obecnego kształtu

4. Czynności mają określone definicje, pełniące role drogowskazu dla jednostki

5. Drogę rozwojową działań połączonych należy ujmować jako otwartą na wiele możliwych niespodzianek

Internet zrewolucjonizował sposób komunikowania się między jednostkami. Co więcej, obserwuje się zjawisko przenoszenia pewnych zwyczajów, czy symboliki ze świata wirtualnego do rzeczywistości (np. emotikony w sms-ach). Jak udowodniono, bez symboliki komunikacja tekstowa zapośredniczona przez sieć nie byłaby możliwa, a obecnie znajomość znaczenia poszczególnych aktów komunikacji jest ważna dla podjęcia rozmowy oraz dla odkodowywania przekazu do nas kierowanego. „Nasuwa się w związku z tym pytanie o to, czy nowy język może mieć wpływ na koncepcje mentalne obiektów znaków, którymi się posługuje, oraz na koncepcje mentalne związków pomiędzy tymi obiektami, tj. czy zmiany dotyczące formy znaków w tej formie się zamkną, czy też będą mieć implikacje sięgające sposobów interpretacji rzeczywistości przez użytkowników znaków. Być może koncepcja ta jest już inna i to, co obserwujemy (nowy język), jest tylko jej manifestacją.” Faktem jest, że świat wirtualny zapoczątkował swoje istnienie i działa równolegle w świecie rzeczywistym tworząc jednocześnie płynne granice pomiędzy nimi. Dzięki temu rzeczywistość nabrała nowych doświadczeń dzięki tej synergii. Charakter i zasięg związków między sferą wirtualną a realną budzi wiele niepokojów dotyczących możliwości zbyt dużego wpływu pierwszej z wymienionych sfer na drugą i, co się z tym wiąże, rozwijania nieadekwatnych zachowań w sytuacjach rzeczywistych. Jakikolwiek byłby charakter powiązań między tym, co realne a tym, co wirtualne, powiązania te konstytuują - jak się wydaje - cechę definiującą naszych czasów.

Ewolucja z pewnością niesie ze sobą pewne zagrożenia ale również i szanse. Teoria która mówi o nieustannym rozwoju społeczeństw zakłada zmiany, które o tym rozwoju świadczą. Społeczeństwo w tym kontekście nabiera nowej jakości.

Interakcjonizm symboliczny, jako teoria, odnajduje wiele przykładów potwierdzających swe założenia właśnie w świecie wirtualnym, w którym bez odpowiedniej symboliki i umowy społecznej proces ten mógłby nie posiadać cech trwałości lub też w ogóle się nie odbywać.

Bibliografia:

1. Herbert Blumer, Implikacje socjologiczne myśli George'a Herberta Meada, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, Aleksandra Jasińska-Kania, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006

2. Beata Dziedzic, Marek Furmanek, Świat ludzki, świat semiotyczny. Generowanie znaczeń w komunikowaniu interpersonalnym - medialnym, [w]: Komunikacja w dobie Internetu, pod red. Barbary Kożusznik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004

3. Jan Grzenia, Komunikacja językowa w Internecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007

4. Elżbieta Hałas, Symbole w Interakcji, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001

5. Megapanel PBI/Gemius, Komunikatory prywatnie i zawodowo [w:] http://audyt.gemius.pl/komunikatory_analiza_1.php (29.05.2008)

6. Barbara Przywara Internet - rozważania na temat nowego typu więzi społecznych, [w:] Współczesna Wieża Babel, pod red. Jerzego Chłopeckiego i Anny Siewierskiej-Chmaj, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania, Rzeszów 2003

7. Patrycja Rudnicka, Elektroniczne „ja” - Podstawowe zagadnienia autoprezentacji w Internecie, [w:] Komunikacja w dobie Internetu, pod red. Barbary Kożusznik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004

8. Wortal Wizaz.pl, http://www.wizaz.pl/forum/ (04.06.2008)

Źródło: Megapanel PBI/Gemius, 29.05.2008 Komunikatory prywatnie i zawodowo [w:] http://audyt.gemius.pl/komunikatory_analiza_1.php

Określenie zaczerpnięte ze slangu używanego przez Internautów, oznacza ono świat poza siecią, stosuje się go najczęściej gdy chce się powiedzieć o spotkaniach poza siecią czy rozmowach poza siecią. Zauważa się w ten sposób wyraźne rozgraniczenie tych dwóch płaszczyzn komunikacji - życia „w realu” i świata wirtualnego.

Barbara Przywara Internet - rozważania na temat nowego typu więzi społecznych, [w:] Współczesna Wieża Babel, pod red. Jerzego Chłopeckiego i Anny Siewierskiej-Chmaj, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania, Rzeszów 2003

Beata Dziedzic, Marek Furmanek, Świat ludzki, świat semiotyczny. Generowanie znaczeń w komunikowaniu interpersonalnym - medialnym, [w:] Komunikacja w dobie Internetu, pod red. Barbary Kożusznik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004

Beata Dziedzic, Marek Furmanek, Świat ludzki, świat semiotyczny. Generowanie znaczeń w komunikowaniu interpersonalnym - medialnym, [w:] Komunikacja w dobie Internetu, pod red. Barbary Kożusznik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004

tamże

tamże

Herbert Blumer, Implikacje socjologiczne myśli George'a Herberta Meada, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, Aleksandra Jasińska-Kania, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006

Skrót, z ang. nickname - przezwisko, pseudonim,

Patrycja Rudnicka, Elektroniczne „ja” - Podstawowe zagadnienia autoprezentacji w Internecie, [w:] Komunikacja w dobie Internetu, pod red. Barbary Kożusznik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004

Źródło: Regulamin forum Wizaz.pl, http://www.wizaz.pl/forum/announcement.php?f=17&a=13, (10.05.2008)

Autorka opracowania, dobierając materiał badawczy spotkała się ze społecznościami takimi jak na przykład Goldenline.pl gdzie użytkownicy umieszczają swoje, jak się przypuszcza, prawdziwe imiona i nazwiska w nazwie profilu.

Jan Grzenia, Komunikacja językowa w Internecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007

Cytat ze strony Współpraca portalu www.wizaz.pl : „Powstaliśmy wiosną 2000 roku najpierw jako internetowa wizytówka Agnieszki Zembrzyckiej, właścicielki wortalu, promująca jej usługi jako wizażystki i charakteryzatorki filmowej. Niemal natychmiast skrzynkę pocztową Agnieszki zapełniły pytania o makijaż i prośby o porady kosmetyczne. Wówczas do prostej oferty handlowej zaczęliśmy dodawać artykuły wyjaśniające sposoby wykonania makijażu, w nadziei, że zmniejszy to ilość listów do Agnieszki. Stało się inaczej, Agnieszka zaczęła dostawać kilkadziesiąt listów dziennie... Jesienią 2001 roku rozpoczęliśmy przekształcanie prostej, statycznej witryny internetowej w dynamiczny wortal tematyczny. Zaczęliśmy od wprowadzenia forum z poradami specjalistów […] W chwili obecnej nad samym forum pracuje zespół kilkunastu wysokiej klasy specjalistów”. http://www.wizaz.pl/prasa/ (30.05.2008)

Herbert Blumer, Implikacje socjologiczne myśli George'a Herberta Meada, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, Aleksandra Jasińska-Kania, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006

Herbert Blumer, Implikacje socjologiczne myśli George'a Herberta Meada, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, Aleksandra Jasińska-Kania, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006

tamże

Beata Dziedzic, Marek Furmanek, Świat ludzki, świat semiotyczny. Generowanie znaczeń w komunikowaniu interpersonalnym - medialnym, [w:] Komunikacja w dobie Internetu, pod red. Barbary Kożusznik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004

Elżbieta Hałas, Symbole w Interakcji, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001

Źródło: http://www.wizaz.pl/forum/showpost.php?p=5793167&postcount=29 (04.06.2008)

Źródło: http://www.wizaz.pl/forum/showpost.php?p=7775592&postcount=1721 (04.06.2008)

Jan Grzenia, Komunikacja językowa w Internecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007

Beata Dziedzic, Marek Furmanek, Świat ludzki, świat semiotyczny. Generowanie znaczeń w komunikowaniu interpersonalnym - medialnym, [w:] Komunikacja w dobie Internetu, pod red. Barbary Kożusznik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004

Herbert Blumer, Implikacje socjologiczne myśli George'a Herberta Meada, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, Aleksandra Jasińska-Kania, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006

Beata Dziedzic, Marek Furmanek, Świat ludzki, świat semiotyczny. Generowanie znaczeń w komunikowaniu interpersonalnym - medialnym, [w:] Komunikacja w dobie Internetu, pod red. Barbary Kożusznik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004

tamże

---