Dewiacje społeczne

Dewiacje społeczne to temat bardzo rozległy. Termin ten pojawia się wraz z powstaniem pierwszych grup społecznych.

Pod pojęciem dewiacji społecznej kryje się szereg oryginalnych definicji jak choćby def. Durkheima:

• jest faktem społecznym wszelaki sposób robienia utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mając jednak własną egzystencję niezależną jednak od jego jednostkowych manifestacji.

Tomasz Nowicki

Dewiacje społeczne

Dewiacje społeczne to temat bardzo rozległy. Termin ten pojawia się wraz z powstaniem pierwszych grup społecznych.

Pod pojęciem dewiacji społecznej kryje się szereg oryginalnych definicji jak choćby def. Durkheima:

• jest faktem społecznym wszelaki sposób robienia utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mając jednak własną egzystencję niezależną jednak od jego jednostkowych manifestacji.

Wychodząc jednak z leksykalnego znaczenia tego terminu i posiłkując się analogią do nauk medycznych, najogólniej poprzez dewiację społeczną rozumie się różnorodne przejawy "chorób" lub "schorzeń" społecznych, cechujących wprawdzie jednostki, ale przez swą masowość i społeczne płaszczyzny objawiania się uzyskują wymiar pozaosobniczy.

W analizie naukowej różnych dyscyplin wiedzy, zwłaszcza zaś dyscyplin wiedzy takich jak socjologia i kryminologia, społecznie szkodliwe zjawiska społeczne okerśla się mianem: patologii, zjawisk kryminogennych, aspołecznych, dysfunkcjonalnych, wynikających z dezorganizacji lub konfliktu kultur, konfliktu społecznego oraz naznaczenia społecznego.

Odpowiednikiem terminów określających dewiację społeczną, jako społecznie negatywne zjawiska badane przez zachodnich naukowców i funkcjonujące w tamtejszej praktyce społecznej jest "w polskich warunkach" pojęcie patologii społecznej.

Termin ten powstał pod koniec XIX w. na oznaczenie zachowań ludzkich przeciwstawnych ideałom stabilizacji, własności, pracowitości, oszczędności, solidarności ludzkiej, dyscypliny społecznej i wewnętrznej.

Nurt socjologiczno-kryminologicznych rozważań nad społecznie szkodliwymi zachowaniami w Polsce uintensywnił A. Podgórecki, wydając w 1969 r. "Patologię życia społecznego" i redagując w roku 1976 jej kontynuację - pracę zbiorową: "Zagadnienia patologii społecznej". On też opracował definicję patologii społecznej znajdującą nadal licznych zwolenników. W pierwszej z powoływanych prac, poświęconej przede wszystkim wyjaśnianiu zjawisk przestępczych, A. Podgórecki stwierdził, że przez "/.../ patologię społeczną należy rozumieć ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego czy ten rodzaj struktury jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane". W tak sformułowanym pojęciu zasadnicze znaczenie w zaklasyfikowaniu zjawisk do grupy patologicznych ma ich relatywizacja do świadomości społecznej i jej regulatorów, wśród których najistotniejszymi są normy prawne jako wyraz woli ostatecznego podmiotu władzy - klasy władającej środkami produkcji. Na zestaw pozostałych regulatorów składają się Normy moralne, zwyczajowe, obyczajowe, kulturowe, pełnią bez wątpienia istotną rolę w specyfikacji zjawisk patologicznych.

Bardzo często istnienie dewiacji przyczynia się do zwiększenia integracji grupowej, ponieważ jak twierdzi A. Siemaszko każde przestępstwo wyzwala ducha integracji grupowej i przyczynia się do wzrostu solidarności społecznej.

Dla wielu autorów zjawiska dewiacyjne nie są tożsame ze zjawiskami patologii społecznej; zdaniem Mertona zachowanie dewiacyjne nie jest czymś nienormalnym, "patologicznym", lecz stanowi rezultat pewnych napięć w strukturach: społęcznej i kulturowej, niezależnie więc od kryteriów aksjologicznych (które sprawiają, że pewne rodzaje dewiacji społeczeństwa są skłonne uznawać za złe i niepożądane) zachowanie dewiacyjne jest normalne w tym sensie, że stanowi racjonalne działanie, które daje się przewidzieć.

Celowym wydaje się przytoczenie przykładów dewiacji społecznych różnie postrzeganych przez niektórych autorów.

Zacznijmy od autorów amerykańskich; R. Faris np. określa mianem dewiacji społecznych zjawiska takie jak: przestępczość, alkoholizm, hazard, prostytucję, samobójstwa, odchylenia psychiczne, choroby psychiczne, zachowania neurotyczne, dezorganizację rodziny, dezorganizację instytucji religijnych, dezorganizację polityczną i korupcję oraz zakłócenia zachowań zbiorowych / boomy, paniki, mody, lincze, zamieszki itp.

Za przejawy patologii społecznej, nazywane często zachowaniami dewiacyjnymi, M. Clinard uważa: przestępczość, homoseksualizm, prostytucję, narkomanię, alkoholizm, i odrębnie wymienione zachowania zbiorowe, np. : konflikty w małżeństwach i rodzinie, konflikty ról społecznych i statusów w wieku starczym, dyskryminację grup mniejszo?ciowych.

Merton i Nisbet, amerykańscy socjolodzy do społecznych problemów patologicznych zaliczają przede wszystkim:

• Dewiacje: przestępstwo, przestępczość nieletnich, zaburzenia umysłowe, narkomanię, samobójstwa, prostytucję.

• Dezorganizacja społeczna: stosunki rasowe, dezorganizacja rodziny, problemy społeczne, dezorganizację społeczności lokalnych.

Aby dokładniej przeanalizować problem dewiacji społecznych celowym byłoby zestawienie przyrostu zjawisk dewiacyjnych w społeczeństwie.

Przykłady zaczerpnięto z roczników statystycznych oraz zestawiono w odpowiednie wykresy celem głębszej syntezy problemu.

Z przeprowadzonej analizy wynika, że w ostatnich latach znacznie wzrosła liczba zabójstw i rozbojów. Obserwuje się stały wzrost zjawisk dewiacyjnych u młodzieży.

Aby dokładniej przyjrzeć się temu niepokojącemu zjawisku przedstawiona zostanie analiza przeprowadzona przez Teodora Szymanowskiego dotycząca badań przeprowadzonych na grupie ludzi w zakresie zjawisk postrzeganych jako dewiacyjne w ogólnym rozumieniu. Po przeprowadzonej analizie wyniki zostaną przeanalizowane.

Jak już zaznaczono grupa badanych wynosiła 1200 osób, których m.in. pogrupowano według wieku w sposób następujący:

• do 18 lat, 92 badanych (7,7%)

• 19 - 24 lat, 114 badanych (9,5%)

• 25 - 40 lat, 352 badanych (29,3%)

• 41 - 50 lat, 239 badanych (19,9%)

• 51 i więcej, 403 badanych (33,6%)

>Następnie do grupy młodych Polaków zaliczono dwie kategorie wieku, tj. osoby w wieku do 18 lat i 19 - 24 lat (łącznie 206 badanych stanowiących 17,2% ogółu badanych).

W prezentowanych tu wynikach badań poddano analizie opinie wyrażone przez badanych odnośnie do 57 zachowań, które można podzielić na dwie kategorie:

1. czyny zakazane przez prawo karne,

2. czyny traktowane jako dewiacyjne (oczywiście o charakterze ujemnym) lub też kontrowersyjne, tj. wywołujące określone emocje.

W analizie zachowań uwzględniono głównie czyny, które w większości nie wywołują potępień, oraz czyny, które spotkały się z najsilniejszym potępieniem. Chodziło bowiem o skrótowe przedstawienie wstępnych wyników badań, które są jeszcze w toku dalszych analiz. Niżej przedstawiono stosunek ogółu badanych do poszczególnych zachowań. Natomiast w omówieniu wyodrębniono stosunek badanych młodych wiekiem do określonego problemu, jeśli odznaczał się on pewną odmiennością.

A oto lista czynów zabronionych przez prawo (tj. ustawodawstwo karne lub prawo o wykroczeniach) i wyrażony wobec nich stosunek badanych, ujęty w trzech kategoriach: braku potępienia (zdecydowanie nie potępiam i raczej nie potępiam), wyrażonego potępienia (zdecydowanie potępiam i raczej potępiam) oraz "trudno powiedzieć" (tj. braku określonego stanowiska).

Tab.1. Zachowania traktowane jako przestępstwo bądź wykroczenie (liczby wyrażają odsetki).

Rodzaj zachowania	brak potępienia	potępienie	trudno powiedzieć
pobicie człowieka	0	99	1
obrabowanie człowieka	1	99	0
Zgwałcenie	1	98	1
nie udzielenie pomocy człowiekowi, którego życie jest w niebezpieczeństwie	1	98	1
umyślne niszczenie mienia publicznego	1	98	1
kradzież własności prywatnej	1	98	1
porwanie samolotu lub innego środka lokomocji	1	97	2
fałszowanie pieniędzy	2	97	1
niepłacenie alimentów na dziecko	1	97	2
porwanie lub trzymanie zakładnika	2	96	2
kradzież własności publicznej	2	96	2
kazirodztwo (między ojcem a córką)	2	95	3
znieważenie symboli narodowych	2	95	3
znieważenie człowieka	3	95	2
fałszywe zeznania w sądzie	3	95	2
znieważenie symboli religijnych	3	94	3
współpraca z wywiadem obcego państwa	2	93	5
branie łapówki przez urzędnika	5	93	2
wręczenie łapówki urzędnikowi	5	91	4
nielegalne sprzedawanie alkoholu	7	90	3
udzielenie pomocy przestępcy poszukiwanemu przez policję	6	90	4
znieważenie prezydenta	10	82	8
prześladowanie ludzi z powodu innej narodowości	17	80	3
jazda bez biletu w komunikacji	21	74	5
ukrywanie dochodów przed urzędem podatkowym	22	69	9
pędzenie bimbru	30	64	6
odmowa służby wojskowej	28	63	9
blokada dróg przez strajkujących	29	61	10
eutanazja (spowodowanie śmierci nieuleczalnie chorego powodowane współczuciem)	36	48	16
nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka	48	41	11
przerywanie ciąży	54	39	7

W powyższej tabeli uszeregowano czyny przestępcze w kolejności: od największej liczby potępień respondentów, aż po najmniejszą liczbę tych potępień.

Jest rzeczą zrozumiałą, że w przypadku bardzo powszechnie wyrażonych potępień (najczęściej powyżej 70%) nie zauważa się ich zróżnicowania z uwagi wiek respondentów, a zauważalne odmienne odsetki potępień nie miały statycznie istotnego znaczenia. Natomiast znaczące różnice pojawiają się w przypadku pędzenia bimbru, które potępiało 61% osób w wieku do 18 lat, 49% w wieku 19 - 24 lat i aż 75,5% respondentów w wieku od 51 lat. Różnica okazała się statystycznie istotna (p < 0,00000).

Natomiast pewne różnice zauważa się w potępieniu przestępstwa nieumyślnego spowodowania śmierci człowieka, które byłoby wyższe w przypadku najmłodszych respondentów (do 18 lat) - 43,4% i najstarszych wiekiem (od 51 lat) - 47,9%, a znacznie niższe w pośrednich grupach wieku - około 36% (p < 0,005).

Również w pewnym stopniu istotne statystycznie (p < 0,04) okazało się potępienie aborcji w zależno?ci od wieku, przy czym interesujące jest, że najmłodsi respondenci (do 18 roku życia) częściej potępiali to zachowanie - 42,4%, niż osoby w wieku 41 - 50 lat - 36,8%.

Okazuje się więc, że młodzież wyraża podobne poglądy jak pokolenie starsze, co do ogromnej większości przestępczości, którą można by nazwać tradycyjną. Różnice dotyczą tylko kilku przestępstw, z tym że czasem poglądy najmłodszych respondentów są bardziej tolerancyjne (w przypadku takich przestępstw jak odmowa służby wojskowej), a czasem bardziej rygorystyczne niż osób starszych (np. w przypadku aborcji).

Tab.2. Zachowania lub czyny nie zakazane przez prawo karne, które są uważane za dewiacje lub wywołujące kontrowersje w społeczeństwie (liczby wyrażają odsetki).

Rodzaj zachowania	brak potępienia	potępienie	trudno powiedzieć
popieranie się grupy osób na stanowiskach w celu czerpania korzyści (działalność kliki)	2	96	2
systematyczne zażywanie narkotyków	3	95	2
nadmierne picie alkoholu	4	94	2
wykorzystywanie stanowiska dla nienależnych korzyści osobistych	3	94	3
nielegalne zajmowanie lub używanie cudzego domu	4	93	3
nielegalne zajmowanie lub używanie cudzej ziemi	5	90	5
oglądanie filmów lub zdjęć pornograficznych przez nieletnich	14	84	2
współżycie fizyczne dla pieniędzy lub innych korzyści	17	76	7
współżycie seksualne z osobą tej samej płci	18	72	10
odebranie sobie zycia (samobójstwo)	17	72	11
załatwienie prywatnej sprawy przez znajomości lub układy	25	68	7
zdrada w małżeństwie	26	63	11
poinformowanie władz, że ktoś pędzi bimber	31	58	11
poinformowanie władz, że ktoś ukrywa swe dochody przed urzędem podatkowym	31	58	11
nałogowe palenie papierosów	45	51	4
nielegalny strajk	36	50	14
udział w nielegalnej demonstracji uliczne przeciwko władzy	37	47	16
rozwodzenie się małżonków	59	34	7
współżycie seksualne bez ślubu	61	34	5
nie pójście do wyborów	64	28	8
wyjazd z kraju na stałe (emigracja)	71	25	4
oglądanie filmów lub zdjęć nieprzyzwoitych prze dorosłych	72	24	4
poinformowanie władz, że ktoś okradł cudze mieszkanie	83	15	2
poinformowanie władz, że ktoś zabił człowieka	87	11	2

Również powyższe zachowania uszeregowano kolejno począwszy od tych, które spotykają się z powszechniejszym potępieniem, a skończywszy na tych, które są stosunkowo rzadko potępiane.

W odróżnieniu od przestępstw czyny, które się znalazły w tablicy 2 wykazują, że młodzi wiekiem respondenci często odmiennie niż dorośli oceniają ich niezgodność z obowiązującą w ich mniemaniu obyczajowością. Tak na przykład najmłodsi wiekiem respondenci rzadziej potępiali oglądanie materiałów pornograficznych przez nieletnich, niż osoby starsze; respondenci w wieku do 18 lat wyrażali potępienie w 64%, w wieku > 24 lat - w 79%, a osoby w wieku powyżej 51 lat aż w 89% wyrażało potępienie (różnica statystycznie istotna p < 0,0000). W podobny sposób potępiano prostytucję w zależności od wieku, z tym że najmłodsi wiekiem respondenci (do 18 lat) wyrażali je w 74%, osoby w wieku 25 - 40 lat w 66% i najstarsze (w wieku od 51 lat) w 85%. Również w bardzo istotnym stopniu różniły się zapatrywania badanych na dewiacyjne zachowania seksualne w postaci homoseksualizmu. Choć ogólny wskaźnik potępień był wysoki (72%), to najmłodsi wiekiem respondenci (do 18 lat) potępienie takie wyrażali w 60%, a najstarsi wiekiem (od 51 lat) aż w 80% (różnica statystycznie istotna p < 0,0000). Statystycznie ważne były też różnice w potępieniu samobójstwa w zależności od wieku (p < 0,005); osoby małoletnie i w wieku do 24 lat potępiają je w około 65%, a najstarsi respondenci w 79%.

Nałogowe palenie papierosów, czyli nikotynizm, dezaprobowany jest przez większość Polaków (51%), z tym że w największym odsetku czynili to najmłodsi (63%) i najstarsi wiekiem respondenci (68/3%), podczas gdy osoby w pośrednich kategoriach wieku, tj. od 19 do 50 lat czynią to od 37% do 47% (zależność statystycznie istotna na poziomie p < 0,0000). W kraju, w którym tak duży odsetek obywateli ulega nikotynizmowi, te wyniki sondażu wydają się być obiecujące.

Rozwody potępia 34% respondentów, z tym że w przypadku osób najmłodszych (do 18 lat) i najstarszych (od 51 lat) są znacznie wyższe wskaźniki (odpowiednio 40 i 44%), niż w pośrednich kategoriach wieku (od 26 do 28% potępień) - zależność statystycznie istotna. Jedynie 1/4 respondentów potępiała dwa inne zachowania tj. emigrację z Polski i oglądanie filmów lub zdjęć pornograficznych przez dorosłych, z tym że stopień potępienia był najwyższy wśród najstarszych osób (ponad 33 i 40%), a niski w kategoriach niższych wiekiem (od 15 do 25% w pierwszym przypadku i 12 do 24% w drugim przypadku). W obu też opiniach stwierdzono statystycznie istotną zależno?ć od wieku.

Z powyższego przeglądu zachowań zawartych w tablicy 2 widać, iż ich ocena w większości różni się istotnie w zależności od wieku, z tym że nie odnosi się to do zachowań najpowszechniejszych (powyżej 90%) i najrzadziej potępianych. Podsumowując powyższy sondaż trzeba podkreślić, że młode pokolenie Polaków wykazuje znacznie bardziej niż pokolenie starsze, tolerancyjne nastawienie do różnych zachowań seksualnych i z nimi związanych (np. pornografia). Wykazane różnice w ocenie rozmaitych zachowań nie przekreślają jednak przekonania iż większość młodego pokolenia Polaków nie tak bardzo odbiega w swych postawach i opiniach od osób dorosłych, tym bardziej, iż pewne bardziej permisywne nastawienia ludzi młodych mogą mieć charakter koniunkturalny, związany przejściowo z ich sytuacją życiową (np. w sferze aprobowanych zachowań seksualnych), które z wiekiem mogą ulegać ewolucji.

Przedstawiony problem zjawisk społecznych postrzeganych jako dewiacyjnych jest bardzo obszernym zagadnieniem, jak wcześniej wspomniano może być bardzo różnie postrzegany w sołeczeństwie. Dla jednych dane zjawisko może być dewiacją dla innej grupy osób nią nie jest. Przedstawiona powyżej analiza bierze pod uwagę tylko kryterium wieku respondentów jednakże tych wyznaczników jest znacznie więcej.

---