Zagrożenia bakteryjne w żywności pochodzenia zwierzecego

Prof. dr hab. Jacek Szczawiński

Katedra Higieny Żywności i Ochrony Zdrowia Publicznego,

Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW

1. Drogi przenikania drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu człowieka

Drobnoustroje zasiedlają organizm człowieka natychmiast po urodzeniu, a nawet już podczas porodu. W przypadku drobnoustrojów chorobotwórczych stosowany jest termin wrota zakażenia, który oznacza miejsce wniknięcia drobnoustroju do organizmu. Mogą to być błony śluzowe układu oddechowego, przewodu pokarmowego, układu moczowego i płciowego, spojówki lub skóra - nieuszkodzona lub uszkodzona.

Warunkiem kolonizacji jest przylgnięcie (adhezja) bakterii do powierzchni skóry lub błon śluzowych. Umożliwiają je tzw. adhezyny, które najczęściej są substancjami białkowymi charakteryzującymi się powinowactwem do określonych tkanek gospodarza. Z miejsca kolonizacji bakterie mogą przedostawać się do okolicznych tkanek lub za pośrednictwem krwi i chłonki dokonywać inwazji odległych tkanek i narządów.

Najwięcej drobnoustrojów dostaje się do organizmu człowieka przez przewód pokarmowy z żywnością, a więc ogromne znaczenie dla bezpieczeństwa konsumenta posiada jakość mikrobiologiczna żywności. Szczególnie wiele zagrożeń mikrobiologicznych stwarza żywność pochodzenia zwierzęcego. Jedną z przyczyn tego zjawiska jest bezobjawowe nosicielstwo patogenów u zwierząt. Problem ten wymaga szerszego omówienia (Szczawiński 2002).

2. Bezobjawowe nosicielstwo drobnoustrojów chorobotwórczych

Zjawisko bezobjawowego występowania drobnoustrojów u zwierząt jest masowe i stanowi główną przyczynę występowania u ludzi chorób odzwierzęcych. Nie wykazujące widocznych objawów chorobowych zwierzę domowe, gospodarskie lub wolno żyjące może być bezpośrednim źródłem infekcji dla człowieka. Dla higieny żywności podstawowe znaczenie posiada jednak fakt, że czynniki chorobotwórcze bardzo często przenoszą się ze zwierząt na ludzi drogą pośrednią, tj. poprzez produkty pochodzenia zwierzęcego. W przypadkach bezobjawowego nosicielstwa, kiedy żywe zwierzęta rzeźne nie wykazują klinicznych objawów choroby, a po uboju w ich tuszach i narządach nie stwierdza się zmian anatomo-patologicznych, inspekcja weterynaryjna praktycznie nie jest w stanie zapobiec wprowadzaniu do obrotu mięsa zwierząt zawierającego biologiczne czynniki chorobotwórcze.

Szczególnym wyjątkiem jest wysoka skuteczność służby weterynaryjnej w wykrywaniu bezobjawiego nosicielstwa larw włośni. Jest ona konsekwencją obligatoryjnego wprowadzenia dodatkowych badań poubojowych w tym kierunku. Należy jednak pamiętać, że badania trychinoskopowe są bardzo kosztowne. W Polsce dotyczą one kilkunastu milionów zwierząt rocznie. W przypadku innych występujących w żywności patogenów przyjęcie podobnego rozwiązania wydaje się niemożliwe z ekonomicznego punktu widzenia. Dlatego badania laboratoryjne w kierunku np. występujących w żywności bakterii chorobotwórczych, których liczbę specjaliści zajmujący się mikrobiologią prognostyczną oceniają się na ok. 200, muszą mieć charakter wyrywkowy.

Zwierzęta mogą być bezobjawowymi nosicielami chorobotwórczych dla ludzi pasożytów, grzybów, bakterii, wirusów i prionów. Wśród wymienionych grup czynników chorobotwórczych największe znaczenie wydają się posiadać bakterie, które są główną przyczyną zatruć i zakażeń pokarmowych ludzi.

3. Specyficzne patogeny bakteryjne najczęściej wywołujące zakażenia i zatrucia pokarmowe oraz możliwości ich zwalczania

Salmonella sp

Pałeczki Salmonella należą do najbardziej powszechnych czynników etiologicznych chorób przenoszonych przez żywność w Europie, USA i innych częściach świata. Odpowiedzialne są za miliony przypadków zachorowań rocznie.

Salmonelle to ruchome bakterie w kształcie pałeczek (z wyjątkiem S. Gallinarum i S. Pullorum), nieprzetrwalnikujące i Gram-ujemne. Źródła środowiskowe tych bakterii obejmują: wodę, glebę, owady, powierzchnie w przetwórniach, powierzchnie kuchenne, odchody zwierzęce, surowe mięso drobiowe i innych gatunków zwierząt, surowe owoce morza. Bezobjawowymi nosicielami Salmonella moga być zarówno zwierzęta, w szczególności drób i świnie, jak i ludzie.

Przyczyną zakażeń i zachorowań może być spożycie: skażonych surowych i niedogotowanych jaj, drobiu, mięsa oraz mleka i nabiału, ryb, krewetek, żabich udek, drożdży, kokosów, sosów i sosów sałatkowych, ciast, deserów zawierających krem, suchej żelatyny, masła z orzechów ziemnych, kakao i czekolady. Bakterie wnikają do organizmu i ich  przedostają się ze światła jelita do nabłonka jelita cienkiego, gdzie wywołują stan zapalny.

S. Typhi wywołuje dur brzuszny. S. Paratyphi (A, B lub C) wywołuje dur rzekomy. Inne salmonelle wywołują zatrucia pokarmowe o łagodniejszych objawach, takich jak: mdłości, wymioty, kurcze brzuszne, biegunkę, gorączkę i ból głowy. Symptomy pojawiają się w 6-48 godzin po zarażeniu.

Wśród sposobów zwalczania Salmonella sp. wyróżnić można trzy podstwowe linie obrony:

a) administracyjne zwalczanie pałeczek Salmonella u zwierząt hodowlanych,

b) dążenie do poprawy warunków higienicznych podczas pozyskiwania i przetwarzania mięsa oraz innych surowców pochodzenia zwierzęcego,

c) edukacja pracowników zakładów zborowego żywienia i konsumentów w zakresie przestrzegania zasad higieny na etapie przygotowywania posiłków.

Spośród zwierząt hodowlanych Salmonella najczęściej występuje u ptactwa. Dlatego też szczególną uwagę poświęcono kontroli Salmonella u drobiu w Rozporządzeniu (WE) nr 2160/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 listopada 2003 r. w sprawie zwalczania salmonelli i innych określonych odzwierzęcych czynników chorobotwórczych przenoszonych przez żywność.

Niezmiernie ważne jest zachowanie higieny podczas uboju zwierząt gdyż zawartość przewodu pokarmowego i skóry mogą bardzo łatwo skazić tuszę pałeczkami Salmonella. Wszystkie przepisy dotyczące higieny zawarte w GMP, i GHP, a w szczególności procesy dezynfekcji  dezynsekcji i deratyzacji, są również bardzo istotne w unikaniu skażenia pałeczkami Salmonella mięsa i produktów mięsnych w rzeźniach i zakładach przetwórstwa. Znajomość czynników wpływających na rozwój Salmonella może być użyteczna zarówno dla producentów jak i konsumentów żywności. Uważa się, że pałeczki Salmonella nie rozwijają się w temperaturze poniżej 6,5ºC i powyżej 47ºC, przy pH poniżej 4,5 i aktywności wody poniżej 0,95. Salmonella jest bakterią stosunkowo wrażliwą na czynniki fizyczne i może być inaktywowana przez pasteryzację, promieniowanie jonizujące i wysokie ciśnienie hydrostatyczne. Powszechne stosowanie zasad HACCP w zakładach przetwórstwa spożywczego powinno znacznie poprawić ochronę konsumentów przed bakteriami z rodzaju Salmonella i innymi specyficznymi patogenami.

Staphylococcus aureus

S. aureus produkuje toksynę, która wywołuje wymioty wkrótce po spożyciu skażonej żywności. Jest to drugi, po pałeczkach Salmonella, mikroorganizm na liście czynników etiologicznych zakażeń i zatruć pokarmowych w Europie, który w latach 1993-1998 spowodował 4,1% zbiorowych zatruć pokarmowych oraz 4,7% ogólnej liczby przypadków zatruć pokarmowych. S. aureus jest bakterią Gram-dodatnią, kulistą (ziarenkowiec), która podczas badania mikroskopowego widoczna jest w parach, krótkich łańcuchach lub skupiskach w kształcie winogron.

Gronkowce występują powszechnie w powietrzu, kurzu, ściekach, wodzie, mleku, mięsie i w innych produktach spożywczych. Bezobjawowymi nosicielami gronkowców są ludzie i zwierzęta, u których występują one w nosie i gardle, na włosach i skórze. Osoby pracujące przy produkcji żywności stanowią zazwyczaj główne źródło jej skażenia przez S. aureus, ale źródłem skażeń może być też sprzęt i powierzchnie produkcyjne. Spożycie żywności zawierającej enterotoksynę produkowaną przez niektóre szczepy S. aureus powoduje u człowieka zatrucie. Do zatruć dochodzi najczęściej w wyniku spożycia mięsa i produktów mięsnych, drobiu i produktów z jaj, sałatek z dodatkiem jaj, tuńczyka, kurczaka, ziemniaków oraz makaronu, wyrobów piekarniczych np. ciast kremem, nadzienia do kanapek oraz mleka i nabiału. W celu ochrony zdrowia konsumenta ważne jest przechowywanie surowców i półproduktów spożywczych w warunkach wykluczających namnażanie się gronkowców i wytwarzanie enterotoksyny, a więc w temperaturze poniżej 7°C. S. aureus nie rozwija się przy pH poniżej 4,2 i aktywności wody <0,86, co stanowi >22% (w/v) roztworu NaCl. Należy podkreślić, iż S. aureus jest szczególnie odporny na niską aktywność wody. Odpowiednia obróbka cieplna (pasteryzacja i sterylizacja) zazwyczaj wystarcza do inaktywacji gronkowców w żywności, ale enterotoksyna produkowana przez te bakterie jest oporna na ciepło i może pozostać aktywna nawet po ogrzewaniu. Głównym czynnikiem uniknięcia skażenia żywności pochodzenia zwierzęcego S. aureus jest zachowanie odpowiedniej higieny przez personel, a szczególnie osoby zajmujące się pakowaniem gotowych produktów.

Campylobacter jejuni

C. jejuni jest najczęstszym czynnikiem powodującym biegunkę w USA i odpowiada za około 1% wszystkich zbiorowych zatruć pokarmowych w Europie. Jest to zakrzywiona lub spiralna pałeczka, ruchoma, Gram-ujemna, mikroaerofilna i termofilna. Bakteria ta występuje powszechnie w przewodzie pokarmowym kotów, psów, drobiu, bydła, świń, gryzoni, małp, dzikich ptaków i niektórych ludzi. Bakterie przechodząc z odchodów do otoczenia, znajdują się często w nie chlorowanej wodzie, np. w strumieniach czy stawach. C. jejuni może przebywać w organizmie ludzkim lub zwierzęcym nie wywołując choroby. Bakterie te zazwyczaj żyją w organizmach zwierzęcych jako komensale, ale czasami wywołują zachorowania, szczególnie u młodych zwierząt, np. cieląt, jagniąt, szczeniąt czy kociąt. Największe ryzyko bezpośredniego przenoszenia bakterii ze zwierząt na ludzi występuje w przypadku bliskiego kontaktu ze zwierzętami lub produktami pochodzenia zwierzęcego, np. u pracowników rzeźni lub rolników, u których po pewnym czasie ekspozycji na działanie bakterii, wytwarza się odporność.

Campylobacter bardzo często izolowany jest z mięsa świeżo ubitego bydła, owiec i świń. W wyniku wysychania powierzchni mięsa podczas przechowywania liczba omawianych bakterii szybko się obniża. Wydaje się, że tylko około 2-5% czerwonego mięsa w obrocie detalicznym skażonych jest C. jejuni. Najczęstszym źródłem infekcji dla człowieka są surowe kurczęta. Badania wykazały, że od 20% do 100% surowych kurcząt w sprzedaży skażonych jest Campylobacter. Podczas obróbki technologicznej, tuszki łatwo ulegają skażeniu wtórnemu poprzez sprzęt ubojowy oraz wodę. Bakterie mogą przetrwać kilka miesięcy w zamrożonym mięsie drobiowym, niemniej jednak obserwuje się wówczas stopniowe zmniejszanie ich liczby. W szeregu przypadków czynnikiem ryzyka okazało się spożycie niedogotowanego mięsa drobiu, szczególnie mięsa kurcząt oraz innego rodzaju mięs, grilowanych. Prawdopodobnie przenoszenie bakterii z surowego mięsa na inne artykuły spożywcze w kuchni (skażenie krzyżowe) odgrywa istotną rolę w powstawaniu zakażeń u ludzi.

Izolacja C. jejuni z żywności jest trudna, ponieważ bakterie te występują zazwyczaj w małych ilościach i do wzrostu wymagają specjalnych pożywek zawierających antybiotyk oraz mikroaerofilnej atmosfery. Bakteria jest wrażliwa na warunki otoczenia, co nie pozwala jej na dłuższe przetrwanie bez gospodarza. C. jejuni nie rozwija się w temperaturze poniżej 25°C. Drobnoustrój jest wrażliwy na wysuszanie, wysoki poziom tlenu i niskie pH. Ginie przy pH 2,3 i nie rozwija się poniżej pH 5,5. Drobnoustrój jest dosyć wrażliwy na obróbkę cieplną. Dziesiętny czas redukcji dla Campylobacter wynosi około 1 min w 55°C, a wartość z około 5°C. Dlatego też organizm ten nie przeżyje w produktach spożywczych ogrzanych do odpowiedniej temperatury. Bakterie te są także wrażliwe na promieniowanie gamma (1 kGy). Eliminacja C. jejuni z łańcucha pokarmowego byłaby skutecznym środkiem ochrony konsumenta. Należałoby również wyeliminować skażenie krzyżowe w rzeźniach. Według raportu amerykańskich ośrodków kontroli i zapobiegania chorobom (CDC), cytowanego przez FSIS najlepszym sposobem prewencji jest stosowanie rozsądnych środków ostrożności. Powszechna pasteryzacja mleka oraz odpowiednie uzdatnianie wody pitnej może zapobiec 80%  wybuchów infekcji Campylobacter w USA. Raport wspomina również, że odpowiednie obchodzenie się z mięsem kurcząt w kuchni powinno znacznie zmniejszyć liczbę zachorowań. Chociaż Campylobacter i inne bakterie giną już podczas obróbki cieplnej w temperaturze 160°F (71,1°C), to większość osób woli ogrzewać mięso kurcząt do temperatury 180°F (82,2°C), co zmniejsza ryzyko wystąpienia zatruć pokarmowych.

Clostridium botulinum

C. botulinum jest przetrwalnikującą laseczką beztlenową, Gram-dodatnią, produkującą silną neurotoksynę. Przetrwalniki bakteryjne są odporne na ciepło i mogą przetrwać w nieodpowiednio przygotowanej żywności lub tzw. Żywności minimalnie przetworzonej. Rozróżnia się siedem typów C. botulinum (A, B, C, D, E, F i G), w oparciu o antygenową specyficzność toksyn. Typy A, B, E i F powodują zatrucie u ludzi. Typy C i D powodują zatrucia u zwierząt. Zarówno formy wegetatywne C. botulinum jak i przetrwalniki występują powszechnie w ziemi uprawnej i w podłożu leśnym, w osadach na dnie strumieni, jezior i wód przybrzeżnych oraz w jelitach ssaków i ryb, a także w skrzelach i wnętrznościach krabów i innych skorupiaków. Wszelka żywność, w której panują  odpowiednie warunki dla namnażania się bakterii oraz produkcji toksyn i która umożliwia ich przetrwanie, a nie jest dostatecznie ogrzana przed spożyciem, jest potencjalnym źródłem zatrucia jadem kiełbasianym.

Jad kiełbasiany wykryto w wielu rodzajach żywności, takich jak: kukurydza w puszce, papryka, zielona fasolka, zupy, buraki, szparagi, grzyby, dojrzałe oliwki, szpinak, tuńczyk, mięso kurczaka, kurze wątróbki oraz pasztet z wątróbek, wędliny, szynka, kiełbasa, faszerowane bakłażany, homary oraz wędzone i solone ryby.

Pomimo tego, że zatrucie jadem kiełbasianym nie jest zjawiskiem częstym (w Europie 1160-1351 przypadków rocznie w latach 1993-1998), zatrucie jadem kiełbasianym charakteryzuje się wysoką zachorowalnością i umieralnością. Rozwój C. botulinum w surowych lub pasteryzowanych produktach pochodzenia zwierzęcego można kontrolować szeregiem czynników takich jak: temperatura przechowywania (minimalna temperatura rozwoju bakterii: dla typów A i B wynosi 10ºC, dla typu E 3,3ºC, dla typu F 4ºC), pH (minimalne dla rozwoju - 4,7) oraz aktywność wody (minimalna dla rozwoju C. botulinum typu A i B >0,930, dla E >0,965). Prawdopodobieństwo wytwarzania toksyny w produktach mięsnych jest redukowane poprzez dodanie azotynu sodu podczas peklowania.
Ogólnie uważa się, że odpowiedni poziom ochrony konsumenta przed C. botulinum jest zapewniony, gdy produkty są ogrzane lub napromienione w warunkach, które powodują redukcję przetrwalników o 12 cykli logarytmicznych. Właściwe stosowanie systemów GMP, GHP i HACCP w zakładach przetwórstwa spożywczego powinno zapewnić dostateczną ochronę konsumenta przed C. botulinum.

Listeria monocytogenes

L. monocytogenes powoduje listeriozę, chorobę niebezpieczną dla kobiet w ciąży, noworodków i osób dorosłych z osłabioną odpornością. Listerioza występuje u ludzi stosunkowo rzadko, ale kiedy pojawi się, powoduje zapalenie opon mózgowych, posocznicę i  infekcje okołoporodowe. W przypadkach infekcji podczas ciąży, matki zazwyczaj przeżywają zakażenie. Według danych zebrane przez CDC w USA odnotowuje się co najmniej  1600 przypadków listeriozy rocznie, w tym 415 kończących się śmiercią. Większość zdrowych osób prawdopodobnie przechodzi zakażenie bezobjawowo.

L. monocytogenes jest Gram-dodatnią, ruchomą pałeczką, nie wytwarzającą przetrwalników. Jest wszechobecna w środowisku i można ją wyizolować z wody, gleby, gnijącej roślinności, traw,  kiszonek oraz różnych gatunków ssaków, ptaków ryb oraz skorupiaków. Ok. 1-10% ludzi może być nosicielami L. monocytogenes.

Choroba może być spowodowana spożyciem skażonej żywności, takiej jak: surowe mleko, niewłasciwie pasteryzowane sery (szczególnie sery miękkie), lody, surowe warzywa, fermentowane surowe kiełbasy, surowy i gotowany drób, surowe mięso (wszystkich gatunków) oraz surowe i wędzone ryby.

Badania przeprowadzone w różnych krajach wykazały, iż wiele surowych i przetworzonych produktów spożywczych było skażonych L. monocytogenes, czasem w dużych ilościach (>1000 komórek/g). Skażenie L. monocytogenes może mieć miejsce w różnych odcinkach łańcucha żywieniowego. Odchody zwierzęce, bezobjawowi nosiciele i surowce mogą skażać środowisko przetwórni. Ponieważ L. monocytogenes preferuje wysoką wilgotność i może namnażać się w resztkach surowców i produktów spożywczych, takie miejsca jak posadzki, kanały ściekowe, urządzenia do schładzania oraz miejsca uboju zwierząt są najbardziej zagrożone. Z tego względu bardzo istotne jest właściwe przeprowadzanie zabiegów mycia i dezynfekcji. Umiejętne stosowanie zasad GMP, GHP i HACCP powinno znacznie ograniczyć zagrożenia związane z występowanie tego drobnoustroju w środowisku zakładów spożywczych. Należy także uwzględnić czynniki ograniczające możliwość rozwoju L. monocytogenes. Bakteria ta nie rozwija się w temperaturze poniżej 2ºC oraz powyżej 45ºC, przy pH poniżej 4,8 oraz powyżej 9,6, i przy aktywności wody poniżej 0,95. Jest ona stosunkowo oporna na zamrażanie, suszenie i ogrzewanie w porównaniu do innych bakterii nie wytwarzajacych spor. Jednak Listeria może być stosunkowo łatwo inaktywowana poprzez obróbkę cieplną (pasteryzacja i sterylizacja), promieniowanie jonizujące i wysokie ciśnienie hydrostatyczne.

Escherichia. coli O157:H7

E. coli należy do bakterii stanowiących typową mikroflorę wszystkich ssaków, włączając w to człowieka. W normalnych warunkach E. coli pełni w organizmie pożyteczną funkcję, polegającą na hamowaniu wzrostu bakterii szkodliwych oraz syntezie witamin.

Nieliczne szczepy E. coli mogą powodować zachorowania ludzi. Serotyp E. coli O157:H7 może wytwarzać znaczne ilości toksyn uszkadzających błonę śluzową jelit. Toksyny te określane mianem verotoksyn. Są one zbliżone lub identyczne do toksyny wytwarzanej przez Shigella dysenteriae.

E. coli O157:H7 wywołuje krwotoczne zapalenie jelit. Występują następujące objawy: silne bóle brzucha, wodnista, a następnie krwawa biegunka, okazjonalnie występują wymioty, obniżona lub normalna temperatura ciała. Choroba trwa najczęściej około 8 dni. Niekiedy, szczególnie u osób młodych, rozwija się zespół hemolityczno-mocznicowy (HUS), przy którym dochodzi do uszkodzenia nerek. Przebieg choroby jest bardzo ciężki i czasem kończy się śmiercią.

Przyczyną zachorować była najczęściej konsumpcja niedogrzanych lub surowych hamburgerów z mięsa wołowego, ale też: kiełków lucerny, nie pasteryzowanych soków owocowych, kiełbas typu salami, sałaty, dziczyzny serów, surowego mleka.

Prowadzone są obecnie badania nad eliminacją nosicielstwa E. coli O157:H7 u bydła. Konsumentom zaleca się: ogrzewać hamburgery do 160°F (71,1°C), nie jeść hamburgerów nieodpowiednio dogrzanych (o czerwonym zabarwieniu mięsa), pić tylko pasteryzowane soki owocowe i mleko, starannie myć warzywa i owoce, unikać podawania dzieciom kiełków lucerny, pić tylko odkażaną wodę wodociągową lub wodę gotowaną, nie połykać wody w basenach kąpielowych, myć ręce i zachowywać ogólne zasady higieny.

E. coli nie rozwija się: w temperaturze poniżej 2,5ºC i powyżej 45ºC, przy pH poniżej 4,6 i powyżej 9,5, przy aktywności wody poniżej 0,935. E. coli można inaktywować poprzez obróbkę cieplną (pasteryzacja i sterylizacja), promieniowanie jonizujące i ultra wysokie ciśnienie.

Inne bakterie

Shigella jest znanym czynnikiem chorobotwórczym odpowiedzialnym za 2,7% zbiorowych zatruć pokarmowych w Europie. Yersinia enterocolitica, Aeromonas hydrophila, obok opisanej powyżej E. coli O157:H7, należą do tzw. wyłaniających się patogenów, których znaczenie prawdopodobnie wzrośnie w przyszłości.

Piśmiennictwo

1. Binek M., Osek J. Szczawiński J.: Zakażenia pałeczkami Salmonella u niosek i brojlerów Gallus gallus, toksykoinfekcje pokarmowe u ludzi. W druku.

2. Gliński Z., Kostro K. (red): Choroby zakaźne zwierząt z zarysem epidemiologii weterynaryjnej i zoonoz. PWRiL, Warszawa, 2003.

3. Malicki K., Binek M., (red).: Zarys klinicznej bakteriologii weterynaryjnej, t. I. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 2004.

4. Nowicki M., Szczawiński J.: Ocena efektywności tradycyjnych i molekularnych metod wykrywania pałeczek Salmonella w surowym i ogrzewanym mięsie drobiu. Medycyna Weterynaryjna 63 (11) Suplement, 2007, 1482-1484.

5. Szczawiński J.: Problemy higieny żywności związane z bezobjawowym nosicielstwem drobnoustrojów chorobotwórczych u zwierząt. Higiena, nr 6-7, s.15-18, 2002.

6. Szczawiński J., Szczawińska M., Anusz K.: Avoiding specific pathogens. In: Innovative Training for Middle Management in the Central and Eastern European Meat Sector. European Consortium for Continuing Education in Advanced Meat Science and Technology. Nederland, 2003.

7. Virella G.: Mikrobiologia i choroby zakaźne. Wydanie I Polskie pod red. P. B. Heczko. Wyd. Medyczne Urban & Partner, Wrocław, 2000.

149

144

---