SPLANCHNOLOGIA - nauka o narządach wewnętrznych (trzewiach)
Aparat (układ):
trawienny
moczo - płciowy
- narządy moczowe
- narządy płciowe
- męskie
- żeńskie
oddechowy
gruczoły
Budowa narządów:
1. Typu jamowego - narząd rurowy (cewa pokarmowa); od wewnątrz:
- błona śluzowa:
- nabłonek - wyściela do końca przełyku
- wielowarstwowy płaski - występuje w żołądkach jednokomorowych złożonych i żołądkach wielokomorowych tworząc w żołądku część gruczołową błony śluzowej
- jednowarstwowy cylindryczny - od żołądka do końca jelit
- blaszka właściwa
- blaszka mięśniowa
- błona podśluzowa (błona śluzowa właściwa)
- błona mięśniowa (mm. gładkie) (mięśniówka)
- błona surowicza (występuje w części zaprzeponowej) albo przydanka (występuje w części przedprzeponowej) - funkcja ochronna
- błona surowicza:
- otrzewna - jama otrzewnowa; występuje w jamie brzusznej i miednicznej
- otrzewna trzewna - okrywa narządy wewnętrzne
- otrzewna ścienna - część otrzewnej wyściełająca od wewnątrz ściany jam ciała
- opłucna - jama opłucnej (dwie)
- opłucna płucna - okrywa płuca
- opłucna ścienna - okrywa jamę opłucnej
- osierdzie (nasierdzie) - jama osierdziowa; okrywa serce
2. Typu miąższowego
Miąższ decyduje o właściwościach gruczołu
- wątroba hepar- komórki budujące hepatocyty
- trzustka pancreas
Jama ciała:
- klatki piersiowej
- jama opłucnej (dwie)
- brzuszna - oddzielona od jamy klatki piersiowej przeponą
- miedniczna
Gruczoły aparatu trawiennego:
- jamy ustnej
- gl. przyuszny (ślinianka przyuszna)
- gl. żuchwowy (ślinianka żuchwowa)
- gll. podjęzykowe (ślinianka podjęzykowa)
- gll. policzkowe
- przełykowe
- w żołądku
- wpustowe (zajmują obszar gruczołów wpustowych)
- żołądkowe właściwe (nie gruczoły denne !)
- odźwiernikowe (zajmują strefę gruczołów odźwiernikowych
-jelita cienkiego
- dwunastnicy
- gl. jelitowe - leżą u podstawy kosmków
- gl. dwunastnicze - leżą w błonie podśluzowej
- wątroba - z której przewód żółciowy uchodzi do dwunastnicy
- trzustka - z której przewód żółciowy uchodzi do dwunastnicy
- jelita czczego - gll. jelitowe
- jelita biodrowego - gll. jelitowe
- jelita grubego
- jelita ślepego - rolę gruczołów pełnią pojedyncze komórki kubkowe których duża liczba
- okrężnicy - skupiona jest w zagłębieniach (kryptach) błony śluzowej
- odbytnicy - gll. odbytowe - u mięsożernych (w zatokach przyodbytowych)
ODCINKI UKŁADU POKARMOWEGO
- jama ustna - wyścielona błoną śluzową. Rozpoczyna się tu wstępne trawienie cukrów (przez amylazę ślinową). Wejście do j. ustnej ogranicza szpara ust. Są to:
- warga
- górna - śluzawica - u krowy; płytka (tarcza) ryjowa - u świni; lusterko nosowe - u psa
- dolna - mniejsza
- kąty warg - łaczą się tu wargi
- przedsionek j. ustnej - brodawka przyusznicza; przed zębami i dziąsłami. Ogranicza go wewnętrzna powierzchnia warg, zewnętrzna powierzchnia dziąseł, zewnętrzna powierzchnia zębów. Czerwień wargowa występuje tylko u człowieka, jest to spowodowane płytkim unaczynnieniem warg
- część wargowa
- część policzkowa
- jama ustna właściwa - ogranicza ją wewnętrzna powierzchnia dziąseł, wewnętrzna powierzchnia zębów, podniebienie twarde, podniebienie miękkie, dno j. ustnej (do której przylega język)
- policzki
- przyusznica
- brodawki policzkowe
- zęby - siekacze, kły i przedtrzonowe to zęby jednorazowo wymienne - poprzedzone zębami mlecznymi; zęby tkwią w zębodołach. Umożliwiają obróbkę mechaniczną czyli rozdrobienie pokarmu
3 1 4 3 0 0 3 3 3 1 (0) 3 3 3 1 4 2 3 1 3 1
3 1 4 3o świniax2 4 0 3 3 krowa 3 1 (0) 3 3 koń 3 1 4 3 pies 3 1 2 1 kot
a) ząb krótki b) ząb długi (stale rośnie)
- korona - korona
- szyjka - korzeń
- korzeń
Powierzchnie okrywające
- zębina
- jama zęba z naczyniami krwionośnymi
- cement
- szkliwo
- podniebienie twarde - rusztowanie dla niego tworzą: k. siekaczowa, wyrostki podniebienne szczęki, k. podniebienna (blaszka pozioma i pionowa)
- opuszka zębowa (w miejscu gdzie nie ma górnych siekaczy)
- marszczki podniebienne - zbudowane z nabłonka wielowarstwowego płaskiego rogowaciejąceg; umożliwiają rozcieranie pokarmu; ich ilość i ułożenie są charakterystyczne dla danego gatunku chociaż w obrębie gatunku mogą występować wyjątki
- szew podniebienia
- podniebienie miękkie (żagielek podniebienny) - (języczek występuje tylko u człowieka)
- gruczoły jamy ustnej
- mięsko podjęzykowe (para)
- gruczoł żuchwowy
- gruczoł językowy jednoprzewodowy
- gruczoły ślinowe:
- małe - zlokalizowane w narządach jamy ustnej (języka (gll. językowe) , podniebienia miękkiego (gll. podniebienne), policzków (gll. policzkowe), warg (gll. wargowe)
- duże (ślinianki) - ślinianka przyuszna (przyusznica), podjęzykowa, żuchwowa
- język - budują go mięśnie poprzecznie prążkowane szkieletowe tworząc mięsień własny języka. Włókna mięśniowe biegną w nim wzdłuż osi długiej języka, poprzecznie, w pionie (od strony brzucznej do grzbietowej). Pokryty błoną śluzową i pokryty brodawkami. U mięsożernych wystęuje bruzda (zagłębienie) pośrodkowa. Kość gnykowa przymocowana jest do języka, umożliwia połukanie. Lyssa - pozostałość po kości, u mięsożernych i niektórych owadożernych; struktura łącznotkankowa, zawiera dużo chrząstki.
- wierzchołek - ruchoma część
- powierzchnia grzbietowa (grzbiet języka)
- powierzchnia brzuszna
- brzegi
- trzon - u przeżuwaczy dodatkowo wał języka
- powierzchnia grzbietowa (grzbiet języka)
- brzegi
- korzeń (niepoprawna nazwa - nasada !)
- powierzchnia grzbietowa (grzbiet języka)
-gruczoły (brodawki) języka:
- mechaniczne - pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim zrogowaciałym
- nitkowate
- stożkowe - u świni i psa
- soczewkowe
- smakowe (z kubkami smakowymi) - leżą w nabłonku;
- grzybowate - jest ich szczególnie dużo na wierzchołku i brzegach ale występują również na trzonie; są najliczniejsze ze wszystkich brodawek
- okolone - najwięcej u przeżuwaczy, dwie u świni, konia. U psa układają się w kształt litery „V” (zazwyczaj są to 2-3 pary,
żadziej 4)
- liściaste - brak u przeżuwaczy
- gardło (gardziel - przestrzeń trójkątnego kształtu zawarta pomiędzy łukami podniebienno-językowymi a podniebienno-gardłowymi. Znajdują się w niej migdałki podniebienne. Granica pomiędzy jamą ustną a gardłem nie jest precyzyjnie określona. Według niektórych są nią fałdy podniebienno-językowe, wg. innych fałdy podniebienno-gardłowe. W ostatnim przypadku cieśń gardzieli zaliczana jest do jamy ustnej. Jest uważany przez większość biologów jako naukowe określenie całego gardła. Biolodzy uważają, że gardziel jest jamą, która pochłania wszystkie zarazki chcące sie przedostać w głąb ciała).
Połykanie umożliwia podniebienie miękkie, nagłośnia (chrząstka nieparzysta krtani, nie ulega zwapnieniu). Gardło to skrzyżowanie dróg pokarmowych (przechodzą ze strony dobrzusznej na dogrzbietową) i dróg oddechowych (przechodzą ze strony dogrzbietowej na dobrzuszną). „otworki” (mieszki) na języku - migdałki językowe, w gardle - migdałki gardłowe
- dwa otwory po bokach do trąbek słuchowych do ucha środkowego
- migdałki - narząd obronny przewodu pokarmowego i dróg oddechowych. Wytwarzają limfocyty kontrolujące stan drobnoustrojów w pokarmie
- podniebienne (para)
- językowy
- przełyk - jego długość zależy od długości odcinka szyjnego. Ruchy perystaltyczne (robaczkowate) umożliwiają przesuwanie się pokarmu do żołądka. Przełyk wyścielony jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym. Czasami w początkowym odcinku występują kubki smakowe. Światło ma kształt gwoazdkowaty, jest to spowodowane wpukleniami błony surowiczej
- część szyjna - nad albo z boku krtani; znajduje się za gad\rdłem i ciągnie się do wpustu jamy klatki piersiowej
- część piersiowa - leży w śródpiersiu (między płucami)
- część brzuszna - za rozworem przepony, krótki odcinek
Gruczoły wpustowe - w błonie śluzowej
Gruczoły właściwe przełyku - w błonie podśluzowej
- żołądek - błona śłuzowa produkująca śluz chroni żołądek przed samostrawieniem. Dno żołądka jest u góry (najbardziej dogrzbietowo) co wynika z procesów ewolucyjnych na poziomie zarodka
- ujście wpustowe
- trzon żołądka
- dno żołądka
- część odźwiernikowa
- kanał odźwiernikowy
- ujście odźwiernikowe
- zwieracz odźwiernikowy - ściana znacznie zgrubiała - dodatkowa warstwa mięśniowa
- zatoka odźwiernikowa (u świni) - fałd błony
Rodzaje żołądków
- jednokomorowy - powierzchnia ścienna (zwrócona doczaszkowo), powierzchnia trzewna (zwrócona doogonowo) >> zbiegają się one w krzywiznę mniejszą do której przyczepia się sieć mniejsza, w krzywiznę większą do której przyczepia się sieć większa (przykrywa jelita ale się z nimi nie zrasta). Sieci to miejsce przyczepu fałdów błony surowiczej
- prosty (u mięsożernych, człowieka) - błona śluzowa wyścielona na całym obszarze nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym (walcowatym)
(z kosmkami czyli typu jelitowego)
- złożony (u świni - ciemny kolor żołądka, uchyłek (zachyłek) w żołądku; brodawka odźwiernikowa; u konia - jasny kolor żołądka):
- część gruczołowa - obszar pokryty nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym (walcowatym) (z kosmkami). Strefy gruczołów:
- wpustowe - produkują głównie śłuz, lizozym (działa bakteriobójczo)
- właściwe żołądka - produkują enzymy trawienne i składniki kwasu solnego
- odźwiernikowe - podobnie do strefy gll. wpustowych
- część bezgruczołowa - drugi obszar pokryty nabłonkiem wielowarstwowym płaskim typu przełykowego
- wielokomorowy - składa się z:
- przedżołądek - wyścielone nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym. Zachodzi tu obróbka mechanieczna pokarmu
- żwacz - największy; rynienka żwaczowa - do odprowadzania mleka do trawieńca u młodych zwierząt (mleko nie może być doprowadzone do przedżołądków bo by sfermentowało); widoczne kosmki i filary (dobrze umięśnione). Filary umożliwiają ruchy żołądka aby mieszać i rozdrabniać pokarm rozkładany przez bakterie i pierwotniaki
- czepiec - wyraźne blaszki połączone ze sobą, tworzą „plastry miodu”. Na blaszkach widoczne ziarnostości - nabłonek wielow. płaski rogowaciejący
- księgi - blaszki nachodzące na siebie, pokarm przeciskający się przez blaszki jest odwadniany. Wyróżnia się blaszki:
- duże
- średnie
- małe
- najmniejsze
- żołądek właściwy (trawieniec) - fałdy, trawienie enzymatyczne; śluzówka wysłana nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym
Gruczoł żołądka zbudowany z komórek różnego typu:
- komórki okładzinowe - zaangażowane w produkcję kwasu solnego, dostarczają jonów H+ i Cl-
- komórki główne - produkcja enzymów trawiennych (pepsynogen >> uaktywniany w pepsynę pod wpływem kwasu solnego; chymozyna (rennina, podpuszczka) rozkłada kazeinę (białko mleka);
- komórki dodatkowe
Wrzody żołądka mogą powstać na skutek niewłaściwego odżywiania, zbyt szybkiego przyjmowania pokarmu, stresu, spożywania alkoholu :)
- jelito cienkie - zewnętrzna warstwa to błona surowicza (otrzewna trzewna)
- dwunastnica - zaczyna się w ujściu odźwiernikowym; własna krezka, zawsze po prawej stronie ciała stabilizująca położenie jelit, sama w sobie jest dość stabilna.
- część doczaszkowa - uchodzi do niej przewód żółciowy z pęcherzyka żółciowego
- zgięcie doczaszkowe
- część zstępująca (bo oddala się od głowy)
- zgięcie doogonowe
- część wstępująca
- zgięcie dwunastniczo - czcze
- otrzewnowy fałd dwunastniczo - okrężniczy
- jelito czcze (przestażale - próżne) - najdłuższy odcinek jelita, szybko przechodzi przez nie pokarm. Wytwarza girlandy jelita (u świni grubsze, u przeżuwaczy cieńsze) które jest przymocowane do płyty krezkowej (u świni i przeżuwaczy)
- jelito kręte (biodrowe) - uchodzi do jelita grubego (ujście biodrowe). Między j. biodrowym a j. ślepym jest więzadło biodrowo - ślepe. U świni ujście biodrowe bardziej się wciska do j. grubego tworząc brodawkę. Ujście biodrowe to tworzy granicę między j. ślepym a okrężnicą
- jelito grube
- jelito ślepe
- okrężnica
- część wstępująca
- część poprzeczna
- część zstępująca
- okrężnica esowata (u przeżuwaczy)
- u konia: okrężnica dogrzbietowa i dobrzuszna
- u bydła: w formie dysku, kształt spirali z pętlami stosunkowo płasko ułożonymi; zakręty dośrodkowe i odśrodkowe
- odbytnica
- obyt
Kosmki jelitowe - zbudowane z nabłonka jednowarstwowego cylindrycznego. Wchodzą do niego naczynie krwionośne i limfatyczne
Krezka to zdwojenie otrzewnej (fałdów błony surowiczej). Są w niej węzły chłonne krezkowe, naczynia chłonne, węzły chłonne. Tętnica krezkowa doczaszkowa wchodzi w skład korzenia krezki, jest to jego wzmocnienie.
Gruczoły pozaścienne:
- wątroba - neutralizuje szkodliwe związki (detoksykacja), produkuje żółć (do emulgacji tłuszczów), gromadzi witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K); jako surowiec jest dobrym źródłem żelaza, kolor zależy od sposobu odżywiania (u mięsożernych jest ciemna, u roślinożernych jaśniejsza) oraz od skrwawienia (im lepiej skrwawione zwierzę tym jaśniejsza wątroba), u tłustszych zwierząt wątroba jest jaśniejsza; u mięsożerców jest duża. Posiada duża zdolność regeneracyjną
Budowa makroskopowa:
- powierzchnia:
- przeponowa
- trzewna
- brzegi:
- dogrzbietowy - tępy
- dobrzuszny - ostry
- płat:
- prawy
- prawy boczny
- prawy przyśrodkowy
- lewy
- lewy boczny
- lewy przyśrodkowy
- czworoboczny
- ogoniasty
- wyrostek ogoniasty
- wyrostek brodawkowaty
- przewód:
- wątrobowy
- pęcherzykowy
- żółciowy
Budowa mikroskopowa:
- zrazik wątrobowy - funkjonalna jednostka wątroby. W środku zrazików jest żyła centralna od której na boki odchodzą promieniście ułożone beleczki (gdy patrzymy od góry) i blaszki (wchodzą w głąb zrazików) - są to komórki wątrobowe - hepatocyty. Tylko u świni zaraziki oddielone są od siebie tkanką łączną przez co watroba tych zwierząt jest łatwo rozpoznawalna.
Na styku sąsiednich zrazików są miejsca z tkanką łączną i w tych miejscach zaobserwować triady wątrobowe. W skali mikroskopowej tworzy je: żyła międzyzrazikowa, tętnica międzyzrazikowa, przewód żółciowy międzyzrazikowy; w skali makrospokowej tworzy je: żyła wrotna, tętnica wątrobowa, przewód żółciowy.
Krążenie wątrobowe - wątroba uzyskuje krew z dwóch źródeł:
- żyła wrotna - wchodzi do wątroby przez wrota wątroby i tam rozgałęzia się żyły międzypłatowe, one dostają się do płatów jako żyły śródpłatowe, te rozgałęziają się na żyły międzyzrazikowe, następnie na żyły okołozrazikowe które to kierują się na teren zrazików wątrobowych i tam na naczynia włosowate typu zatokowego (sinusoidy). Z nich krew spływa do żyły centralnej każdego zrazika, z nich do żyły wątrobowej, następnie do żyły głównej doogonowej i do prawego przedsionka serca. Jest to sieć dziwna (przestarzale: cudowna) - żylno - żylna.
- tętnica wątrobowa - wchodzi przez wrota wątroby, rozgałęziając się na tętnice międzypłatowe >> tętnice międzyzrazikowe >> tętnice okołozrazikowe >> naczynia włosowate typu zatokowego (sinusoidy) i tu następuje mieszanie się krwi razem z żyły wątrobowej. Dalszy przebieg jest taki sam jak w żyle wrotnej.
Wrota wątroby: jedynie na ich powierzchni wątroba nie jest pokryta błoną.
- tętnica wątrobowa (odżywcza)
- żyła wrotna - zbiera krew z jelit, żołądka, trzustki, śledziony i prowadzi ją do wątroby w której dzieli się na naczyna włosowate w zrazikach wątrobowych. Krew płynąca wczęśniej może dzięki temu oddać pobrane składniki pokarmowe do komórek wątrobowych
Więzadło wątroby obłe - pozostałość po żyle pępkowej, bo składniki pokarmowe zawsze przechodzą przez wątrobę, więc nawet za życia płodowego.
- trzustka pancreas - leży w krezce dwunastnicy; jest to gruczoł mieszany czyli zewnątrzwydzielniczy jak i wenątrzwydzielnizy a pod względem funkcjonalnym gruczołem panlitycznym - sok trzustkowy rozkłada wszystkie składniki pokarmowe.
- trzon
- pierścień - otwór dla żyły wrotnej
- płat prawy
- płat lewy
Do dwunastnicy odprowadza swoją wydzielinę - sok trzustkowy. Jednostką podstawową w wydzielaniu zewnątrzwydzielniczym stanowi - Pęcherzyk trzustkowy - Jest kulistym skupiskiem piramidowych komórek wydzielniczych (pęcherzykowych) produkujących białka (biegunowy układ organelli: w dolnej części komórki szorstka siateczka śródplazmatyczna, nad jądrem aparat Golgiego, przyszczytowo liczne ziarna wydzielnicze) i otoczonych od zewnątrz blaszką podstawną. Wewnętrzną powierzchnię pęcherzyka częściowo wyścielają spłaszczone komórki śródpęcherzykowe - wpuklenie odchodzącego od pęcherzyka przewodu wyprowadzającego, wstawki. Komórki pęcherzykowe produkują liczne enzymy trawienne (proteazy, lipazy, amylazę, nukleazy), które rozkładają wszystkie rodzaje substancji wysokocząsteczkowych (białka, tłuszcze, cukrowce, kwasy nukleinowe) i odgrywają pierwszoplanową rolę w trawieniu pokarmu w jelicie cienkim.
Przewody wyprowadzające
- od każdego pęcherzyka trzustkowego odchodzi wstawka (nabłonek jednowarstwowy sześcienny).
- wstawki uchodzą do przewodów międzyzrazikowych (nabłonek jednowarstwowy walcowaty), biegnących w przegrodach łącznotkankowych
- przewody międzyzrazikowe uchodzą do dwóch przewodów głównych, wyścielonych również nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym, które uchodzą do dwunastnicy.
U świni i bydła jest przewód trzustkowy dodatkowy dlatego uvhodzi on samodzielnie do dwunastnicy, a nie razem z przewodem żółciowym jak to ma miejsce u konia i mięsożernych ???
Nabłonek wyścielający przewody wyprowadzające (zwłaszcza wstawki) produkuje silnie zasadowy płyn, który wraz z wydzieliną gruczołów dwunastniczych zobojętnia kwaśną treść pokarmową przechodzącą do dwunastnicy z żołądka.
Krew tętnicza otrzymuje trzustka z t. trzewnej. Żyły trzustki uchodzą do ż. wrotnej