Historia
Prekursorem, a jednocześnie tym, który jako pierwszy użył zwrotu „terapia z udziałem zwierząt” był pochodzący ze Stanów Zjednoczonych psycholog dziecięcy Boris Levinson. Opublikował on obserwacje poczynione w trakcie kontaktu swojego psa z kilkorgiem autystycznych chłopców. Zauważył, iż pies spełniał rolę pomostu pomiędzy światem dziecka a środowiskiem zewnętrznym, pomagał im nawiązywać relacje z otoczeniem.
W toku swojej dalszej pracy badawczej B. Levinson wysunął następujące hipotezy:
Kontakt ze zwierzęciem wyrabia w dziecku poczucie empatii, tolerancji, samoakceptacji i opanowania,
Przebywanie w towarzystwie zwierząt pozwala na doświadczenie życia i śmierci,
Towarzystwo zwierząt pomaga człowiekowi przetrwać okres wyobcowania i samotności,
W 1972 r. w książce „Rozwój ludzi i zwierząt” przedstawił on teorię psychologicznych i historycznych związków człowieka ze zwierzęciem. Jego tezy zostały sprawdzone przez małżeństwo psychiatrów E. i S. Corsonów, którzy stworzyli program terapeutyczny noszący nazwę „Psychoterapia za pomocą zwierząt”.
Historia dogoterapii w Polsce
W Polsce historia dogoterapii rozpoczyna się w 1987 roku, kiedy to przygotowująca do filmu "Widzę" Maria Czerwińska zauważa jak wspaniale reagują niewidome dzieci na widziane przez nie dotykiem zwierzęta. Czworołapni aktorzy stają się częstymi gośćmi Zakładu dla Niewidomych w Laskach potem Instytutu Głuchoniemych, Domu Pomocy Społecznej itd. Coraz więcej ludzi zauważa dobroczynny wpływ terapeutów czy wręcz futrzanych lekarzy" (jak te wspaniałe psy nazwali dziennikarze) i rewelacje o ich osiągnięciach trafiają do prasy.
W 1996 roku na konferencji prasowej zorganizowanej z okazji Targów Zoologicznych i światowego Dnia Zwierząt, Maria Czerwińska wygłasza referat pt. Dogoterapia" o swoich 9-o letnich doświadczeniach w woluntarystycznej pracy z osobami niepełnosprawnymi, które odwiedzała w tym czasie wraz ze swoimi psami. Prasa podchwytuje nowy termin dogoterapia i wkrótce ukazuje się wiele artykułów na ten temat. Wokół Marii Czerwińskiej skupia się coraz więcej osób chcących „użyczyć" swoich psów by wspomóc innych potrzebujących.
Od dłuższego czasu w Polsce dogoterapia zyskuje coraz większą popularność. W związku z tym powstaje wiele organizacji pozarządowych zajmujących się ta dziedziną pracy terapeutycznej. Funkcjonują one na podobieństwo organizacji powoływanych poza granicami kraju. W Polsce istnieje też Polski Związek Dogoterapii, którego celem miało być zrzeszenie organizacji dogoterapeutycznych, wyznaczenie standardów i norm pracy terapeutycznej, wymiana doświadczeń i popularyzacja dogoterapii. Istnieje również Polskie Towarzystwo Kynoterapii.
Dogoterapia jest formą terapii kontaktowej z udziałem odpowiednio wyszkolonych psów, wspomagająca inne rodzaje terapii (ruchu, mowy, psychoterapię). Może być stosowana u osób z różnymi schorzeniami przynosząc doskonałe efekty. Jest adresowana zarówno do dzieci, osób dorosłych jak i starszych.
Obecność psa na zajęciach terapeutycznych stanowi doskonałą motywację do podejmowania działań, wprowadza do terapii spontaniczność, radość i daje poczucie bezpieczeństwa. Pies akceptuje nas takimi, jacy jesteśmy, nie ocenia po wyglądzie i sposobie wysławiania, nie wyznacza norm, kocha nas za to, że jesteśmy. Jest oddany i wierny, pozostanie z nami bez względu na nasze sukcesy i niepowodzenia
Zadaniem dogoterapii jest pomoc w przywróceniu ludziom zdrowia, uśmiechu i wiary we własne siły.
Poprzez dogoterapię możemy:
* Rozwijać mowę, wzbogacać słownik.
* Przełamywać lęk.
* Rozwijać funkcje poznawcze.
* Stymulować zmysły, ćwiczyć koncentrację, koordynację ruchów, orientację przestrzenną.
* Rozwijać myślenie przyczynowo-skutkowe.
* Stymulować pracę mięśni poprzez wykonywanie ćwiczeń ruchowych.
* Budować poczucie własnej wartości, pewności siebie, bezpieczeństwa.
* Podnosić aktywność, uczyć samodzielności, odpowiedzialności.
* Łagodzić stres, samotność.
* Rozwijać spontaniczną aktywność.
* Motywować i mobilizować do podejmowania działań.
* Uczyć właściwych postaw w stosunku do zwierząt.
* Uczyć zasad bezpiecznego postępowania z psami.
* Budować więzi emocjonalne u osób z trudnym kontaktem.
NA CZYM POLEGA DOGOTERAPIA
poznawanie budowy ciała psa
kształtowanie orientacji w schemacie własnego ciała
doskonalenie sprawności ruchowej
stymulowanie zmysłów: słuchu, wzroku, dotyku
ćwiczenie koncentracji uwagi
wyzwalanie spontanicznej aktywność dziecka w zabawie z psem
nauka troski o higienę własną i psa - mycie rąk, czesanie, karmienie
okazywania emocji i uczuć związanych z kontaktem ze zwierzętami
naśladowania ruchu poprzez obserwowanie czynności wykonywanych przez psa i naśladowanie ich np. chodzenie, siadanie, leżenie
nauka samodzielności - samodzielne wykonywanie zadań z udziałem psa (chodzenie na smyczy, czesanie, elementy tresury)
ćwiczenia relaksacyjne
W zależności od stopnia niepełnosprawności, diagnozy i zaleceń lekarskich zajęcia są indywidualnie dopasowywane do konkretnych osób.
Kynoterapia, inaczej zwana dogoterapią lub canisoterapią, jest jedną z form zooterapii, która wykorzystuje specjalistycznie przeszkolone psy do pracy polegającej na wieloprofilowym usprawnianiu dzieci, młodzieży i dorosłych, szczególnie osób:
niepełnosprawnych ruchowo,
upośledzonych umysłowo,
chorych somatycznie,
chorych psychicznie,
niewidomych,
niedostosowanych społecznie,
samotnych,
zagubionych,
z problemami komunikacyjnymi,
z problemami emocjonalnymi.
Terapia przy udziale psa, zwana często "terapią kontaktową" ze względu na bezpośrednie oddziaływanie zwierzęcia na pacjenta, to ogół zabiegów wspomagających pierwszorzędne, tradycyjne metody rehabilitacji i leczenia.
Podział dogoterapii
Ze względu na zróżnicowane grono odbiorców i ich potrzeby, oddziaływania terapeutyczne z udziałem psa różnicuje się na trzy podstawowe obszary, są nimi:
AAT Animal Assisted Therapy
AAA Animal Assisted Activity
AAE Animal Assisted Education
1. AAT jest celowym, zaplanowanym procesem, w którym zwierzę spełniające wymagane kryteria stanowi integralną część procesu rehabilitacyjnego. AAT jest prowadzona przez specjalistów (pedagogów, psychologów, logopedów, rehabilitantów).
Jej celem jest polepszenie funkcjonowania fizycznego, poznawczego, emocjonalnego i społecznego pacjentów. Terapia z udziałem psa może być kierowana do indywidualnego odbiorcy lub grupy. Proces terapeutyczny musi być dokumentowany i ewaluowany, a także dostosowany do indywidualnych potrzeb możliwości podopiecznego. Narzuca to konieczność zdiagnozowania pacjenta przed rozpoczęciem terapii i wyznaczenia celów działania terapeutycznego. Czas trwania zajęć z psem nie powinien przekraczać 40 minut. Długość ta jest optymalna dla możliwości skoncentrowania psa na działaniu, które jest dla niego trudną, wymagającą wysiłku pracą.
Cechy podstawowe AAT to:
jasno sprecyzowane cele do realizacji,
ewaluacja procesu rehabilitacyjnego,
dokumentowanie procesu rehabilitacyjnego.
2. AAA jest działalnością stwarzającą motywacyjne, edukacyjne, rehabilitacyjne lub terapeutyczne korzyści w celu zmiany i polepszenia jakości życia podopiecznych. Jej celem jest dostarczenie zróżnicowanych bodźców i zmiana środowiska pacjentów. Odbywa się to przede wszystkim przy pomocy wolontariuszy, przeszkolonych przez specjalistów z dziedziny zdrowia ludzkiego i treserów psów. AAA może być skierowana do indywidualnego odbiorcy, jak i do grupy.
Cechy podstawowe AAA:
nie są planowane podczas spotkania podopiecznego z psem,
nie ma obowiązku prowadzenia szczegółowej dokumentacji dotyczącej przebiegów spotkań,
spotkania podopiecznych z psami nie mają ustalonych sztywno ram czasowych, trwają tak długo, jak długo obie strony są w stanie uczestniczyć w zajęciach i akceptować kontakt.
Ten rodzaj spotkań z psem może być prowadzony w hospicjach, domach prywatnych, domach opieki społecznej, domach spokojnej starości, a także w przedszkolach. Podopieczni spędzają czas na swobodnej zabawie i na ukierunkowanym zadaniowo kontakcie z psem, który relaksuje i dostarcza wiele radości.
3. AAE jest celowym, zaplanowanym działaniem mającym na celu polepszenie funkcji poznawczych podopiecznego. Prowadzona jest przez specjalistę przy pomocy wolontariusza indywidualnie bądź grupowo w różnych środowiskach.
Edukacja przy udziale psa dotyczy:
przeciwdziałania przemocy wobec zwierząt,
prawidłowej i odpowiedzialnej opieki nad zwierzętami,
odpowiednich zachowań wobec obcych bądź agresywnych psów.
poszerzania wiedzy na temat zoologii.
Cele
Terapeutyczne oddziaływanie na podopiecznego
Edukowanie podopiecznego
Poprawa jakości życia podopiecznego
W szczegółowej formie możemy mówić o:
rozwijanie spontanicznej aktywności słownej i ruchowej
poszerzanie zasobu słownictwa czynnego i biernego,
stymulacja rozwoju polisensorycznego,
wspomaganie w koncentracji uwagi,
zwiększanie motywacji w podejmowaniu czynności dnia codziennego,
kształtowanie pozytywnych relacji z otoczeniem,
wspomaganie rozwoju umiejętności wyrażania uczuć,
doskonalenie koordynacji wzrokowo - ruchowej,
wspomaganie rozwoju samodzielności, odpowiedzialności, empatii,
pomoc w przełamywaniu lęku przed światem i zwierzętami,
zwiększanie poczucia bezpieczeństwa,
stwarza możliwość wyzbycia się zachowań agresywnych i przejść w stan wyciszenia i relaksacji itp.
Odbiorcy
Odbiorcami zajęć dogoterapeutycznych mogą być osoby:
z niepełnosprawnością intelektualną, w tym z zespołem Downa,
cierpiące na autyzm, zespół Aspergera,
z zaburzeniami pragmatyczno-semantycznymi,
z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytami uwagi,
z zaburzeniami w zachowaniu,
z niepełnosprawnością ruchową, w tym z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym,
niewidome,
niesłyszące,
niedostosowane społecznie,
cierpiące na padaczkę,
chore somatycznie, w tym terminalnie,
chore psychicznie,
z problemami komunikacyjnymi,
z trudnościami w uczeniu się,
z problemami logopedycznymi,
samotne,
zagubione,
zestresowane,
oraz ludzie starsi, a także inne osoby potrzebujące.
JAKICH PROBLEMÓW DOTYCZY DOGOTERAPIA
Zaburzenia i niepełnosprawności psychiczne i fizyczne w tym:
mózgowe porażenie dziecięce
nerwice
autyzm
ADHD
Zespół Downa
niedowład kończyn różnego pochodzenia
wady postawy
zaburzenia nastroju
zaburzenia lękowe
różnorodne zaburzenia emocjonalne
rehabilitacja dzieci
trudności w szkole (problemy z rówieśnikami, rodzicami)
zaburzenia mowy i wzroku
Podstawą przygotowania psa do pracy w dogoterapii jest odpowiednie wychowanie, w trakcie którego pies poznaje podstawowe zasady kontaktu z człowiekiem. Uczy się, że na ludzi się nie skacze, na smyczy nie warto ciągnąć, a ludzkie dłonie nie służą do gryzienia nawet w zabawie. Jednak to nie wystarczy. Aby pies mógł pracować w dogoterapii powinien przejść specjalistyczne szkolenie, w trakcie którego zdobędzie umiejętności warunkujące jego bezpieczną i efektywną pracę.
Program szkolenia specjalistycznego obejmuje:
Etap I - Umiejętności Podstawowe
Koncentracja uwagi na przewodniku
Przywołanie
Chodzenie na luźnej smyczy
Komendy podstawowe - Siad; Waruj; Stój (sygnał optyczny +słowny)
Targetowanie
Chodzenie przy nodze
Zostawanie w pozycji Siad; Waruj; Stój
Prawidłowa zabawa
Podawanie przedmiotu - do ręki; na kolana
Czołganie
Szczekanie na komendę
Etap II - Umiejętności Socjalne
Podchodzenie do osoby obcej - w różnych pozycjach
Podchodzenie osoby obcej do psa - w różnych pozycjach:
Wprowadzenia psa w grupę osób obcych - w różnych pozycjach
Akceptacja dotyku osoby obcej - w pozycji „siad„, „stój” i „waruj”.
Wprowadzenie psa w grupę osób obcych z akceptacją dotyku kilku osób jednocześnie.
Akceptacja zabiegów pielęgnacyjnych wykonywanych przez osobę obcą.
Podejmowanie smakołyków z dłoni osoby obcej. Komendy „czekaj” i „weź”.
Zabawa z osobą obcą
Etap III - Umiejętności Specjalistyczne
Wysyłanie do osoby obcej.
Podawanie przedmiotu osobie obcej na komendę przewodnika
Utrzymanie pozycji „zostań” poza zasięgiem wzroku przewodnika.
Praca z osobą obcą aktywną.
Praca z osobą obcą bierną - pod kontrolą przewodnika.
Dodatkowe umiejętności - do wyboru
Dogoterapia jako forma wspierająca rehabilitację dziecka z MPD
Jarek urodził się w Bydgoszczy, w 1994 roku, jako wcześniak w 28 tygodniu ciąży. W drugim kwartale życia stwierdzono mózgowe porażenie dziecięce o postaci porażenia czterokończynowego. Ma zaburzenia postawy i ruchów całego ciała ( głowy , tułowia oraz kończyn), duże trudności z utrzymaniem głowy i kontrolą mięśni okołoruchowych. Nie utrzymuje pionowej postawy-leży. Samodzielnie nie gryzie oraz ma problemy z połykaniem. Z powodu porażenia mięśni języka, gardła i warg ruchy artykulacyjne są uszkodzone. Pedagodzy nie potrafią określić poziomu rozwoju umysłowego chłopca. Ma również problemy ze wzrokiem, jednak lekarze nie są w stanie określić , jak duża jest to wada.
Wychowaniem dziecka zajmuje się wyłącznie matka. Chłopiec jest bardzo związany z nią emocjonalnie. W poprzednich latach uczestniczył w zajęciach z hipnoterapii oraz fizykoterapii ( głównie masaże) Brał także udział w konsultacjach logopedycznych, psychologicznych Poradni Pedagogiczno-Psychologicznej, pedriatrycznych oraz neurologicznych w wielu klinikach medycznych w Polsce.
Zajęcia z dogoterapii
Zgoda na uczestnictwo w zajęciach z dogoterapii jest podejmowana na podstawie rozpoznania lekarskiego, skierowania na terapię od psychologa oraz oświadczenia pisemnego rodziców. Jarek uczestniczył w zajęciach z dogoterapii dwa razy w tygodniu, po godzinie przez cały rok szkolny 2005/2006 . Dziecko na ćwiczenia przynosiła na rękach matka. I zostawała na nich razem z synem.
Na pierwszych zajęciach Jarek bardzo bał się psa. Siedział na kolanach matki. Dogoterapeutka, aby przyzwyczaić chłopca do obecności zwierzęcia, pozwalała psu swobodnie przemieszczać się po sali. Dziecku śpiewała jego ulubioną piosenkę :
„Tańcowały dwa Michały” Takie działanie sprawiało Jarkowi ogromną radość. Przez cały czas śmiał się , ale tez dość, często zerkał , gdzie jest pies.
Na kolejnych zajściach nadal nie pozwalał na zbliżanie się psa. Dopiero po dwóch miesiącach realizacji programu dał zgodę na położenie psa w pobliżu siebie. Z czasem-razem z dogoterapeutką- zaczął karmić zwierzę w nagrodę za zrobioną sztuczkę .Dzięki temu ćwiczeniu Jarek podjął wodzenie wzrokiem za psem oraz w większym stopniu koncentrował się na zwierzęciu. Początkowo trwało to bardzo krótko, około pięciu sekund. Wraz z kolejnymi zajęciami czas koncentracji wydłużał się o dwie, z czasem trzy sekundy.
Równie ważnym problemem były trudności z utrzymaniem głowy oraz kontrolą mięśni okołoruchowych.
Dlatego w czasie zajęć realizowano takie ćwiczenia jak : wcześniej wspomniane karmienie psa z ręki, chowanie jedzenia, nalewanie wody z butelki do miski , aportowanie.
Karmienie z ręki jest ćwiczeniem wymagającym od dziecka wyzbycia się dystansu do psa. Pomaga ćwiczyć ruchy precyzyjne dłoni. Pies był karmiony w nagrodę za wykonaną sztuczkę . Dogoterapeutka dawała dziecku na rękę smakołyk, który był przekazywany dla psa. Pies podchodził i delikatnie zjadał z ręki pożywienie . Chowanie jedzenia polegało na włożeniu smakołyka dla psa pod kolano Jarka lub do zamkniętej dłoni chłopca. Pies na komendę dogoterapeutki delikatnie obwąchiwał chłopca i próbował wygryźć jedzenie.
Lanie wody do miski jest ćwiczeniem ,które usprawnia motorykę ręki. Przebiega w następujący sposób: dogoterapeutka siedzi i przed sobą kładzie dziecko w taki sposób, by było oparte plecami o klatkę piersiową terapeuty.
Naprzeciwko stoi miska psa oraz pies. Dziecko trzyma w ręce butelkę z wodą. Poprzez naciskanie jej obiema rękoma nalewa się wodę do miski. Po nalaniu wody , dogoterapeutka wspólnie z dzieckiem bierze miskę w ręce i woła psa. Pies podchodzi i wypija wodę . Równocześnie dziecko otrzymuje polecenia : „ słyszysz , jakie piesek pije wodę?”, „ jak piesek robi?”
Kolejnym ćwiczeniem umożliwiającym rozwój motorki ręki oraz kształtowanie odruchów reakcji związanych z różnymi systemami koordynacji ( na przykład „ oczy -uszy”, czyli widzenie - słyszenie, „usta-ustalenie głowy- ruch szyi”) jest aportowanie. Do tego ćwiczenia dogoterapeutka używa piszczącej piłeczki. Kiedy pies przyniesie piłeczkę otrzymuje od dziecka nagrodę w postaci smacznego pożywienia podawanego z ręki.
Początkowo omawiane dziecko niechętnie uczestniczyło w zajęciach. Rozglądało się za matką, strachem reagowało na bliższy kontakt ze zwierzęciem. Wraz z upływem czasu najchętniej lało wodę do miski. Jednak bardzo nie lubiło kiedy woda wylewała się poza naczynie psa. Wówczas odwracało się w kierunku matki i prosiło o wytarcie chusteczką higieniczną miejsca , w którym była rozlana woda. W trakcie tego ćwiczenia, które wprowadzono na piątych zajęciach, dziecko najpierw utrzymywało głowę na 15 sekund, zaś na ostatnich -czas ten wydłużył się do minuty. Jarek nie lubił ćwiczenia polegającego na chowaniu jedzenia dla psa pod jego kolanem. Zawsze ,kiedy pies do niego podchodził cały się naprężał . Po trzech nieudanych próbach przeprowadzenia ćwiczenia dogoterapeutka wycofała dane ćwiczenie z zajęć.
Jarek posiada także problemy z mówieniem. Ruchy artykulacyjne są zaburzone na skutek porażenia mięśni gardła ,warg. W związku z tym dogoterapeutka zaproponowała wprowadzenie ćwiczenia polegającego na wydawaniu komend psu. Ćwiczenie przebiegało w następujący sposób: dogoterapeutka pokazywała dziecku , jak wydaje się polecenia psu, aby słuchał. Następnie dawała Jarkowi karmę dla psa. Kiedy dziecko wydało psu polecenie, a pies je wykonał był nagrodzony smakołykiem.
Niestety rok szkolny to zdecydowanie za mało czasu żeby poprawić wyrazistość artykulacji dziecka z mózgowym porażeniem. Tak złożone porażenie mięśni gardła i warg wymaga od dogoterapeuty ścisłej współpracy z logopeda. Ze względu na to , ze dziecko nie potrafiło utrzymać pionowej postawy , tylko leżało, do zestawu ćwiczeń zostały dodane tak zwane ćwiczenia relaksacyjne. Polegały one na położeniu Jarka na plecach w takiej pozycji , że głowa a leżała na klatce, albo na brzuchu psa. Zadaniem dziecka było słuchanie bicia serca oraz rytmu oddychania zwierzęcia . Początkowo chłopiec negował propozycje położenia się na zwierzęciu. Reakcją organizmu Jarka na sierści ciepło psa były niekontrolowane skurcze mięśni kończyn górnych dolnych.
Dzięki uczestnictwu w zajęciach dogoterapii dziecko przestało lękać się psa, nawiązało z nim nić współpracy. Dzięki ćwiczeniom zmniejszyła się częstość występowania przykurczów dłoni. Na początku zajęć chłopiec nie potrafił złapać w rękę piłki do aportowania, zaś po rocznym uczestnictwie ćwiczeniach trzymał ja samodzielnie. Nie udało się jednak poprawić
wyrazistości artykulacji dziecka. Niepowodzeniem zakończyło się wprowadzenie następujących ćwiczeń: karmienie psa, chowanie jedzenia pod kolano uczestnika zajęć oraz wydawanie komend. Dziecko na kontakt ze śliną psa-w trakcie zjadania smakołyka z ręki-reagowało wzmożonym napięciem mięśniowym.
Warto wiec pamiętać , że dogoterapia może jedynie wspierać rehabilitację dziecka niepełnosprawnego. Nie jest metodą terapii dobra na wszystko. Nie może też być stosowana w każdych okolicznościach.
Bibliografia
1.Jakimiuk -Baran K., Lewandowska M., Heca na cztery łapy.
Gry i zabawy z udziałem psa terapeuty, Warszawa 2005
2. Popławska A., Pies przyjaciel i terapeuta . Program dogoterapii przeznaczony do pracy z
dzieckiem niepełnosprawnym ,Warszawa 2004
3. Wychowanie na co dzień , nr 7 , czerwiec 2007
Kasia Wiśniewska
Monika Woźniak