Opracowanie Stanisława Steuden
Wybrane psychologiczne koncepcje psychologii klinicznej
W analizie czynników przyczyniających się do powstania zaburzeń zdrowia psychicznego trzeba rozważyć:
1. Różnice między przyczynami:
- koniecznymi (przyczyny niezbędne do wystąpienia zaburzeń)
- wystarczającymi (czynniki prowadzące do zaburzeń np. poczucie beznadziejności może prowadzić do depresji)
- znaczącymi (zwiększa prawdopodobieństwo zaburzeń np. zdarzenie losowe)
W tym względzie ważne są także ramy czasowe wystąpienia zaburzeń (okres życia, wykonywana praca)
2. Problem sprzężenia zwrotnego (często istnieją trudności w różnicowaniu przyczyny i skutku)
3. Koncepcję podatności na stres jako szeroki model przyczynowy zaburzeń - predyspozycje do rozwoju zaburzenia (także czynniki chroniące przed zaburzeniem - zasoby)
Biologiczne przyczyny zaburzeń
Zaburzenia równowagi neuroprzekaźników i hormonów
Neuroprzekaźniki - w odniesieniu do psychopatologii to m.in.
- norepinefryna (ma znaczenie w reakcjach alarmowych, w sytuacji ostrego stresu, zagrożenia)
- dopamina (ma związek m.in. ze schizofrenią)
- serotonina (wpływa na sposób przetwarzania informacji z otoczenia, ma znaczenie w zaburzeniach takich jak: lęk, depresja, próby samobójcze)
- kwas gamma-aminomasłowy - GABA (stany lękowe)
Zaburzenia równowagi hormonalnej
Dotyczy to szczególnie osi: podwzgórze - przysadka mózgowa - kora nadnerczy (aktywacja tej osi obejmuje przekazy z podwzgórza do przysadki, która następnie stymuluje część gruczołu nadnerczowego, aby produkować epinefrynę (adrenalinę) i hormon związany ze stresem - kortyzol. Uszkodzenie tego układu ma miejsce w wielu formach zaburzeń psychicznych.
Zaburzenie równowagi gruczołów płciowych może prowadzić m.in. do wystąpienia zaburzeń zachowania.
Podatność genetyczna
W psychologii zaburzeń wpływy genetyczne rzadko przejawiają się w sposób prosty i bezpośredni (tak jak np. kolor oczu), ponieważ zachowanie nie jest zdeterminowane wyłącznie genetycznie, ale znaczący jest tu udział środowiska.
Nieprawidłowości chromosomalne np. zespół Downa
Skłonności organiczne
Skłonność organiczna (konstytucjonalna) to każda specyficzna cecha, która jest wrodzona lub nabyta tak wcześnie - często w okresie prenatalnym - i występuje z taką intensywnością, że jej funkcjonowanie przypomina skłonność genetyczną. Należy tu np. upośledzenie fizyczne.
Temperament - związane z nim cechy konstytucjonalne (obejmuje reaktywność i charakteryzuje sposoby samoregulacji)
Dysfunkcja mózgu i plastyczność nerwowa
Uszkodzenie tkanki mózgowej - mikrouszkodzenia
Stymulacja i aktywność - nadmierna lub niedostateczna (deprywacja sensoryczna)
W kształtowaniu zaburzeń wg Barlowa należy uwzględnić:
- uogólnioną podatność biologiczną (temperament, cechy dziedziczne)
- uogólnioną podatność psychologiczną związaną zwłaszcza z wczesnymi doświadczeniami dotyczącymi poczucia kontroli
- specyficzną podatność psychologiczną związaną z uczeniem się rozpoznawania bodźców lękotwórczych np. uczenie się (we wczesnym dzieciństwie), że sytuacje społeczne i relacje interpersonalne stanowią potencjalne niebezpieczeństwo
Psychodynamiczne koncepcje wyjaśniania zaburzeń
Psychoanaliza klasyczna - Z. Freud
Modele wyjaśniające zaburzenia:
model topograficzny - zachowanie zdeterminowane procesami nieświadomymi; stanowią one stałe zagrożenie dla człowieka.
model ekonomiczny - energię psychiczną stanowią Eros (libido) i Thanatos. Energia psychiczna wykorzystywana jest przy tworzeniu związków z innymi osobami, przedmiotami (kateksja). Bezpieczna dystrybucja energii należy do funkcji Ego, może jednak przybierać formy obronne, nerwicowe - tłumienie, zastępcza kateksja.
model genetyczny - wyjaśnia 5 faz rozwoju psychoseksualnego:
faza oralna (do ok. 1.5 roku) - źródłem przyjemności jest jedzenie, ssanie; fiksacja do tego okresu występuje w sytuacji palenia, picia;
faza analna (1.5-3 lata) - źródłem przyjemności są czynności wydalnicze, koncentracja na treningu czystości; pozostałością jest nadmierna kontrola siebie, skąpstwo;
faza falliczna (3-7 lat) - kluczowa dla rozwoju psychospołecznego; kompleks Edypa i Elektry; kształtowanie się Superego, sumienia, poczucia winy. Fiksacja do tej fazy daje zaburzenia nerwicowe, głównie histeryczne;
faza latencji (7-12 lat) - rozluźnienie kontaktów dziecka z rodzicem, powstanie nowych kateksji (z rówieśnikami), rozwiązanie kompleksu Edypa, identyfikacja dziecka z rodzicem tej samej płci, przyjęcie jego systemu wartości
faza genitalna (13-18 lat) - ostateczne rozwiązanie kompleksu Edypa; wycofanie kateksji pierwotnych i wytworzenie nowych o charakterze heteroseksualnym; szansa na rozwój - emancypację, odraczanie, sublimację;
model strukturalny:
Id (popędy, energia życiowa)
Ego (wyłania się z Id i Superego)
Superego (wartości kultury, normy)
Wyrazem siły Ego jest racjonalny sposób rozwiązywania konfliktów Id-Superego, Ego stanowi o zdrowiu psychicznym i odraczaniu gratyfikacji popędów bez stosowania represji, jego funkcjonowanie zależy od jego granic.
Superego - przejawem jego funkcjonowania jest poczucie winy, lęku (lęk przed autorytetem z powodu złamania zakazu)
model mechanizmów patologicznych
- przyczyny zaburzeń nerwicowych, charakterologicznych i psychotycznych tkwią w podstawowym konflikcie pomiędzy Id i Superego. Warunkiem powstania konfliktów (intrapsychicznych) jest tłumienie popędów. W następstwie zablokowania normalnego sposobu rozładowania libido, w skutek przeciążenia Ego impulsami Id lub traumatycznymi sytuacjami pojawia się lęk. Najsilniej łączy się on z zaburzeniami nerwicowymi (lęk przed utratą miłości i karą Superego). Lęk sprawia, że Ego uruchamia mechanizmy obronne: wyparcie, regresję, izolację, i inne. Ta część energii popędowej, która nie zostaje wyparta zamienia się w tzw. objaw nerwicowy: np. objawy histerii, natręctwa.
Objaw nerwicowy jest zniekształconą formą energii libidalnej, przynosi korzyści w postaci zainteresowania osobą chorą.
Do ważnych mechanizmów patologicznych Freud zaliczył: fiksację i regresję.
Fiksacja - koncentracja energii psychicznej na tej fazie, w której jednostka przeżyła szczególną frustrację potrzeb (np. oralnych) lub doznała szczególnie silnych gratyfikacji. Fiksacja na pregenitalnych fazach rozwoju objawia się zaburzeniami charakteru.
Regresja - powrót do wcześniejszych faz rozwoju, w których występują szczególnie silne punkty fiksacji.
Wyjaśniając zaburzenia psychotyczne Freud posługiwał się pojęciami narcyzm pierwotny i wtórny:
Narcyzm pierwotny - dziecko nie odróżnia siebie od obiektu, źródłem przyjemności jest jedynie własna osoba.
Narcyzm wtórny - wycofanie kateksji z realnego obiektu; libido zostaje przemieszczone do sfery fantazji o tym obiekcie.
Karen Horney
Opracowała model osobowości neurotycznej, a następnie zdrowej:
koncepcja natury ludzkiej (jej pierwotnej genezy) ma charakter społeczny, a jej wyjaśnianie jest psychologiczne i intrapsychiczne
kluczową rolę w jej koncepcji odgrywa konflikt psychiczny oraz dezintegracja „ja”, polegająca na alienacji „ja wyidealizowanego” od „ja prawdziwego”
centralną cechą zdrowej osobowości jest zdolność harmonijnego, zintegrowanego i spontanicznego rozwoju „ja prawdziwego”, tj. możliwości jednostki
człowiek zdrowy - jest wolny od podstawowego konfliktu odzwierciedlającego sprzeczności między wczesnodziecięcymi postawami:
ku ludziom
przeciw ludziom
od ludzi
W prawidłowych układach interpersonalnych postawy te uzupełniają się (ważnym w tym względzie jest poczucie bezpieczeństwa). Wyrazem sprzeczności między postawami są neurotyczne formy funkcjonowania - są one efektem negatywnych oddziaływań społecznych (chłód emocjonalny, dominacja, nerwowość, wrogość, odrzucenie) we wczesnym dzieciństwie. Konstelacja cech negatywnych środowiska decyduje o wytworzeniu się podstawowego lęku, który może przerodzić się w lęk neurotyczny wyrażający się poczuciem bezradności, wrogości i izolacji.
Horney nie mówi, w jakim wieku ów lęk się kształtuje, natomiast wyraźnie określa jego konsekwencje, czyli nieświadome próby radzenia sobie z nim i wytworzenie podstawowego konfliktu między postawami dziecka do innych ludzi.
Postawy „do”, „od”, „przeciw” są sztywne ( u ich podłoża tkwi lęk) i neurotyczne. W tej sytuacji rozwiązanie konfliktu podstawowego między postawami ma charakter neurotyczny i wyraża się w przyjęciu jednej skrajnej (tłumienie innych) i sztywnej postawy, odczuwanej jako przymus. Tym samym przyczynia się to do rozwoju neurotycznych tendencji takich jak:
zależność od innych
dominacja i agresywność
zamknięcie się w sobie
Konsekwencją wycofania się ze związków z innymi ludźmi staje się zgeneralizowana tendencja do wypierania reakcji emocjonalnych: miłości czy nienawiści. W ten oto sposób sytuacje wymagające współpracy z innymi ludźmi, np. korzystanie z pomocy wywołują reakcje lękowej porażki.
Wg Horney „całościowym neurotycznym rozwiązaniem” jest samo idealizacja sterowana kompulsywnymi potrzebami. Cała energia zostaje tu wykorzystana do realizowania wyidealizowanego „ja”, które przenika aspiracje, cele życiowe, sposoby postępowania. Ponieważ cele są przymusowe i wiążą się z samooszukiwaniem, powodują dodatkowe cierpienie i wtórny lęk.
Neurotycy tworząc struktury przymusowe narażają się na sytuacje, które wywołują zagrożenie, wzmagają wrażliwość jednostki i powodują konieczność przymusowego kontrolowania pozornej wielkości, doskonałości. W ten sposób powstaje błędne koło mechanizmów neurotycznych, w którym obrona przed lękiem tworzy nowy lęk.
Do najczęściej stosowanych przez neurotyków zachowań obronnych należą:
perfekcja
tyrania powinności (ma związek z neurotyczną dumą i nadmierną obraźliwością)
pogarda dla siebie
Najbardziej zaburzający jest mechanizm samo alienacji, który powoduje poczucie utraty zdolności do kierowania swoim życiem i bezosobowy stosunek do siebie.
Neurotyczne mechanizmy obronne zaburzają wtórnie relacje z innymi ludźmi i zaburzają ich percepcję:
duma powoduje postrzeganie innych jako omylnych, przeciwników, wiąże się z procesem eksternalizacji podobnym do projekcji
nieświadoma postawa nienawiści do siebie powoduje takie spostrzeganie innych
neurotyk nie tylko przypisuje innym cechy, których on nie posiada, ale także może nie dostrzegać tych cech, które w sobie skutecznie wypiera, od których się wyalienował np. tłumiąc w sobie uczucia pozytywne nie jest zdolny do spostrzegania innych jako np. życzliwych, dobrych
często może uważać siebie za zdolnego do harmonijnego współżycia z innymi, dzięki wrażliwości, ale inni oceniają współżycie z nim jako trudne
Kontakty neurotyka z innymi ludźmi cechuje:
skrajność postaw związanych z zaufaniem
niepewność
lęk
W związku z powyższym ma trudności w utrzymaniu otwartych, bliskich kontaktów z innymi ludźmi - kontakty te mają charakter obronny - są niekonsekwentne: zależnościowe lub agresywne. Jego postawa do ludzi jest często ambiwalentna - czuje się izolowany od ludzi, lęka się ich, czuje do nich wrogość, ale jednocześnie potrzebuje w realizacji swoich neurotycznych obron.
Erik Erikson - koncepcja rozwoju psychospołecznego
Erikson jest reprezentantem tzw. Psychologii Ego, przedstawił całościową propozycję rozwoju jednostki w ciągu całego życia; zwraca uwagę na mechanizm rozwoju psychospołecznego. Model Eriksona jest przydatny w psychologii klinicznej ze względu na jego wartość w diagnostyce, prewencji i terapii. Według niego człowiek rozwija sukcesywnie zdolności do interakcji z otoczeniem, ale jakość kształtowanych zdolności zależy od wpływów kultury.
Motorem rozwoju są dwa typy przeciwieństw:
dążenie do progresji - chęć życia, dążenie do zaspokojenia potrzeb; dążenie do regresji chęć powrotu do faz wcześniejszych
współwystępowanie przeciwnych pierwiastków - męskiego męskiego żeńskiego
W każdej fazie życia pojawiają się zarówno sprzeczności, jak i przeszkody natury biologicznej oraz trudne wymagania społeczne. Te przeciwstawne siły są przyczyną konfliktów i zjawisk kryzysowych, które są okresem szczególnego nagromadzenia przeszkód, sprzeczności.
Kryzys wg Eriksona to okres przejściowy, zwrotny w cyklu rozwojowym człowieka, charakteryzujący się szczególnym niezrównoważeniem możliwości i wymagań, uwrażliwieniem oraz wzrostem potencjału do zmian i przystosowania.
Okres przejściowy zwany kryzysem rozwojowym obejmuje trzy fazy:
fazę powstawania i narastania trudności
fazę szczególnej wrażliwości (tu tendencja do regresji)
fazę rozwiązania problemu
Rozwiązanie kryzysu następuje wówczas, gdy sprzeczności zostaną pokonane, jednostka zdobywa nowe umiejętności funkcjonowania psychospołecznego i może przejść do następnego etapu rozwoju. W złożonym procesie przemian Ego staje się instancją centralną, dokonuje bowiem syntezy (integracji) doświadczeń oraz kontroluje zachowanie.
Fazy rozwoju tworzą plan rozwoju EGO i odzwierciedlają strukturę kolejno oddziaływujących na siebie sfer: rodzina, grupa rówieśnicza, praca itd.
Wg Eriksona zdrowie to pomyślnie przebiegający proces psychospołecznego rozwoju człowieka, w którym zdobywa on subiektywnie podstawowe cechy i zdolności:
poczucie ufności (nadzieja)
poczucie autonomii (siła woli)
inicjatywa ( zdolność podejmowania działań, decyzji)
kreatywność (produktywność, poczucie kompetencji)
tożsamość (poczucie bycia sobą, autonomia, niezależność)
intymność (młodość)
generatywność (twórczość, zdolność do opieki, transgresji)
integralność (życiowa mądrość)
Ad 1. Podstawowa ufność vs nieufność (1 rok życia) - rozwój ufności / nieufności do siebie, świata, innych ludzi. Brak poczucia stałości, lęk przed porzuceniem mogą wytworzyć różne formy izolacji od rzeczywistości - autyzm, depresja, brak poczucia pewności, lęk przed otoczeniem, niepewność co do własnej osoby. Nabranie pewności natomiast decyduje o sposobie (skutecznym) radzenia sobie z trudnościami w życiu dorosłym.
Ad 2. Autonomia vs wstyd, zwątpienie (1.5-3, faza analna) - okres uczenia się kontroli ciała, trening czystości. Nagradzanie, wspieranie daje poczucie satysfakcji, natomiast rygoryzm wymogów, karanie, zawstydzanie są przyczyną zachowań kompulsywnych, uczenia neurotycznego, poczucia braku własnej autonomii, poczucia niemocy, skłonności poczucia wstydu, zwątpienia. Rozwój i przezwyciężanie kryzysu autonomii może być wspomagane przez dorosłych opiekunów.
Ad 3. Inicjatywa vs poczucie winy (wiek zabaw, ok. 4-5 lat) - rozwiązany problem bycia sobą i zdolności do autonomii umożliwia wejście w świat zabaw, rywalizacji. Adekwatny poziom frustracji potrzeb może prowadzić do ukształtowania aktywności społecznie aprobowanej. Zbyt silna frustracja, głębokie poczucie winy mogą prowadzić do rozwoju bierności społecznej, reakcji histerycznych (objawów psychosomatycznych). Rozwiązanie kryzysu w tej fazie następuje poprzez skoncentrowanie się na inicjatywie, aktywności, ambicji.
Ad 4. Produktywność vs poczucie niższości (6-12 lat) - potrzeba bycia aktywnym, identyfikacja z zadaniem np. w szkole, potrzeba osiągnięcia pozytywnego rezultatu. Brak lub niska ocena w zestawieniu z osiągnięciami rówieśników daje pierwowzór dla poczucia niższości i zniechęcenia. Ważni są rówieśnicy i nauczyciele. Jest to wg Eriksona najważniejsza faza dla socjalizacji i pozytywnego stosunku do aktywności zwanej pracą, poczucia podziału zadań w grupie - ważna jest tu szkoła. Źródłem zaburzeń tego okresu jest przekonanie dziecka o własnej mniejszej wartości, zaburzony stosunek do pracy.
Ad 5. Tożsamość vs zdolność do intymności (13-18 lat) - jest to faza kluczowa (poza fazą podstawowej ufności) dla rozwoju zaburzeń. Przypada na okres adolescencji.
Pojawia się wiele sprzeczności i trudności:
- problemy związane z dojrzewaniem seksualnym
- problemy wyboru i identyfikacji ze społecznym modelem płci
- zachowanie obrazu ja
- zaufanie do siebie
Jądrem poczucia tożsamości jest odczuwanie wewnętrznej spójności miedzy „ja prywatnym” i „ja publicznym” niezależnie od sytuacji. Poczucie tożsamości wiąże się:
poczuciem autonomii
samodzielnym określeniem siebie
zdolnością wyboru celów zawodowych, pełnieniem ról
Patologią tego okresu rozwoju jest:
dyfuzja tożsamości i rozpraszanie ról
przyjęcie tożsamości negatywnej, sprzecznej z normami danej kultury, przestępczość, podkultury młodzieżowe
zaburzona zdolność do produktywnej pracy
W okresie kryzysu tożsamości może dochodzić do znacznego zaburzenia w percepcji ról rodzicielskich, zaburzenia poczucia czasu (wyjście poza czas realny np. poprzez patologiczne medytacje, narkotyki) oraz zdolności do podjęcia decyzji.
Ad 6. Intymność vs izolacja (19-30 lat) - polega na zdolności (braku) do bliskiej więzi nie tylko z osobą płci odmiennej, ale także z ludźmi, którzy nie uczestniczą w wymianie satysfakcji intymnej (erotycznej). Jest to zdolność do pełnego, otwartego i bliskiego kontaktu z druga osobą, przy pełnym zachowaniu tożsamości własnej i drugiej osoby. Związki intymne są możliwe jedynie wówczas, gdy człowiek ma zachowane poczucie własnej tożsamości (małżeństwo, przyjaźń). Zaburzona zdolność do nawiązywania intymności wyraża się w zachowaniach utrzymujących ludzi na odległość, dystans; wskazujących na nieobecność, nieangażowanie się „ja”. Przyczyną tego jest lęk przed utratą lub znacznym osłabieniem poczucia własnej tożsamości (brak zaufania, izolacja).
Ad 7. Twórczość (prokreatywność) vs stagnacja (31-50) - ten okres człowieka dorosłego wymaga rozwiązania problemu dążności do przedłużenia gatunku, powołania do życia potomstwa i podjęcia się odpowiedzialności za ich rozwój, ufność, autonomię. Może się także wyrażać w ukształtowanej zdolności do działania na rzecz innych (działalność wychowawcza, tworząca dobra materialne).
Nie osiągnięcie zdolności płodności powoduje regresję, poczucie zablokowania rozwoju (tak jest w wielu małżeństwach, także u osób niezwiązanych, posiadających potomstwo w sposób nieodpowiedzialny).
Ad 8. Integralność vs rozpacz (od 51 roku…) - w tej fazie życia człowiek powinien zdobyć zdolność uzasadnienia sensu swojego życia, godności, zdolność pogodzenia się z tym, co jest możliwe do uzyskania i tym, co nie jest możliwe, a także zdolność pogodzenia się z niepowtarzalnością własnego istnienia. Wyrazem dobitnym integralności jest mądrość ludzi starych. Jeśli człowiek nie jest w stanie zaakceptować swojego życia, jego skończoność - śmierci pojawia się rozpacz, lęk przed śmiercią.
W poczuciu integralności i w mądrości ludzi starych tkwi podstawowe źródło dla kształtowania się poczucia ufności w następnych pokoleniach.
Pełny cykl rozwoju człowieka tworzy złożoną całość, odzwierciedla problemy społeczne, wzory kultury. Całość ta to model: nadziei, siły woli, dążenie do celu, umiejętności, miłości, wierności, troski i mądrości. Są to kryteria indywidualnej siły, które ożywiają także funkcjonowanie instytucji społecznych, form opieki, form kształcenia, wychowania. Pełny cykl rozwoju człowieka odzwierciedla także dziedzictwo pokoleń, struktury społeczne.
Inni przedstawiciele psychoanalizy
Albert Adler
poczucie niższości na tle narządu, które prowadzi do kompensacji niepełnowartościowej funkcji (np. niepełnosprawność fizyczna)
kompleks niższości (uczucia dziecka, którego osiągnięcia SA niedostrzegane)
klimat w rodzinie, ważna rola rodzeństwa, rola elementów pedagogicznych
W. Stekel (wydał 10-tomowe dzieło Zakłócenia życia popędowego i afektywnego)
nerwicowe stany lękowe i ich leczenie (I tom)
onanizm, homoseksualizm, oziębłość płciowa kobiet, męska impotencja, psychoseksualny infantylizm, masochizm, nerwica natręctw
Psychologia Ego i teoria relacji z obiektem
Anna Freud
Proces przepracowywania konfliktów - mechanizmy obronne.
Heine Hartmann; Ernest Kris; Rudolf Loewenstein
koncentracja na Id, Ego, Superego jako miejscu powstawania lęku i konfrontacji z otoczeniem
siły potrzebne do spełnienia takich funkcji jak: myślenie, podejmowanie decyzji, działania pochodzą ze specjalnego źródła energii, które nie ma bezpośredniego związku z seksualnością
Wczesna teoria relacji z obiektem
Przesuwa akcent z problematyki popędów oddziałujących na Ego na sferę relacji i ich zaburzeń.
Melanie Klein
relacja między dzieckiem a matką
zakłócenia w relacji przybierają formę schizoidalno-paranoidalną i depresyjną
Współczesne kontynuacje teorii relacji z obiektem
Sandor Ferenczi
zaburzenia u dziecka SA następstwem niewłaściwej postawy rodziców
Rene A. Spitz
wczesna relacja miedzy matką a dzieckiem
decydujący w rozwoju jest pierwszy rok życia (lek, sympatia, zaburzony rozwój)
Donald W. Winnicott
podkreśla znaczenie, jakie dzieci przywiązują do zabawek (np. misia), które są formami pośrednictwa pomiędzy matką istniejącą w rzeczywistości a jej wizerunkiem, który stwarza sobie dziecko
Margaret Mahler (także Anni Bergman):
relacje między matka a dzieckiem
relacje między ojcem a dzieckiem - (por. Ernest L. Adelin)
stopniowe usamodzielnianie się dziecka w procesie oddzielania się i indywidualizacji wg faz (psychiczne narodziny człowieka)
ścisła symbioza
rozróżnianie
praktyka
powtórne zbliżenie
ukonstytuowanie się obiektu
Patologia - następstwo nieudanego procesu identyfikacji i usamodzielniania się.
Kernberg Otto F. (nawiązuje do M. Klein) - analizuje:
zaburzenia osobowości typu borderline, narcyzm
poczucie pustki, bezsens życia, uzależnienie od innych, skutki zbyt wysokich wymagań wobec siebie
pacjenci z zaburzeniami borderline ujawniają często symptomy, które w fazie początkowej są podobne do zaburzeń neurotycznych
Heine Kogut - (także jego zwolennicy w USA: Ernest S. Wolf; Paul i Anna Ornestein; Josef D. Lichtenberg; w Niemczech: Lotte Kohler; christel Schottler); Heine Walter
Jego zdaniem kluczową rolę w życiu psychicznym odgrywają urazy narcystyczne, zwłaszcza okresu dzieciństwa (są one ważniejsze niż wszystkie klęski, jakich doświadczamy w późniejszym okresie rozwoju). Zajmował się krzywdą, jaką wyrządzają:
nieczuli rodzice swoim dzieciom
obojętni partnerzy życiowi o ekstremalnych doświadczeniach (np. obozów, katastrof)
Teorie uczenia się, wyjaśniające normalne i zaburzone funkcjonowanie jednostki lub grupy
Zachowanie normalne/zaburzone jest nabywane zgodnie z regułami uczenia się. Proces uczenia się jest sterowany przez otoczenie - tu tkwią przyczyny zaburzeń zachowania (wzmacnianie zachowań).
Różnice indywidualne wynikają z faktu, że każdy człowiek ma indywidualną, jedyną w swoim rodzaju historię życia - uczenia się zachowań, podobieństwa zaś są wynikiem jednakowych oddziaływań i zależności społeczno-kulturowych.
Różnice pomiędzy poszczególnymi wartościami społecznego uczenia się dotyczą:
preferowanego procesu uczenia się - instrumentalne, naśladowanie
znaczenia udziału poznawczych regulatorów zachowania
J. Dollard i N. Miller uważają, że:
Człowiek przychodzi na świat z pierwotnymi potrzebami, które zaspokaja w określony dla siebie sposób; powstają wówczas indywidualne wzorce zachowania, pojawiają się także nowe potrzeby. Na niektóre bodźce - sytuacje człowiek uczy się reagować lękiem, przy czym lęk może spełniać takie funkcje jak potrzeby, tzn.:
motywować do zachowań przystosowawczych lub nieprzystosowawczych
motywować od ucieczki lub obrony
Redukcja lęku wzmacnia zachowania normalne lub neurotyczne. W genezie nerwicy ważną rolę odgrywają konflikty wewnętrzne - motywujące, w których pojawiają się jednocześnie co najmniej dwie sprzeczne tendencje.
Najbardziej patogenny jest konflikt typu dążenie - unikanie. Źródłem neurotycznego nieprzystosowania jest nierozwiązany konflikt, który wywołuje lęk - elementy tego konfliktu, które są nieświadome, wyparte uniemożliwiają wytworzenie planu działania.
Prawom uczenia się podlega nie tylko lęk, ale także gniew, agresja - jednostka uczy się:
w jakich sytuacjach ma się złościć
jakie reakcje agresywne może ujawnić w określonych sytuacjach
sytuacjach wyniku uczenia złość, gniew łączą się takimi reakcjami, które są najbardziej nagradzane.
Nagrody i kary powodują selektywność uczenia się reakcji, które następnie kształtują nawyki.
Dollard i Miller przyjmują, że po dokonaniu aktu agresji ludzie uczą się odprężać ( to ma charakter nagrody). Agresywne zachowanie może być wzmacniane, ponieważ zapewnia nagrody związane z potrzebami człowieka, np. potrzeba dominacji, kontaktów seksualnych. Działanie agresywne może także być nagradzane, np. pozwala zdobyć uznanie, przyznaje rację w obronie własnych praw.
Skinner
reprezentuje poglądy bardziej skrajne; uważa, że takie konstrukty jak potrzeba czy popęd nie są konieczne do wytłumaczenia zachowań normalnych i nienormalnych.
Zachowanie normalne/ patologiczne są traktowane jako odpowiedzi na wzmocnienia płynące ze środowiska. Jednostka otrzymuje wzmocnienie, gdy:
wykona daną czynność (warunkowanie instrumentalne0
może także przenosić wyuczone zachowania na podobne sytuacje (generalizacja bodźca)
lub podobnie reagować w innych sytuacjach (generalizacja reakcji)
Według Skinnera zachowanie osoby psychicznie chorej ma charakter wyuczonych nawyków (dziwactwa).
Np. nagradzanie za uczciwość w jednych warunkach pozwala na bycie uczciwym w innych.
Adolf Meyer - nerwice są rezultatem długotrwałego procesu nabywania specyficznych nawyków (mających charakter przymusowy):
ruchowy (kompulsje)
myślowych (obsesje)
emocjonalnych (fobie)
Zachowania neurotyczne to wyuczone reakcje unikania lęku wyzwalanego przez dany bodziec lub pewną grupę bodźców awersyjnych, np. redukcji napięcia służą pijaństwo, narkomania - są one nagradzane poprzez bezpośrednie działanie alkoholu. Picie alkoholu jest wzmacniane poprzez redukcję napięcia lękowego, jednak częste picie stopniowo przekształca się w nałóg.
Eysenck
Zachowanie zaburzone są wyuczone, ale nie mają charakteru przystosowawczego, są niekorzystne dla jednostki. U podstaw tworzenia zaburzeń przyjmuje dwie cechy osobnicze:
chwiejność/stabilność emocjonalna (jej fizjologiczne podłoże stanowi labilność i pobudliwość układu nerwowego (stąd neurotyzm jest cecha wrodzoną)
ekstrawersja/introwersja wyznaczają łatwość warunkowania
u osób neurotycznych warunkowanie przebiega łatwiej, ponieważ przeważają procesy mózgowego pobudzania nad hamowaniem
u ekstrawertyków przeważa hamowanie - ich reakcje trudno jest warunkować, natomiast łatwo wygasić
Wg Eysencka wysoki stopień neurotyzmu predysponuje człowieka do nerwicy, przy czym wymiar introwersja - ekstrawersja (I-E) różnicuje jakościowo jej obraz kliniczny, np.:
neurotyczni introwertycy ujawniają reakcje depresyjne, stany lękowe
neurotyczni ekstrawertycy ujawniają cechy histeryczne i psychopatyczne
Teorie uczenia się społecznego poprzez naśladownictwo i modelowanie
Koncepcja Bandery
Naśladownictwo - uczenie się poprzez obserwowanie zachowań; jego istotę stanowi wiernie kopiowanie zachowań innych przez naśladownictwo:
Naśladowanie jest uniwersalną właściwością człowieka
Naśladowanie instrumentalne - gotowość przyjmowania zachowań modela, tłumaczy się historią wzmocnień otrzymywanych za naśladowanie osób znaczących, np. jeśli obserwator był pozytywnie oceniony za zachowanie, jak przyjął po modelu, to może ono ulec wzmocnieniu
warunkowanie klasyczne - naśladownictwo pojawia się wskutek skojarzenia między obserwowanymi reakcjami modela a odpowiadającymi im reakcjami obserwatora, np. objawy smutku, bólu u modela kojarzą się obserwatorami z bólem jakiego sam doświadczył, dotyczy to także sytuacji pozytywnych (por. także Mowrer)
wskutek obserwacji zachowań innych osób dochodzi w umyśle obserwatora do powstania reprezentacji poznawczych tych zachowań wraz z ich kontekstem sytuacyjnym
Modelowanie - aktywna forma uczenia się, sprzyja przyjmowaniu nawyków pożądanych i niepożądanych, odzwierciedla ten sam nastrój i tą samą jakość zachowania, dostosowaną do okoliczności, w których znajduje się obserwator (por. także Berkowitz, Bronfenbrenner)
Bandura wyodrębnia trzy rodzaje skutków modelowania:
Zaznajomienie się z nowym wzorem zachowania (np. obserwując innych można nauczyć się przemocy, przyjmowania środków odurzających (por. także Aronson)
Efekt: rozhamowania - hamowania
Efekt rozhamowania tych reakcji (zachowań), które poprzednio nauczono się hamować, np. obserwując picie - jego zewnętrzne „pozytywne” skutki - dobre samopoczucie, można także ulec takiemu zachowaniu lub popierać osobę uzależnioną
Efekt hamowania - jest rezultatem obserwowania negatywnych konsekwencji i unikania takiego zachowania
Łatwiejsze okazywanie pewnych zachowań (efekt facylitacji). Wg Ascha jednostka w konfrontacji z naciskiem grupy rzadko zachowuje swoją niezależność spostrzegania, myślenia i działania, np. zarażanie się agresją, itd. W efekcie obserwowania takich zachowań i udziału w grupie obniża się samokontrola i uruchomione zostają zachowania podobne jak w grupie. Cechami modela ułatwiającymi modelowanie są w stosunku do obserwatora (osoby, która podlega modelowaniu) są m.in. starszy wiek, wyższa pozycja społeczna, wyższa inteligencja, większa sprawność.
Właściwości obserwatora, które ułatwiają modelowanie to m.in.: podziw dla modela, zazdrość, uległość, sympatia, ufność.
Poprzez modelowanie tłumaczyć można zaburzone zachowania (także w znaczeniu klinicznym) np. dzieci wychowywane w rodzinach uzależnionych, przestępczych wchodzą na drogę przestępczą (podobnie jak ich rodzice), a także ujawniają takie zachowania jak: chłód, brak konsekwencji w realizowaniu zadań.
Koncepcja zewnątrz i wewnątrzsterowności a patologia
Zewnatrzsterowność - można opisać za pomocą takich cech jak:
Zależność od otoczenia innych ludzi (dom, szkoła, rówieśnicy)
Zależność od zakazów, norm, mody
Podporządkowanie
Konformizm
Bierność, niezdolność do samodzielnego podejmowania decyzji
Często brak odpowiedzialności za siebie
Posłuszeństwo i lojalność wobec osób, od których się zależy
Osoba zewnątrzsterowna może działać sprawnie, ale stereotypowo, zgodnie z wytycznymi, nie ma dostatecznej możliwości wyboru i działania, pozwala sobą sterować i sama to czyni, np. w odniesieniu do osób słabszych np. dzieci. Osoby te mają zwykle duży respekt dla władzy, sa skłonne do nienawiści, uprzedzeń, podejrzliwości, sztywności (por. także Aronson), ich przekonania i poglądy są sztywne.
Wewnątrzsterowność - cechy:
Podmiotowość
Zdolność do kierowania sobą
Aktywność, niezależność od innych
Zdolność do podejmowania decyzji odpowiedzialnych
odpowiedzialnych postaci skrajnej - brak liczenia się z innymi, alienacja, zaburzenia w zakresie procesów poznawczych i emocjonalnych, utrata poczucia własnej tożsamości (por. także Kozielecki).
W konkretnych sytuacjach spotyka się przewagę oddziaływań socjalizacyjnych zmierzających do ukształtowania u ludzi mechanizmów zewnętrznego lub wewnętrznego sterowania.
Z pojęciami wewnątrz i zewnątrzsterowność łączy się pojęcie umiejscowienia kontroli (wg Rottera - przekonanie o źródle wzmocnień) zewnętrzne lub wewnętrzne.
Poczuciu wewnętrznego umiejscowienia kontroli sprzyjają: wychowanie demokratyczne, przyzwalanie dziecku na samodzielność. Osoby te charakteryzuje:
Wiara we własne możliwości
Większa zdolność tolerowania frustracji
Osoby o odmiennej (wewnętrznej lub zewnętrznej) lokalizacji kontroli w sytuacji zagrożenia stosują inne mechanizmy obronne.
Teoria wyuczonej bezradności
Seligman, (także Sędek, Grzelak, Taylor)
Człowiek uczy się bezradności w sytuacji, gdy zauważa że nie ma związku przyczynowego między otrzymywaniem nagród i kar (lub innymi wydarzeniami) a wykonywanymi działaniami; nabiera przekonania że nie ma przyczynowej zależności między jego własnymi działaniami a osiąganymi rezultatami.
Wg Seligmana oczekiwania takie prowadzą do pojawienia się deficytów:
Poznawczych (osoba nie potrafi przewidzieć skutków swojego działania, wpłynąć na nie)
Motywacyjnych (obniżenie motywacji do działania)
Emocjonalnych (lęk, apatia, stany depresyjne, zmęczenie, poczucie niekompetencji, wrogość)
W następstwie powtarzających się niepowodzeń kontrolowania sytuacji osoba zaprzestaje działania i reaguje bezradnością - jej rozmiar zależy od ważności wyniku własnego działania. Warunkiem koniecznym doświadczania bezradności (bezsilności, zmęczenia, znużenia, zniechęcenia i depresji) jest dostrzeżenie braku związku między działaniem a wynikiem, w sytuacji gdy wynik ten jest dla niej znaczący. Bezradnością można „zarazić się” od innych - zwłaszcza osób z własnej grupy odniesienia - przekonania panujące w grupie wpływają na przekonania jednostki. Jeśli w danej grupie, organizacji występuje bezradność u wielu osób i dotyczy tych samych zdarzeń, może dojść do wytworzenia się zjawiska zbiorowej bezsilności - trudności przeważają nad możliwościami grupy. Można także mówić o zaistnieniu bezradności w sytuacji istniejącej sprzeczności w relacjach jednostka - instytucja (Grzelak, Szczepański).
Atrybucyjna wyuczonej bezradności
Sędek - upatruje przyczyny niepowodzeń w czynnikach:
Wewnętrznych - osoba przypisuje bezradność samej sobie (brak siły, mały wysiłek)
Zewnętrznych - przypisuje bezradność innym, uważa że w małym stopniu kontroluje wydarzenie
Społeczne źródła bezradności
Zbiorowa bezradność - Szczepański
Grzelak sprowadza społeczne źródła bezradności do dwóch typów sytuacji społecznych:
Skupienie kontroli - jest to sytuacja, w której kontrola jest w jednych rękach np. despotyczny ojciec uniemożliwia podjęcie ról przez innych; bezradność wynika z uzależnienia
Rozproszenie kontroli - bezradność wynika z tego, że każda osoba w danej społeczności pełni rolę, interes członków społeczności może być przeciwstawny
Konsekwencje skupionej i rozproszonej kontroli:
Specyficzne: obniżenie aktywności, wycofanie się do tych obszarów, w których można mieć kontrolę, silny proces podziału na ja - inni (depersonalizacja), cwaniactwo
Niespecyficzne: obniżenie motywacji, apatia, przygnębienie, tworzenie małych grup.
Teoria uczenia się ról
Przedstawiciele: Newcomb, Linton, Goffman, Parsons, Reykowski, Mika.
Rola społeczna - zbiór różnorodnych wymagań i przepisów określających sposób zachowywania się człowieka ze wzglądu na: pozycje społeczną, wiek, zawód, stan cywilny, wykształcenie.
Pełnienie ról społecznych wymaga uczenia się roli, jest ono procesem długotrwałym, w którym:
Człowiek zostaje do tego zmuszony (np. w sytuacji ucznia)
Jest nagradzany, gdy je pełni dobrze, a karany gdy źle
Trudności w pełnieniu roli społecznej są następstwem tego, że nakazy roli stawiane jednostce są niejasne, zbyt liczne lub wzajemnie się wykluczają (wg Newcomba):
Role niejasne - brak wskazówek co do sposobu pełnienia roli - pojawia się niepewność, w konsekwencji dochodzi do niepodejmowania roli lub jej odrzucenia, np. pracodawca wobec człowieka młodego nie określał oczekiwań
Przeciążenie rolą - nadmiar pełnionych ról zawodowych, także wychowawczych, brak kompetencji
Sprzeczność w pełnionych rolach, np. żądanie od pracownika pełnego posłuszeństwa a jednocześnie inicjatywny i aktywności
Poważne konflikty występują w sytuacji, gdy jednostka jest członkiem różnych grup, w których normy są kontrowersyjne lub znajduje się na marginesie każdej z nich, wówczas ma ona zaburzoną własną tożsamość. Granie wielu ról, do czego zostaje zmuszona powoduje, że stają się one niespójne i sprzeczne (pozostają w konflikcie).
Konflikt jest zależny od czynników:
Zewnętrznych (typ organizacji pracy, liczba przełożonych, liczba wymagań)
Wewnętrznych (potrzeby poznawcze, tolerancja, niepewność, lęk neurotyczny, potrzeba osiągnięć)
Problemy związane z pełnieniem ról powstają także wówczas, gdy jednostka ma przykre doświadczenia związane z daną rolą i gdy jej pełnienie pozostaje w sprzeczności z jej trwałym nastawieniem. W niektórych sytuacjach dochodzi do nieakceptowania siebie i swojej roli i w efekcie poczucia braku satysfakcji osobistej (np. kobieta, która nie akceptuje swojej kobiecości, wyraża niechęć do podjęcia się związanych z nią ról).
Niekiedy mamy do czynienia z wypadaniem z ról (np. przejście na emeryturę) lub nie radzenia sobie z nią (choroba, inwalidztwo).
Niezdolność do efektywnego pełnienia ról lub zadań społecznych zgodnie z normalnymi oczekiwaniami jest często obecna u osób chorych (T. Parsons). W sensie socjologicznym choroba:
Zwalnia osobę od odpowiedzialności za własny stan a także od wypełniania pewnych obowiązków społecznych, rodzinnych
Jednostka jest poddana presji społecznej, aby w miarę jak najszybciej powrócić do zdrowia
Jednostka jest zobowiązana do współpracy z osobami, które pełnia role leczniczą, np. terapeuty, lekarza
Z rolą chorego łączy się miejsce jego pobytu i sposób zachowania
W procesie socjalizacji człowiek poznaje role, do których wchodzi (role człowiek zdrowego lub chorego) a jednocześnie oczekuje od obserwatorów określonych odniesień. Oczekuje, zatem że wrażenie jakie na nich wywoła odbiorą zgodnie z jego zamysłem, np. osoby wchodzące w rolę chorego oczekują współczucia.
Teorie naznaczenia społecznego
Teoria etykietowania, piętnowania, stygmatyzacji (Lemert, Scheff, Becker, Kojder, Axer, Goffman).
Zachowanie jednostki samo przez się jest normalne lub nienormalne, spełnia lub nie oczekiwania grupy, organizacji. Dewiacja (etykieta) jest często cecha przypisaną przez otoczenie. Osoba oznaczona etykietą zaczyna być zgodnie z nią traktowana i sama z czasem zaczyna się zachowywać tak ze spełnia oczekiwania otoczenia, przystosowuje się do przypisanej jej roli, wykazuje tendencje do utożsamiania się z przypisaną jej rolą (Axer).
Próby opierania się narzuconej roli (etykiecie), często okazują się nieskuteczne, działają na niekorzyść osoby, która usiłuje się od niej uwolnić. Przykładowo osoba chora psychicznie, niezależnie od tego, co mówi może być spostrzegana jako chory. W odniesieniu do niektórych grup np. chorych psychicznie, osób uzależnionych istnieje w społeczeństwie podwójna moralność, która łączy ich odrzucenie, małą akceptację z działaniami rehabilitacyjnymi, wspomagającymi, prewencyjnymi, łagodzącymi ich odrzucenie.
Teoria ta pozwala analizować mechanizmy psychospołeczne, które warunkują przyjmowanie i piastowanie roli dewianta, a także zmienianie i wypadanie z tej, że roli (Welcz). Wychodzi się bowiem z założenia, że w wyjaśnianiu zaburzonego zachowania, określanego mianem dewiacji, trzeba uwzględnić oczekiwania społeczne odnośnie do zachowania się rozmaitych jednostek.
Konsekwencje negatywne naznaczania - etykietowania:
Hospitalizm
Instytucjonalizm (przymus kontroli, leczenia)
Depersonalizacji
Alienacji
Koncepcje poznawcze
Przedstawiciele: Ellis, Beck; Lazarus, Folkman; Mahoney, Arknoff.
W koncepcjach tych przejmuje się, że efektem uczenia się jest powstawanie określonych struktur psychicznych (a nie tylko zachowań nawykowych), które wpływają na zachowanie.
Najważniejsze struktury psychiczne to struktury poznawcze, do których należą:
- schematy poznawcze
- wiedza o sobie i otoczeniu
- uwarunkowania osobiste i wynikające z nich oczekiwania,
- przekonania, postawy
Struktury te decydują o rodzaju reakcji i zachowania pojawiających się w relacji z otoczeniem ( Ellis, Beck), mają one znaczenie w formułowaniu celów osobistych, organizowaniu i przekształcaniu odbieranych informacji, dokonywaniu oceny zdarzeń, programowaniu działań i kontrolowaniu ich przebiegu.
W myśl koncepcji poznawczych człowiek steruje własnym zachowaniem poprzez świadome formułowanie celów i przewidywanie sposobu ich realizacji. Doświadczenia życiowe, które nabywamy mają istotny wpływ na tworzenie się obrazu własnej osoby-który zawiera wiedzę o sobie-jakim się jest aktualnie, jakim powinno się być. To stanowi podstawę do dokonywania samooceny(określony stosunek emocjonalny wobec siebie i określonych własnych właściwości) a także wpływa na kształtowanie obrazu innych i świata.
Podstawowa zdolność osoby dotyczy umiejętności formułowania celów i ich realizowania - wyodrębnia się dwa rodzaje celów, które dotyczą:
- zaspokojenia potrzeb indywidualnych
- realizacji zadań
Efektywność w realizacji celów zależy od adekwatnego rozpoznania:
- celu działania i własnych możliwości(rodzaje potrzeb, oczekiwań, wiedza o sobie, pełnionej roli, relacjach z innymi)
- sposobów zaspokojenia potrzeb i realizacji działań (wiedza na temat własnych kompetencji)
- możliwość wykorzystania zasobów (osobistych, społecznych)
- konsekwencji związanych z efektami działania
Warunkiem skuteczności poszczególnych etapów działania (realizacji celów), jest ich adekwatne rozpoznawanie.
Przyczyny objawów zaburzen upatruje się w zaburzeniach tych struktur poznawczych, które warunkują adekwatne rozpoznawanie, potrzebne do skutecznego realizowania celów życiowych. Zaburzenia adekwatnego rozpoznawania mogą dotyczyć wiedzy o sobie- nieracjonalne przekonania o sobie (Ellis), przekonań o własnych potrzebach i sposobie pełnienia roli społecznej, które jeśli są nieracjonalne to prowadzą do doświadczania uczuć negatywnych (poczucie smutku, nieszczęścia, winy, złości). Beck wskazuje na związek niektórych schematów poznawczych z depresją (należą do nich: negatywna ocena przeszłości; przewidywanie niepowodzeń w przyszłości, upatrywanie źródła niepowodzeń w sobie samym). Zaburzenia mogą dotyczyć samooceny- zawyżona lub zaniżona może sprawiać, że osoba wybiera nieadekwatne sposoby realizacji celu lub dokonuje niewłaściwej oceny możliwości ich wykorzystania. Zaniżona samoocena jest znamienna dla osób depresyjnych i lękowych, zawyżona zaś dla osób z zaburzeniami osobowości, ujawniających skłonności do reagowania agresją i poczuciem krzywdy.
Koncepcje humanistyczne
Przedstawiciele: A. Maslow; C. Rogers; R. May; V.E. Frankl; I. Yalom.
Koncepcje humanistyczne nie tworzą jednej wspólnej teorii, jej przedstawiciele prezentują szereg twierdzeń o wybranych aspektach osobowości, koncentrując uwagę na mocnych stronach osobowości człowieka. W koncepcjach tych nie stawia się pytania co zrobić, aby ludzie przestali chorować, ale jak wpłynąć na nich, aby byli zdolni do aktualizacji własnych potencjalności.
Do cech wspólnych w ich poglądach zalicza się:
Przekonanie o możliwościach samorealizacji człowieka, jako jednego z najważniejszych motywów zachowania,
Przekonanie, że jedynym sposobem poznawania rzeczywistości i siebie jest własne doświadczenie jednostki,
Przekonanie, ze przyjmowanie doświadczenie innych za własne zniekształca proces samorealizacji, może bowiem odzwierciedlać negatywne wpływy otoczenia,
Koniecznym warunkiem samorealizacji i zdrowia psychicznego jest świadome doświadczanie zdarzeń bieżących.
Zachowanie człowieka wiąże się z realizacją różnych potrzeb i przyczynia się do jego rozwoju ( Maslow). Człowiek jest wyposażony we wrodzoną zdolność do samorealizacji, która pobudza go do rozwijania własnych możliwości (Rogers). Zachowanie człowieka - doświadczenie świata - można opisać w kontekście jego relacji z sobą samym, światem ludzi, przyrody (jest ono wyłączne i osobiste). Wspólnymi dla ludzi są warunki istnienia takie jak:
Świadomość skończoności istnienia
Lęk związany z poczuciem samotności
Poczucie odpowiedzialności za własne istnienie
Poczucie braku sensu istnienia
Sposób radzenia sobie z tymi ograniczeniami wpływa na przeżywanie doświadczeń życiowych i decyduje o zdrowiu psychicznym lub jego zaburzeniu. W wyjaśnianiu zaburzeń kluczowe znaczenie ma doświadczenie osobiste - decyduje ono o rodzaju i stopniu samoakceptacji, poziomie satysfakcji z zaspokojenia własnych potrzeb, zadowolenia ze sposobu radzenia sobie z ograniczeniami swojego istnienia. Zdarzenia,które ograniczają zdolność korzystania z własnych doświadczeń prowadzą do zaburzeń samoakceptacji i realizacji własnych potrzeb. Osoba nie zawsze może rozwijać się jak harmonijna całość i żyć zgodnie ze swoją naturą. Powstają bowiem liczne sprzeczności i konflikty między: różnymi rolami pełnionymi przez człowieka; jego autentycznym JA a wymaganiami stawianymi przez innych. Osoby, których jedność została zaburzona, które straciły swoją tożsamość działają mało efektywnie - są pełne lęku i niepokoju.
Do zdarzeń utrudniających tendencję do samorealizacji należą:
Zaburzenia procesu zaspokajania potrzeb, zwłaszcza bezpieczeństwa, przynależności i miłości. Ich niezaspokojenie uniemożliwia rozwój potrzeb samoaktualizacji i naraża osobę na przeżywanie lęku i poczucia zagrożenia (Maslow)
Brak bezwarunkowej akceptacji ze strony osób znaczących, prowadzi do zaburzeń poczucia własnego JA, uniemożliwia realizację siebie i prowadzi do zaburzeń świadomości (Rogers)
Zaprzeczenie ograniczeniom własnego istnienia, jako sposób radzenia sobie z lękiem egzystencjalnym, może prowadzić do tworzenia rzeczywistości neurotycznej wokół siebie, jako sposobu obrony przed sytuacjami budzącymi lęk (np. poszukiwanie ciągłej aprobaty, przypisywanie szczególnego znaczenia własnych działań, nadmierna troska o zdrowie - Yalom).
1