POJĘCIA
Panteizm - światopogląd religijny utożsamiający boga (bóstwo) ze światem przyrody. Panteista powiedziałby, że bóg jest ze światem w pełni tożsamy, nie jest jego stworzycielem, lecz nim samym.
Koncepcja ta koresponduje z ideą przebóstwienia wyznawaną w Prawosławiu, gdzie uważa się, że każda rzecz jest jakby "przesiąknięta" bogiem. Oczywiście jednak nie jest to to samo, a wyznawcy Prawosławia nie są panteistami.
W filozofii do najbardziej znanych systemów panteistycznych można zaliczyć: Stoicyzm, system Plotyna oraz Spinozy.
Deizm- to pogląd religijny zakładający istnienie jakiejś nieokreślonej dokładnie duchowej siły sprawczej, która stworzyła świat materialny i prawa nim rządzące, jednak nie ingeruje ona obecnie bezpośrednio w jego działanie. Istnienie tej siły sprawczej wyjaśnia w ich mniemaniu racjonalną strukturę świata i stałość praw fizyki.
Deiści są swoistymi agnostykami poznawczymi, gdyż twierdzą, że bezpośrednie poznanie owej siły sprawczej nie jest możliwe i można ją poznawać jedynie pośrednio, poprzez odkrywanie naukowych praw rządzących materią. Są oni jednak zwykle całkowicie przekonani co do samego istnienia owej siły sprawczej i dlatego nie można ich nazwać agnostykami religijnymi.
Deiści odrzucają w całości prawdy wszystkich religii instytucjonalnych, uważając objawienia i święte księgi za pozbawione faktycznej wartości poznawczej.
Deizm był bardzo popularny w XVIII wieku zwłaszcza we Francji. Najbardziej znanymi deistami tych czasów byli Wolter, Denis Diderot i Jan Jakub Rousseau. Deizm jest też do dzisiaj bardzo popularny w wielu środowiskach naukowych - zwłaszcza wśród fizyków. Deistami byli: Albert Einstein, Linus Pauling, Werner Heisenberg i inni.
Ateizm (z greckiego Theos - Bóg, z przedrostkiem negującym a-) to światopogląd odrzucający wiarę w istnienie sił nadnaturalnych, szczególnie boga (bogów).
Źródłem ateizmu jest z jednej strony wzrastająca, w miarę rozwoju nauki, sprzeczność między twierdzeniami naukowymi a wierzeniami religijnymi, zaś z drugiej bunt przeciwko zachowawczym funkcjom religii która przenosi problem wyrównania krzywd społecznych w sferę pozaziemską.
Wyróżniamy trzy postacie ateizmu:
dogmatyczny, przyjmujący nieistnienie boga na zasadzie aksjomatu
sceptyczny stwierdzający że niemożliwe jest dowiedzenie zarówno istnienia jak i nieistnienia boga (bliski agnostycyzmowi)
praktyczny - polegający na obywaniu się bez boga i religii w życiu codziennym.
Etapy rozwoju ateizmu:
starożytna myśl materialistyczna m.in. Epikur i Lukrecjusz,
myśl filozoficzna epoki odrodzenia,
racjonalistyczna i empirystyczna filozofia oświecenia (Pierre Bayle , Julien La Mettrie, Paul d'Holbach)
w XIX wieku ateizm marksistowski Fryderyka Engelsa oraz tacy myśliciele jak Ludwig Feuerbach, Friedrich Nietzsche
Skrajną formą ateizmu jest antyteizm, reprezentujący wrogość wobec wiary w boga i zwalczający religię.
Od 1917 roku w ZSRR, a po II wojnie światowej, także w innych krajach komunistycznych ateizm stał się elementem oficjalnej ideologii państwowej.
METAFIZYKA,filoz.:
1) ontologia, teoria bytu racjonalnie wyjaśniająca istnienie całej realnej rzeczywistości
Ontologia to dział filozofii zwany inaczej metafizyką lub nauką o bytach, który stara się odpowiadać na pytania o to z czego składa się Wszechświat i na jakich zasadach funkcjonuje w sensie jak najbardziej ogólnym, wychodzącym poza to co da się zbadać metodami nauk przyrodniczych.
W szczególności ontologia szuka odpowiedzi na następujące pytania (są to tzw. klasyczne pytania ontologiczne, które postawili już starożytni Grecy):
Czy istnieją jakieś trwałe i niezmienne byty, które stanowią podstawę wszechświata?
Jakie to są byty i jak można dowieść ich istnienia?
Jakie prawa rządzą oddziaływaniami między tymi bytami i jak te byty kreują znaną nam wszystkim codzienną rzeczywistość?
Oprócz tego ontolodzy szukali często odpowiedzi na konkretne, ważne z ludzkiego punktu widzenia pytania, które w dużym stopniu wynikają z odpowiedzi na wcześniejsze pytania:
Czy świat jest ściśle deterministyczny, czy zawarte są w nim elementy nieprzewidywalne i losowe?
Czy istnieje wolna wola?
W jaki sposób świat zjawisk psychicznych (wewnętrznych) i świat zjawisk fizycznych (zewnętrznych) jest z sobą powiązany i jakie między nimi istnieją relacje?
Jakie jest miejsce i rola człowieka we wszechświecie?
Na przestrzeni dziejów szukano odpowiedzi na te pytania na różne sposoby i na różne sposoby na nie odpowiadano. Najsłynniejsze i mające największy wpływ na myślenie ludzi całościowe systemy ontologiczne stworzyli:
Heraklit - koncepcja aktywistyczna
Anaksymander - koncepcja statyczna
Demokryt i Epikur - koncepcja materializmu atomistycznego
Arystoteles i Tomasz z Akwinu - czyli idealizm racjonalny
Kartezjusz - czyli nowożytny idealizm racjonalny
Baruch Spinoza - idealizm obiektywny
George Berkeley - idealizm subiektywny
Thomas Hobbes - pierwsza, pełna wersja materializmu mechanicystycznego
Leibniz - monadologia
Hegel - idealizm obiektywny
Bertrand Russel - nowożytna wersja materializmu atomistycznego, zwana atomizmem logicznym
Alfred North Whitehead - nowożytny materializm holistyczny
Obecnie całościowe systemy ontologiczne już praktycznie nie powstają, gdyż z jednej strony większość filozofów zgodziła z argumentami, że takiego systemu nie da się zbudować na skutek trudność wykrytych przez teorię poznania, a z drugiej złożoność i obfitość danych dostarczanych przez nauki przyrodnicze uniemożliwia ich ogarnięcie przez nawet najbardziej genialnego filozofa.
Do najbardziej znanych krytyków możliwości zbudowania spójnego i przekonującego systemu metafizycznego należą:
Pozytywiści logiczni z Wittgensteinem na czele.
Epistemologia (teoria poznania, gnoseologia) - dział filozofii zajmujący się teorią poznania, czyli lapidarnie mówiąc badający skąd pochodzi, na ile jest wiarygodna i jakie są granice naszej wiedzy.
Epistemologia jest jednym z najtrudniejszych i najbardziej abstrakcyjnych działów filozofii, ale z drugiej strony ma ona podstawowe znaczenie bo bez skonstruowania wiarygodnej teorii poznania dalsze filozofowanie w zasadzie nie ma sensu.
Epistemologia jako odrębny dział filozofii została zapoczątkowana przez Kartezjusza, ale zagadnienia epistemologiczne były już obecne od zarania dziejów.
Najważniejsze prądy i myśliciele w teorii poznania:
Platon - starożytny idealizm poznawczy
Arystoteles - starożytny racjonalizm poznawczy
Kartezjusz - nowożytny racjonalizm
John Locke, David Hume - nowożytny empiryzm
George Berkeley - nowożytny idealizm poznawczy
Immanuel Kant - początki krytycyzmu poznawczego
Fryderyk Nietzsche - relatywizm poznawczy
Auguste Comte - pozytywizm
Henri Bergson - intuicjonizm
Bertrand Russell - atomizm logiczny
Ludwig Wittgenstein - początki semantyki poznawczej
Etyka - dział filozofii zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem systemów myślowych, z których można wyprowadzać zasady moralne.
Etyki nie należy mylić z moralnością. Moralność, to z formalnego punktu widzenia zbiór dyrektyw w formie zdań rozkazujących w rodzaju: "Nie zabijaj", których słuszności nie da się dowieść ani zaprzeczyć, gdyż zdania rozkazujące niczego nie oznajmują. Etyka natomiast to nauka, której celem jest dochodzić źródeł powstawania moralności, badać efekty jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukać podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby by się w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych. Poglądy etyczne przybierają zwykle formę teorii, na którą składa się zespół pojęć i wynikających z nich twierdzeń, na podstawie których można formułować dopiero zbiory nakazów moralnych. Teorie etyczne mogą być zarówno próbą udowadniania słuszności funkcjonujących powszechnie nakazów moralnych, jak i mogą stać w ostrej opozycji z powszechną moralnością, kwestionując zasadność części bądź nawet wszystkich aktualnie obowiązujących w danym społeczeństwie nakazów.
Współczesny podział teorii etycznych zaproponowany przez R. Carnapa:
Ze względu na zakres obowiązywania norm moralnych:
teorie obiektywistyczne - zakładają one, że normy etyczne mają charakter uniwersalny i można je wywieść z ogólnych założeń, a następnie zastosować do wszystkich ludzi.
teorie subiektywistyczne - zakładają one, że normy etyczne są wytworem poszczególnych ludzi. Prowadzi to do wniosku, że jeśli istnieją jakieś wspólne normy, to są one wynikiem podobnej zawartości umysłów większości ludzi, lub nawet że nie ma czegoś takiego jak wspólne normy i każdy posługuje się swoim prywatnym systemem nakazów moralnych.
Ze względu na źródło pochodzenia norm moralnych:
naturalizm - systemy takie próbują wywodzić normy moralne z nauk przyrodniczych i ew. społecznych.
antynaturalizm - systemy takie starają się dowodzić, że normy moralne muszą pochodzić z "góry", np. od Boga lub z przesłanek ściśle racjonalnych bez odnoszenia się do danych eksperymentalnych
emotywizm - systemy te traktują nakazy moralne jako wyraz i przedłużenie ludzkich emocji, lub bardziej ogólnie jako efekt działania ludzkiej psychiki i w związku z tym nie ma sensu szukać ani naturalistycznych, ani antynaturalistycznych źródeł tych nakazów, a moralność jest po prostu jednym ze zjawisk psychologicznych.
Ze względu na ocenę zachowań ludzi:
motywizm - systemy motywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje przede wszystkim motyw. Według tych teorii nie można uznać czynu za moralnie słuszny lub niesłuszny, niezależnie od jego końcowego efektu, jeśli nie został podjęty z dobrą intencją.
efektywizm - systemy efektywistyczne zakładają, że o moralnej ocenie danego czynu decyduje wyłącznie jego efekt. Jeśli czyn został dokonany bez intencji lub nawet ze złą intencją ale przyniósł dobry efekt, to można go uznać za moralnie słuszny.
nominalizm - systemy takie abstrahują zarówno od motywu jak i efektu. Traktują one dobro i zło jako niedefiniowalne pojęcia pierwotne. Dobre w obrębie danego systemu moralnego jest po prostu to, co jest zgodne z nakazami tego systemu. Wobec tego ani motyw, ani efekt nie mają znaczenia w ocenie moralnej danego czynu, lecz po prostu zgodność tego czynu z nakazami moralnymi.
Do czasów współczesnych opracowano już praktycznie systemy etyczne będące wszystkimi możliwymi kombinacjami tych podziałów. Obecnie praca etyków koncentruje się głównie na analizowaniu i ewentualnym uprecyzyjnianiu istniejących już systemów. Szczególnie duże postępy odnotowuje się w etyce chrześcijańskiej i systemach nominalistycznych.
Najbardziej znani etycy i systemy etyczne:
Anaksymenes i Epikur - hedonizm - system subiektywno-emotywistyczno-efektywistyczny
Platon, Św. Augustyn, etyka chrześcijańska - systemy obiektywno-antynaturalistyczno-motywistyczne
Arystoteles, Stoicyzm, Baruch Spinoza - systemy obiektywno-naturalistyczno-motywistyczne
Kartezjusz, Georg Wilhelm Friedrich Hegel - systemy obiektywno-antynaturalistyczno-efektywistyczne
Jean-Jacques Rousseau i następcy - system obiektywistyczno-naturalistyczno-motywistyczny
Immanuel Kant - system subiektywno-emotywistyczno-motywistyczny
John Stuart Mill - utylitaryzm - system obiektywno-naturalistyczno-efektywistyczny
Karol Marks - materializm dialektyczny - system subiektywno-naturalistyczno-nominalistyczny
Fryderyk Nietzsche - system subiektywno-naturalistyczno-efektywistyczny
Arthur Schopenhauer - system subiektywno-emotywistyczno-nominalistyczny
Rudolf Carnap - opracowanie kilku różnych wersji etyki nominalistycznej i początek studiów porównawczych różnych systemów etycznych.
Estetyka powstała jako jedna z dyscyplin filozofii i w tym sensie jest określana jako nauka o pięknie. Zajmuje się badaniem i analizą wartości estetycznych zawartych tak w dziełach sztuki jak i w naturze, oraz sposobami w jakie one oddziaływują na odbiorcę. Z czasem w kulturze europejskiej wykształciła się ogólna teoria sztuki, która zajamuje się analizą treści i form dzieł sztuki.
Agnostycyzm to pogląd, według którego nigdy nikomu nie uda się dowieść istnienia Boga, ale nie ma też możliwości dowiedzenia, że Boga nie ma. Agnostycyzm przybiera różne formy.
Agnostycyzm religijny to pogląd religijny, który w odróżnieniu od ateizmu nie twierdzi, że Boga nie ma. Twierdzi tylko, że nie wiadomo czy jest i w związku z tym jest to kwestia wiary, a nie poznania. Agnostycyzm religijny odrzuca wszystkie treści religijne, zawarte w tradycji i świętych księgach uważając, że ich wartość poznawcza jest zbliżona do baśni czy legend.
Agnostycyzm poznawczy to pogląd filozoficzny polegający na przyjęciu niemożności pełnego, rozumowego lub empirycznego ustalenia prawdziwości kluczowych faktów z dziedziny teorii bytu, takich jak istnienie materii, Boga, czy nawet realności świata zewnętrznego. Agnostycyzm poznawczy w odróżnieniu od agnostycyzmu religijnego nie musi stać w ostrej sprzeczności z religiami - głosi tylko, że religie to kwestia pozarozumowej wiary.
Empiryzm - filozofia zakładająca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie, lub przede wszystkim bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.
Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem, który zakłada, że źródłem poznania są właśnie idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne.
Pierwszym filozofem, którego można by zaliczyć do empiryków był Heraklit. Współczesna koncepcja empiryzmu została wysunięta przez Rogera Bacona a następnie rozwinięta i doprowadzona do paradoksalnych konsekwencji przez Johna Locka, Geroge'a Berkeley'a oraz Davida Huma.
Z nurtu "czystego" empiryzmu wykształciło się szereg innych prądów filozoficznych: kantyzm, pozytywizm, pozytywizm logiczny oraz fenomenologia.
MONIZM,
filoz. pogląd w metafizyce, wg którego natura wszelkiego bytu jest jednorodna monizm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
1. filoz. «pogląd w teorii poznania, przeciwstawny dualizmowi i pluralizmowi, opierający się na twierdzeniu, że natura wszelkiego bytu jest jednorodna, np. że istnieje tylko substancja materialna (monizm materialistyczny) albo tylko duchowa (monizm spirytualistyczny)»
2. filoz. «doktryna wywodząca ogół swoich twierdzeń, hipotez bądź ocen z jednej zasady lub źródła (np. monizm estetyczny, monizm etyczny)»
DUALIZM, filoz.
Dwoistość filoz. «pogląd zakładający istnienie w rzeczywistości dwu odrębnych i niezależnych od siebie pierwiastków: materii i ducha, dobra i zła, ciała i duszy»
Dualizm ontologiczny.
Dualizm teologiczny.
Sensualizm - (od łacińskiego sensus zmysł) - pogląd filozoficzny, uważający że wszelkie objawy życia duchowego pochodzą od wrażeń zmysłowych i są tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń. W starożytności sensualizm uprawiali epikurejczycy i cynicy w czasach nowożytnych między innymi Étienne de Condillac , David Hume, Herbert Spencer. Echa sensualizmu, choć w mocno przetworzonej postaci są też obecnie w Fenomenologii.
pluralizm (od łac. pluralis) jest to taka sytuacja w funkcjonowaniu państwa lub innej organizacji, gdy różne grupy mają prawo wyrażać swoje interesy, w tym zwłaszcza mieć udział w sprawowaniu władzy. Pluralizm zakłada poszanowanie zróżnicowań społecznych i kulturowych i uznanie równości poglądów.
KONCEPTUALIZM, filoz.
jedna z postaci nominalizmu konceptualizm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
1. filoz. «przeciwstawne realizmowi pojęciowemu stanowisko w sporze o uniwersalia, jedna z umiarkowanych postaci nominalizmu, według której ogólność jest cechą umysłowej organizacji świata i można ją przypisywać jedynie pojęciom, jako zjawiskom psychicznym zachodzącym w umyśle ludzkim»
NOMINALIZM,
filoz. jedno z głównych stanowisk w tak zwanym sporze o uniwersalia, przeciwstawne realizmowi pojęciowemufiloz. «średniowieczny pogląd w sporze o uniwersalia, czyli powszechniki, głoszący, że nie istnieją przedmioty ogólne (uniwersalia), istnieją jedynie konkretne przedmioty jednostkowe i ich nazwy»
UNIWERSALIA,
powszechniki, w koncepcjach filozoficznych głoszących realizm pojęciowy (realizm) — odpowiedniki nazw i pojęć ogólnych (np. „człowiek w ogóle”), cech (np. białość), relacji (np. starszeństwo) uniwersalia blp, D. ~liów
filoz. «w niektórych koncepcjach filozoficznych: rzekome odpowiedniki nazw i pojęć ogólnych, mające jedynie cechy wspólne danej klasie przedmiotów konkretnych, np. człowiek w ogóle (w odróżnieniu od poszczególnych jednostek); powszechniki»
REALIZM, filoz.
kierunek przeciwstawny idealizmowi, wyróżnia się realizm epistemologiczny (teoriopoznawczy), wg którego intelekt poznaje byty istniejące niezależnie od niego, jak również przez niego wytworzone
Racjonalizm to filozofia zakładająca wyższość poznania umysłowego nad poznaniem zmysłowym.
Racjonalizm w sensie metody naukowej to ogólne podejście do zdobywania wiedzy polegające na porządkowaniu zasobów wiadomości w.g. z góry ustalonego porządku.
Racjonalizm w potocznym znaczeniu to postawa polegająca na porządkowaniu i poddawaniu logicznej krytyce docierających do nas wiadomości i odrzucanie tych, które nie pasują do wcześniej przyjętych ogólnych założeń.
Racjonalizm w filozofii
Filozofowie racjonaliści od czasów Kartezjusza starali się znaleźć zbiór podstawowych aksjomatów, którym nie dało by się zaprzeczyć bez popadania w logiczną sprzeczność i od których drogą dedukcji dałoby się wyprowadzić całą ludzką wiedzę.
Racjonalizm rozwijał się intensywnie w wiekach XVII i XVIII. Do najbardziej znanych filozofów racjonalistów należą: Kartezjusz, Isaac Newton, Gottfried Wilhelm Leibniz oraz Georg Wilhelm Friedrich Hegel.
Od czasu Hegla nikt już nie próbował tworzyć systemów filozoficznych opartych na ścisłym racjonalizmie, gdyż zadanie znalezienia doskonałego zbioru podstawowych aksjomatów mogących skutecznie tłumaczyć i opisywać całą ludzką wiedzę okazało się zadaniem niewykonalnym.
Elementy racjonalizmu są jednak obecne w myśleniu ludzkim do dzisiaj. Przykłady takiego myślenia to np: próba stworzenia "teorii wszystkiego" przez współczesnych fizyków.
SCEPTYCYZM,
filoz. stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej (sceptycyzm teoriopoznawczy), wywodzące się ze starożytnej szkoły filozoficznej Pyrrona z Elidy
sceptycyzm m IV, D. -u, Ms. ~zmie, blm
1. «stanowisko filozoficzne, odrzucające w teorii poznania możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej, w metodologii postulujące krytycyzm wobec twierdzeń naukowych przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu»
Sceptycyzm teoriopoznawczy.
Sceptycyzm metodologiczny.