Podstawowe zagadnienia mikroekonomii

1. Przedmiot badawczy ekonomii i cel badawczy mikroekonomii

W najogólniejszym ujęciu przedmiotem badawczym ekonomii jest gospodarowanie, czyli ciągły proces podejmowania decyzji dotyczących rozdysponowania (alokacji) rzadkich zasobów pomiędzy konkurencyjne cele. Gospodarowania nie należy zawężać jedynie do tradycyjnie pojmowanej sfery gospodarczej — konieczność gospodarowania dotyczy wszelkich obszarów działalności człowieka. Zakres zainteresowań ekonomistów może być zatem bardzo szeroki.

Celem badawczym mikroekonomii jest zrozumienie procesu gospodarowania. Mikroekonomia dąży do tego przez (1) poznanie prawidłowości rządzących zachowaniem podmiotów rynkowych (konsumentów, producentów i właścicieli czynników produkcji), (2) poznanie zasad funkcjonowania rynku oraz (3) wyjaśnienie związków między rynkami.

2. Rzadkość i gospodarowanie

Gospodarowanie jest procesem, w wyniku którego następuje rozdysponowanie ograniczonych środków (zasobów) pomiędzy konkurencyjne cele, tak aby można było zaspokoić ich możliwie najwięcej.

Gospodarowanie wynika ze zjawiska rzadkości, czyli ograniczonej w stosunku do potrzeb dostępności zasobów. Zjawisko to ma charakter obiektywny, wypływający z natury świata, w jakim żyjemy.

3. Koszt alternatywny

Podjęcie decyzji o przeznaczeniu zasobów na realizację określonego celu wiąże się z koniecznością rezygnacji z możliwości realizacji innych celów. Najcenniejsza niewykorzystana możliwość innego rozdysponowania posiadanych zasobów nazywana jest przez ekonomistów kosztem alternatywnym. Tak rozumiany koszt ma charakter subiektywny i niekoniecznie finansowy.

4. Dobra: ekonomiczne, wolne, prywatne i publiczne

Dobra, którym towarzyszy koszt alternatywny, nazywamy dobrami ekonomicznymi (rzadkimi). Dobra o zerowym koszcie alternatywnym nazwalibyśmy dobrami wolnymi. Obiektywnie rzecz biorąc, dóbr wolnych nie ma.

Dobrami prywatnymi nazywamy takie dobra, których konsumpcja ma charakter rywalizacyjny i których dostępność dla konsumenta jest uzależniona od jego siły nabywczej.

Dobrami publicznymi są dobra, których konsumpcja nie ma charakteru rywalizacyjnego i których dostępność dla konsumenta nie wiąże się bezpośrednio z jego siłą nabywczą (np. park miejski, usługi wojska, policji).

5. Proces decyzyjny modelowej jednostki

Modelowa jednostka w mikroekonomii dokonuje wyborów zgodnie z ekonomicznymi postulatami racjonalności decyzji. Oznacza to, że:

— ma pełną wiedzę o rynku, czyli zna wszystkie możliwości wykorzystania posiadanych zasobów,

— umie uporządkować te możliwości od najmniej cennych do najcenniejszych,

— dokonując wyboru, kieruje się dążeniem do maksymalizacji oczekiwanego efektu.

6. Krzywa możliwości produkcyjnych i krańcowa stopa transformacji

Krzywa możliwości produkcyjnych jest zbiorem punktów reprezentujących maksymalne wielkości produkcji, jakie można osiągnąć przy pełnym wykorzystaniu posiadanych zasobów. Każdy punkt pod krzywą reprezentuje wielkość produkcji mniejszą od potencjalnie możliwej. Punkty nad krzywą obrazują natomiast niemożliwe do osiągnięcia w danych warunkach poziomy produkcji (konsumpcji).

Przesunięcie krzywej możliwości produkcyjnych na prawo/lewo oznacza wzrost/zmniejszenie możliwości produkcyjnych. Przesunięcie po krzywej oznacza natomiast zmianę struktury produkcji przy niezmiennym poziomie możliwości produkcyjnych.

Krzywa możliwości produkcyjnych pozwala na graficzną ilustrację zjawiska rzadkości i kosztu alternatywnego.

W ujęciu ogólnym krańcowa stopa transformacji wyraża ilość jednostek jednego dobra, z których trzeba zrezygnować na rzecz zwiększenia produkcji drugiego dobra o jednostkę. Przykładowo, krańcowa stopa transformacji dobra Y w dobro X (MRT_yx) wyraża koszt alternatywny produkcji jednostki dobra X, co zapisujemy w postaci:

gdzie:

dY — zmniejszenie produkcji dobra Y konieczne dla uzyskania przyrostu produkcji dobra X o jednostkę,

dX — jednostkowy przyrost produkcji dobra X. Znak minus wprowadzony jest do wzoru dla eliminacji wartości ujemnych współczynnika MRT .

Znak minus został wprowadzony do wzoru dla eliminacji wartości ujemnych współczynnika MRT_YX.

Współczynnik MRT_yx wyraża pierwszą pochodną funkcji transformacji f'(X) =
, co w ujęciu graficznym odpowiada współczynnikowi nachylenia krzywej możliwości produkcyjnych w danym punkcie (stycznej do KMP w danym punkcie).

7. Użyteczność całkowita i krańcowa

Wyrazem satysfakcji osiąganej z konsumpcji określonego dobra (koszyka dóbr) jest użyteczność. Umowną jednostką użyteczności jest 1 util [U] . Przyrost użyteczności całkowitej wynikający z przyrostu konsumpcji dobra o jednostkę nazywa się użytecznością krańcową. Wyraża się ona wzorem:

MU_x =

gdzie:

MU — użyteczność krańcowa,

dTU — przyrost użyteczności całkowitej,

dX — jednostkowy przyrost konsumpcji dobra X.

Użyteczność krańcowa dobra X wyraża pierwszą pochodną funkcji użyteczności całkowitej (MU_x = f'(X) =
), co w ujęciu graficznym odpowiada współczynnikowi nachylenia krzywej TU w danym punkcie.

8. Teorie pomiaru użyteczności

Ocena użyteczności konsumowanych dóbr ma zasadnicze znaczenie dla określenia optymalnej struktury konsumpcji. Sposób podejmowania przez konsumenta decyzji w tym zakresie opisują dwie teorie: teoria liczbowego pomiaru użyteczności (tzw. kardynalna teoria użyteczności) i teoria względnego pomiaru użyteczności (tzw. porządkowa lub ordynalna teoria użyteczności, nazywana również teorią krzywych obojętności).

Według pierwszej teorii konsument przypisuje dobrom konsumpcyjnym indeksy liczbowe

wyrażające ich użyteczność, np.: TU_X = 60U; TU_Y = 45U; MU_X = 20U; MU_Y = 15U. Założenie o rozłączności użyteczności pozwala na ich dodawanie i odejmowanie, np.:

TU_XY = TU_X + TU_Y = 60U + 45U = 105U.

Dążąc do optymalnej wielkości i struktury konsumpcji modelowy konsument będzie zmierzał do takiego rozdysponowania swojego dochodu, aby wyrównaniu uległy użyteczności krańcowe konsumowanych dóbr w przeliczeniu na jednostkę pieniężną. Zakładając, że konsument dysponujący dochodem (i) nabywa określone ilości dóbr X i Y po cenach P_X i P_Y, optymalna wielkość i struktura konsumpcji zostaną osiągnięte, gdy:

X·P_X + Y·P_Y = i oraz
,

gdzie:

i — dochód konsumenta,

X, Y — nabywane ilości dóbr,

P_X, P_Y— ceny dóbr,

MU_X, MU_Y¸ użyteczności krańcowe dóbr X i Y.

Teoria względnego pomiaru użyteczności zakłada, że konsument porządkuje zbiór dostępnych możliwości konsumpcyjnych przeprowadzając jedynie względne porównania ich użyteczności całkowitych, bez przypisywania im indeksów wyrażających liczbę utili, np.:

A < B < C = D < E. . . ,

co oznacza, że koszyk A jest mniej cenny niż B, koszyk B jest mniej cenny niż C, C jest tak samo cenny jak D, itd. Teoria ta opiera się na założeniu, że użyteczności konsumowanych dóbr są współzależne i w związku z tym nie jest możliwe określenie użyteczności dóbr tworzących określone koszyki konsumpcji. Dążąc do optymalnej wielkości i struktury konsumpcji modelowy konsument będzie zmierzał do takiego rozdysponowania swojego dochodu, aby nabyć koszyk konsumpcji o największej użyteczności całkowitej. Jego wielkość i struktura będą wyznaczone współrzędnymi punktu styczności linii budżetowej z najdalej położoną, dostępną krzywą obojętności.

9. Prawa Gossena

W ramach teorii pomiaru liczbowego sformułowane zostały dwa prawa rządzące procesem konsumpcji. Nazywamy je prawami Gossena. Pierwsze prawo Gossena stwierdza, że wraz ze wzrostem konsumpcji określonego dobra w danym okresie analizy, ceteris paribus, jego użyteczność krańcowa maleje. Jest to tzw. prawo malejącej użyteczności krańcowej. Drugie prawo Gossena (oparte na zasadzie ekwimarginalizmu) stwierdza, że w punkcie równowagi konsumenta dochodzi do wyrównania względnych użyteczności krańcowych konsumowanych dóbr, tzn. do wyrównania użyteczności krańcowych w przeliczeniu na jednostkę pieniężną.

10. Krzywa obojętności

Krzywa obojętności jest graficznym przedstawieniem różnych kombinacji dwóch dóbr (różnych koszyków konsumpcyjnych) dających taką samą użyteczność całkowitą. Krzywa obojętności jest wypukła w stosunku do początku układu współrzędnych. Im dalej od początku układu jest oddalona krzywa obojętności, tym większą reprezentuje użyteczność całkowitą. Krzywe obojętności nie mogą mieć punktów wspólnych. Współczynnik nachylenia krzywej obojętności jest nazywany krańcową stopą substytucji dobra Y dobrem X i opisuje zmiany struktury konsumpcji dóbr X i Y nie powodujące zmiany użyteczności całkowitej. Współczynnik ten oznaczamy symbolem MRS_YX i wyrażamy zapisem:

gdzie:

dY — zmniejszenie konsumpcji dobra Y ,

dX — jednostkowy przyrost konsumpcji dobra X.

Znak minus został wprowadzony do wzoru dla eliminacji wartości ujemnych współczynnika MRS.

Krańcowa stopa substytucji dobra Y dobrem X maleje wraz z przesuwaniem się w dół po krzywej obojętności, co wyraża malejącą skłonność konsumenta do zastępowania dobra Y dobrem X wraz ze zmniejszaniem się udziału dobra Y i wzrostem udziału dobra X w strukturze konsumpcji. Zespół krzywych obojętności wykreślonych dla jednego konsumenta nazywamy mapą krzywych obojętności.

11. Linia budżetowa

Zbiór koszyków konsumpcji dostępnych dla konsumenta w określonych warunkach cenowo-dochodowych, przy założeniu pełnego rozdysponowania posiadanego dochodu, nazywamy linią budżetową. Na podstawie równania dochodu konsumenta:

i = X · P_X + Y · P_Y,

wyznaczamy równanie linii budżetowej:

lub

gdzie:

i — dochód konsumenta,

X, Y — nabywane ilości dóbr,

P_X, P_Y— ceny dóbr.

Współczynnik nachylenia linii budżetowej jest równy odwrotnemu stosunkowi cen nabywanych dóbr:

.

12. Równowaga konsumenta

W najogólniejszym ujęciu równowaga jest stanem, w którym znikają bodźce do wprowadzania dalszych zmian. W punkcie równowagi konsument osiąga optymalną wielkość i strukturę konsumpcji. Użyteczność całkowita osiągana z konsumpcji jest wówczas maksymalna, a użyteczności krańcowe konsumowanych dóbr w przeliczeniu na jednostkę pieniężną są sobie równe.

W ujęciu graficznym optymalna wielkość i struktura konsumpcji jest wyznaczona współrzędnymi punktu styczności krzywej obojętności z linią budżetową.

13. Ścieżka cenowo-konsumpcyjna

Łącząc ze sobą punkty równowagi konsumenta osiągane przy różnych poziomach cen względnych konsumowanych dóbr, otrzymujemy ścieżkę cenowo-konsumpcyjną. Jest ona podstawą wykreślenia krzywej popytu konsumenta.

14. Popyt i wielkość popytu

Popyt jest odwrotną zależnością między ceną dobra a jego ilością, którą konsumenci są skłonni i są w stanie nabyć w określonym czasie, ceteris paribus. Zależność tę ilustruje krzywa popytu. Typowa krzywa popytu ma nachylenie ujemne. Dla uproszczenia przyjmujemy, że jest to krzywa liniowa. Pozioma suma krzywych popytu wszystkich konsumentów występujących na rynku daje krzywą popytu rynkowego. Ilość dobra nabywaną przez konsumentów przy danej cenie nazywamy wielkością popytu. Zmiany popytu obrazowane są przesunięciem krzywej popytu. Zmiany wielkości popytu — przesunięciem po krzywej.

15. Nadwyżka konsumenta i nadwyżka producenta

Nadwyżka konsumenta stanowi różnicę między wydatkami ponoszonymi przez konsumenta na zakup określonej ilości dobra X po obowiązującej cenie rynkowej a wydatkami, jakie byłby skłonny w tym celu ponieść.

W skali rynku nadwyżka konsumenta jest sumą indywidualnych nadwyżek uzyskiwanych przez funkcjonujących na nim konsumentów.

Nadwyżką producenta nazywamy różnicę między przychodem uzyskiwanym ze sprzedaży określonej ilości dobra X po obowiązującej cenie rynkowej a przychodem koniecznym do skłonienia producenta do dostarczenia tej ilości dobra X.

W skali rynku nadwyżka producenta jest sumą indywidualnych nadwyżek uzyskiwanych przez funkcjonujących na nim producentów.

16. Zasada substytucji

Zmiana cen względnych (czyli stosunku cen) konsumowanych dóbr wywołuje przeciwnie skierowaną zmianę wielkości ich konsumpcji: wzrost udziału dobra relatywnie tańszego i spadek udziału dobra relatywnie droższego. Zależność tę określamy mianem zasady substytucji.

17. Całkowity efekt popytowy zmiany ceny oraz efekty: substytucyjny i dochodowy

Całkowity efekt popytowy wywołany zmianą cen względnych nabywanych dóbr może być ujemny (gdy wzrost/spadek ceny względnej określonego dobra powoduje spadek/wzrost wielkości popytu na to dobro) lub dodatni (gdy wzrost/spadek ceny względnej określonego dobra powoduje wzrost/spadek wielkości popytu na to dobro). Całkowity efekt popytowy można rozłożyć na dwa efekty składowe: efekt substytucyjny i efekt dochodowy.

Efekt substytucyjny jest zawsze ujemny (wzrost/spadek ceny względnej określonego dobra powoduje spadek/wzrost wielkości popytu na to dobro).

Efekt dochodowy może być dodatni (gdy wzrost/spadek dochodu realnego powoduje wzrost/spadek popytu na to dobro) lub ujemny (gdy wzrost/spadek dochodu realnego powoduje spadek/wzrost popytu na to dobro). Wspomniane wyżej zmiany dochodu realnego wynikają ze zmiany ceny nabywanego dobra: wzrost/spadek ceny względnej powoduje spadek/ wzrost dochodu realnego wyrażającego możliwości nabywcze konsumenta w zakresie tego dobra.

Dodatni efekt dochodowy wzmacnia efekt substytucyjny. Ujemny efekt dochodowy osłabia efekt substytucyjny. Dopóki ujemny efekt dochodowy jest słabszy od efektu substytucyjnego dopóty całkowity efekt popytowy pozostaje ujemny. Gdy ujemny efekt dochodowy jest silniejszy od efektu substytucyjnego, to całkowity efekt popytowy staje się dodatni, co oznacza, że wzrost/spadek ceny określonego dobra wywołuje wzrost/spadek wielkości popytu na to dobro. Taka sytuacja zachodzi w przypadku dóbr Giffena.

18. Ścieżka dochodowo-konsumpcyjna

Wzrost/spadek dochodu konsumenta przy nie zmienionym poziomie cen nabywanych dóbr powoduje przesunięcie linii budżetowej w stosunku do jej położenia wyjściowego. Łącząc punkty równowagi konsumenta powstające w wyniku tych zmian, otrzymamy krzywą dochodowo-konsumpcyjną. Ilustruje ona zależność między wielkością i strukturą konsumpcji a dochodem konsumenta. Opierając się na ścieżce dochodowo-konsumpcyjnej wykreślamy krzywą Engla.

19. Krzywe Engla

Krzywe Engla (nazywane niekiedy dochodowymi krzywymi popytu) obrazują zmiany wielkości konsumpcji określonego dobra wywołane zmianami dochodu realnego, jakim dysponuje konsument.

20. Dobra normalne podstawowe i luksusowe oraz dobra niższego rzędu

Dobra, których konsumpcja wzrasta/maleje wraz ze wzrostem/spadkiem dochodu realnego konsumenta, nazywamy dobrami normalnymi.

Jeżeli dynamika wzrostu/spadku konsumpcji nabywanych dóbr jest większa od dynamiki wzrostu/spadku dochodu realnego, to dobra takie nazywamy dobrami normalnymi luksusowymi.

Jeżeli dynamika wzrostu/spadku konsumpcji nabywanych dóbr jest wolniejsza od dynamiki wzrostu/spadku dochodu realnego, to dobra takie nazywamy dobrami normalnymi podstawowymi.

Dobra, których konsumpcja wzrasta/maleje wraz ze spadkiem/wzrostem dochodu realnego, nazywamy dobrami niższego rzędu.

Dobra normalne podstawowe i luksusowe mają dodatni efekt dochodowy. Dobra niższego rzędu mają ujemny efekt dochodowy.

21. Dobra Giffena

Dobra niższego rzędu o znaczącym udziale w budżecie konsumenta, których konsumpcja wzrasta/maleje wraz ze spadkiem/wzrostem dochodu realnego konsumenta, nazywamy dobrami Giffena. Spadek/wzrost dochodu realnego konsumenta wywoływany jest zmianami cen tych dóbr.

Wzrost konsumpcji dóbr Giffena i zastępowanie nimi dóbr relatywnie droższych, przy spadku dochodu realnego, wynika z dążenia konsumenta do utrzymania swojego bilansu żywnościowego opartego głównie o te dobra.

Ponieważ dobra Giffena jako dobra niższego rzędu nabywane są pod „przymusem ekonomicznym”, wzrost dochodu realnego (wywołany spadkiem ich ceny) umożliwia konsumentowi rozszerzenie struktury konsumpcji o dobra nieosiągalne przy niższym poziomie dochodu.

Dobra Giffena charakteryzują się ujemnym efektem dochodowym silniejszym od efektu substytucyjnego. Krzywa popytu na te dobra wykazuje zatem nachylenie dodatnie.

Nazwa „dobra Giffena” pochodzi od nazwiska angielskiego ekonomisty, Roberta Giffena, który w połowie XIX w. zaobserwował nietypowe reakcje konsumpcyjne na zmiany cen i dochodów realnych w ubogich warstwach społecznych.

22. Dobra Veblena

Dobra normalne luksusowe, których konsumpcja wzrasta/maleje wraz ze wzrostem/spadkiem ceny analizowanego dobra, nazywamy dobrami Veblena. Wzrost ceny tych dóbr zwiększa ich użyteczność dla konsumenta, gdyż jako mniej dostępne dla pozostałych konsumentów stają się lepszym wyróżnikiem pozycji majątkowej nabywcy.

Dobra Veblena charakteryzują się nietypowym, dodatnim efektem substytucyjnym. Efekt dochodowy (tak, jak w przypadku typowych dóbr normalnych) jest dodatni. Przewaga efektu substytucyjnego nad efektem dochodowym powoduje, że krzywa popytu na te dobra wykazuje nachylenie dodatnie.

Krzywe obojętności dla dóbr Veblena są wklęsłe względem początku układu współrzędnych i charakteryzują się rosnącą krańcową stopą substytucji. Wzrost użyteczności całkowitej związanej z konsumpcją na poszczególnych krzywych obojętności następuje w miarę zbliżania się do początku układu współrzędnych.

Nazwa „dobra Veblena” pochodzi od nazwiska amerykańskiego ekonomisty, Thorsteina Veblena, który na początku XX w. analizował zjawisko tzw. konsumpcji na pokaz.

23. Współczynniki elastyczności popytu i rodzaje popytu

Elastyczność jest miarą zależności między dwoma wielkościami powiązanymi ze sobą zależnością funkcyjną. Elastyczność popytu na dobro X (zmienna zależna w funkcji popytu) względem zmiennej niezależnej wyrażamy w formie współczynnika będącego ilorazem stosunkowej zmiany wielkości popytu do stosunkowej zmiany zmiennej niezależnej. Zmiennymi niezależnymi w funkcji popytu mogą być: cena danego dobra, cena dobra komplementarnego lub substytutu oraz dochód konsumenta. Zależność wielkości popytu na dane dobro od jego ceny wyraża współczynnik elastyczności cenowej popytu:

Zależność popytu na dane dobro od ceny innego dobra (P_Y) wyraża współczynnik elastyczności krzyżowej popytu:

.

Dla dóbr komplementarnych współczynnik E_dpxy przyjmuje wartości ujemne. Wzrost/spadek ceny dobra komplementarnego spowoduje spadek/wzrost popytu na dobro X.

Dla dóbr substytucyjnych współczynnik E_dpxy przyjmuje wartości dodatnie. Wzrost/spadek ceny dobra substytucyjnego spowoduje wzrost/spadek popytu na dobro X.

Zależność popytu na dane dobro od dochodu konsumenta (i) wyraża współczynnik elastyczności dochodowej popytu:

.

Dla dóbr normalnych współczynnik dochodowej elastyczności popytu jest dodatni. Wzrost/spadek dochodu konsumenta wywoła wzrost/spadek popytu na dobro normalne. Dla dóbr niższego rzędu współczynnik dochodowej elastyczności cenowej popytu jest ujemny. Wzrost/spadek dochodu wywoła spadek/wzrost popytu na dobra niższego rzędu.

W zależności od wartości współczynnika E_dp popyt dzielimy na:

− popyt proporcjonalny, gdy: |E_dp| = 1;

− popyt sztywny, gdy: E_dp = 0;

− popyt nieelastyczny, gdy: |E_dp| < 1;

− popyt elastyczny, gdy: |E_dp| > 1;

− popyt doskonale elastyczny, gdy: |E_dp| = ∞ .

24. Współczynniki elastyczności w formule punktowej i łukowej

Podane w pkt. 23 współczynniki mają charakter punktowy. Opisują bowiem zależność między zmiennymi dla przyrostów bliskich zeru. Dla przyrostów odpowiadających rzeczywistym zmianom zachodzącym na rynku (tzw. zmianom skokowym), stosujemy łukowe współczynniki elastyczności, w których wykorzystujemy wartości średnie dla badanych zmiennych, np.:
i
, a symbol przyrostu „d” zastępujemy symbolem „Δ”. Łukowy współczynnik elastyczności cenowej popytu przyjmuje zatem postać:

.

25. Wpływ zmiany ceny na przychód całkowity ze sprzedaży

Wpływ zmiany ceny produkowanego dobra na zmianę przychodu całkowitego uzyskiwanego z jego sprzedaży zależy od charakteru popytu:

— gdy popyt jest elastyczny, wówczas podniesienie/obniżenie ceny wytwarzanego dobra wywoła

spadek/wzrost przychodu całkowitego ze sprzedaży;

— gdy popyt jest proporcjonalny, wówczas zmiana ceny nie wywołuje zmiany przychodu

całkowitego;

— gdy popyt jest nieelastyczny — podniesienie/obniżenie ceny wytwarzanego dobra spowoduje

wzrost/spadek przychodu całkowitego ze sprzedaży.

26. Podaż i wielkość podaży

Podaż jest to prosta zależność między ceną dobra a ilością, którą producenci są skłonni i są w stanie zaoferować w określonym czasie, ceteris paribus. Zależność tę ilustruje krzywa podaży. Typowa krzywa podaży ma nachylenie dodatnie. Dla uproszczenia przyjmujemy, że jest to krzywa liniowa. Pozioma suma krzywych podaży wszystkich producentów występujących na rynku daje krzywą podaży rynkowej. Zmiany podaży obrazujemy przesunięciem krzywej podaży (wzrost/spadek podaży — przesunięcie krzywej na prawo/lewo).

Ilość dóbr, jaką producenci wytwarzają przy danej cenie, nazywamy wielkością podaży.

Zmiany wielkości podaży obrazujemy przesunięciem po krzywej.

27. Współczynnik elastyczności cenowej podaży

Współczynnik elastyczności cenowej podaży wyraża zależność między wielkością podaży a ceną rynkową określonego dobra. Współczynnik ten w formule punktowej ma postać:

.

Krzywą podaży wykreśloną z osi pionowej układu współrzędnych charakteryzuje na całym jej przebiegu elastyczność cenowa większa od 1. Jeżeli krzywa podaży „wychodzi” z początku układu współrzędnych, to na całym jej przebiegu E_sp jest równa 1. Jeżeli krzywą podaży wykreślimy z osi poziomej układu współrzędnych, to wówczas E_sp w każdym jej punkcie jest większa od 0 i mniejsza od 1.

28. Rynek, cena i wielkość równowagi rynkowej

Rynek jest to proces wzajemnego oddziaływania popytu i podaży za pośrednictwem ceny. W najprostszym ujęciu rynek opisywany jest układem dwóch równań liniowych:

Najczęściej mamy do czynienia z opadającą krzywą popytu (b < 0) i rosnącą krzywą podaży (d > 0).

Cena (P_E), przy której wielkość popytu zrównuje się z wielkością podaży (X_D = X_S), nazywamy ceną równowagi. Cenę równowagi opisuje równanie:

.

Ilość dobra X nabywaną przez konsumentów i dostarczaną przez producentów przy cenie P_E nazywamy wielkością równowagi rynkowej. Można ją wyznaczyć na podstawie równania:

.

29. Cena minimalna i cena maksymalna

Ceną minimalną nazywamy administracyjnie ustaloną cenę wyższą od ceny równowagi. Wprowadzenie ceny minimalnej ma na celu ochronę interesów producentów danego dobra w obszarach uznanych za strategiczne dla gospodarki danego kraju. Cenę minimalną wprowadza się w sytuacji, gdy cena rynkowa, kształtowana pod wpływem swobodnej gry popytu i podaży, jest zbyt niska i nie gwarantuje opłacalności produkcji.

Ceną maksymalną nazywamy administracyjnie ustaloną cenę niższą od ceny równowagi. Wprowadzenie ceny maksymalnej ma na celu ochronę interesów konsumentów danego dobra w obszarach konsumpcji kluczowych z punktu widzenia ogólnospołecznego. Cenę maksymalną wprowadza się w sytuacji, gdy cena rynkowa, kształtowana pod wpływem swobodnej gry popytu i podaży, jest zbyt wysoka.

Wprowadzenie ceny minimalnej/maksymalnej zakłóca równowagę rynkową i powoduje powstanie nadwyżki rynkowej/niedoboru rynkowego.

30. Nadwyżka rynkowa i niedobór rynkowy

Nadwyżka rynkowa oznacza stan nierównowagi rynkowej wyrażający się, przy danej cenie, przewagą wielkości podaży nad wielkością popytu. Nadwyżka rynkowa wywołana wprowadzeniem ceny minimalnej wymusza konieczność magazynowania niesprzedanej produkcji lub wprowadzenia systemu podwójnych cen (wyższej dla producenta i niższej dla konsumenta).

Niedobór rynkowy oznacza stan nierównowagi rynkowej wyrażający się, przy danej cenie, przewagą wielkości popytu nad wielkością podaży. Niedobór rynkowy wywołany wprowadzeniem ceny maksymalnej wymusza konieczność stosowania podwójnych cen (niższych dla konsumenta i wyższych dla producenta), rozdzielnictwa (system kartkowy) lub dostaw interwencyjnych. Wprowadzenie ceny maksymalnej sprzyja powstawaniu działań spekulacyjno-korupcyjnych.

31. Czynniki produkcji

W klasycznym ujęciu wyróżniamy trzy czynniki produkcji: pracę, kapitał i ziemię. Praca w charakterze czynnika produkcji oznacza zasób ludzkiej energii fizycznej i umysłowej, który może być wykorzystany w procesie produkcji. Kapitał obejmuje dobra produkcyjne. Dobrem produkcyjnym określamy wszelki wynik procesu produkcyjnego przeznaczony do dalszego produkcyjnego wykorzystania (przykładowo: półprodukty, maszyny, urządzenia, budynki, budowle).

Ziemia jest czynnikiem produkcji dostarczanym przez naturę (w odróżnieniu od kapitału, który jest rezultatem procesu produkcyjnego). Pod pojęciem „ziemia” rozumie się wszystko to, co w naturze jest produkcyjnie użyteczne — przykładowo: rośliny, minerały, surowce naturalne, ziemia uprawna).

32. Funkcja produkcji

Zależności między wielkością nakładów produkcyjnych a osiągniętymi efektami opisuje funkcja produkcji. Jeżeli producent ma możliwość zmiany poziomu zaangażowania wszystkich stosowanych przez siebie czynników produkcji, wówczas mówimy o długim okresie analizy.

Jeżeli poziom zaangażowania chociaż jednego czynnika jest stały, wówczas mówimy o krótkim okresie analizy.

W ujęciach modelowych liczbę wykorzystywanych czynników produkcji najczęściej ogranicza się do dwóch: pracy (L) i kapitału (K). Krótkookresowa funkcja produkcji jest wówczas funkcją jednoczynnikową: X = f(L) lub X = f(K), a funkcja długookresowa — funkcją dwuczynnikową: X = f(L,K).

33. Metoda produkcji i skala produkcji

Określona struktura nakładów czynników produkcji nazywana jest metodą produkcji. Spośród wielu metod możliwych do zastosowania dla osiągnięcia określonego poziomu produkcji metodą technicznie efektywną jest ta, która pozwala na wytworzenie określonej wielkości produkcji przy najmniejszych nakładach czynników produkcji.

Poziom produkcji osiągnięty przy wykorzystaniu określonej metody produkcji nazywamy

skalą produkcji. Zmiana poziomu produkcji przy nie zmienionej metodzie produkcji oznacza

zmianę skali produkcji.

34. Krańcowy produkt fizyczny

Zmianę wielkości całkowitego produktu fizycznego wywołaną zmianą zatrudnienia czynnika produkcji (np. pracy — L lub kapitału — K) o jednostkę nazywamy krańcowym produktem fizycznym i wyrażamy wzorem:

lub
,

gdzie:

MPP_L, MPP_K — krańcowy produkt fizyczny pracy,

dTPP — przyrost całkowitego produktu fizycznego,

dL, dK — jednostkowy przyrost zaangażowania zmiennego czynnika produkcji L, K.

35. Przeciętny produkt fizyczny

Wielkość całkowitego produktu fizycznego w przeliczeniu na jednostkę czynnika produkcji (pracy lub kapitału) nazywamy przeciętnym produktem fizycznym i wyrażamy wzorem:

lub
,

gdzie:

APP_L, APP_K — przeciętny produkt fizyczny czynnika produkcji pracy, kapitału,

TPP — całkowity produkt fizyczny,

L, K — wielkość zaangażowania czynnika produkcji.

36. Prawo malejącej produkcyjności krańcowej

Jeżeli będziemy zwiększać zatrudnienie jednego z czynników produkcji, ceteris paribus, to w pewnym momencie kolejne jednostki tego czynnika zaczną dawać malejące przyrosty produkcji. Prawidłowość ta określana jest mianem prawa malejącej produkcyjności krańcowej.

37. Koszty jawne i ukryte

Koszty produkcji można podzielić w najogólniejszym ujęciu na koszty jawne i koszty ukryte. Ich suma składa się na kategorię kosztu globalnego.

Koszty ukryte obejmują utracony dochód z tytułu niepodjęcia najlepszej z istniejących możliwości innego wykorzystania własnych czynników produkcji oraz koszt niepewności związanej z prowadzeniem działalności gospodarczej. Mają one charakter subiektywny, w związku z czym nie są ewidencjonowane księgowo. Są one jednak uwzględniane w procesie podejmowania decyzji.

Koszty jawne (księgowe) obejmują wydatki pieniężne ponoszone w związku z prowadzeniem określonej działalności oraz amortyzację (która — jak wiemy — jest kosztem, lecz nie jest wydatkiem).

38. Koszty krótko- i długookresowe, całkowite i przeciętne

W krótkim okresie analizy globalny (czyli całkowity) koszt produkcji dzieli się na koszty zależne od wielkości produkcji (koszty zmienne) i niezależne od wielkości produkcji (koszty stałe). W długim okresie analizy wszystkie koszty są zmienne.

Każdy koszt można przedstawiać w wyrażeniu całkowitym bądź w przeliczeniu na jednostkę produktu. Uwzględniając podane wyżej kryteria podziału, otrzymujemy następujące rodzaje kosztów:

— krótkookresowy koszt zmienny,

— koszt stały,

— krótkookresowy koszt całkowity,

— krótkookresowy przeciętny koszt zmienny,

— przeciętny koszt stały,

— krótkookresowy przeciętny koszt całkowity,

— długookresowy koszt całkowity,

— długookresowy przeciętny koszt całkowity.

39. Koszt krańcowy

Zmianę kosztu całkowitego (dTC) wywołaną zmianą wielkości produkcji o jednostkę (dX) nazywamy kosztem krańcowym (MC):

.

40. Zależność między produkcyjnością krańcową i kosztem krańcowym

Istnieje odwrotna zależność między produkcyjnością i kosztem. Jeżeli krańcowa produkcyjność fizyczna czynnika produkcji (np. MPP_L = dTPP/dL, gdzie: dL — jednostkowa zmiana wielkości zatrudnienia czynnika produkcji) wzrasta, to koszt krańcowy produkcji (MC) maleje. Jeżeli natomiast produkcyjność krańcowa czynnika produkcji maleje, to koszt krańcowy wzrasta. Maksymalnemu poziomowi MPP odpowiada minimalny poziom MC.

41. Zależność między produkcyjnością przeciętną i kosztem przeciętnym

Wzrost APP oznacza spadek AVC, spadek APP oznacza wzrost AVC. Maksymalnemu poziomowi APP odpowiada minimalny poziom AVC.

42. Zależność między kosztem krańcowym i kosztami przeciętnymi

Ponieważ maksimum krzywej APP wypada na przecięciu z krzywą MPP, to minimum krzywych kosztów przeciętnych zmiennych i całkowitych zawsze wypadać będzie na przecięciu z krzywą kosztu krańcowego (ATC_min = MC i AVC_min = MC). Zależność ta obowiązuje również w odniesieniu do kosztów długookresowych: minimum krzywej długookresowego przeciętnego kosztu całkowitego znajduje się zawsze w punkcie przecięcia z krzywą długookresowego kosztu krańcowego (LATC_min = LMC).

43. Przychód całkowity, przeciętny i krańcowy

Przychód całkowity jest iloczynem ceny i wielkości produkcji (równej wielkości sprzedaży). Przychód całkowity przeliczony na jednostkę produkcji nazywamy przychodem przeciętnym. Przyrost przychodu całkowitego związany z przyrostem produkcji o jednostkę nazywamy przychodem krańcowym:

,

gdzie:

MR — przychód krańcowy,

dTR — zmiana przychodu całkowitego,

dX — zmiana produkcji (sprzedaży) o jednostkę.

Przy założeniu stałości ceny wytwarzanego dobra zachodzi równość:

P = AR = MR,

gdzie:

AR — przychód przeciętny.

Jeżeli poziom ceny zależny jest od wielkości produkcji realizowanej przez producenta, to wówczas:

P = AR > MR.

Jeżeli producent stosuje doskonałe różnicowanie cen lub uzależnia poziom ceny od wielkości konsumpcji wytwarzanego dobra, to:

P = MR < AR.

44. Zysk ekonomiczny i księgowy

Nadwyżkę przychodu całkowitego ponad kosztami całkowitymi (rozumianymi jako suma kosztów jawnych i ukrytych) nazywamy zyskiem ekonomicznym.

Nadwyżkę przychodu całkowitego osiągniętego ze sprzedaży wytworzonych produktów ponad kosztami jawnymi nazywamy zyskiem księgowym. Jeżeli osiągnięty przez producenta przychód nie da nadwyżki ponad koszty całkowite, to wówczas wynik ekonomiczny będzie równy zeru, a wielkość zysku księgowego będzie równa wielkości kosztów ukrytych. Taki poziom wyniku ekonomicznego nazywamy zyskiem normalnym.

45. Strata ekonomiczna

Jeżeli przychód całkowity jest mniejszy od kosztów całkowitych, wówczas producent ponosi (odczuwa) stratę ekonomiczną. Producent może akceptować fakt ponoszenia (odczuwania) straty ekonomicznej tylko w krótkim okresie i tylko wówczas, jeżeli jest ona w wymiarze bezwzględnym mniejsza od kosztów stałych lub równa kosztom stałym. W długim okresie żaden producent nie może funkcjonować na poziomie straty ekonomicznej.

46. Punkt zamknięcia

Sytuację, w której strata ekonomiczna w wymiarze bezwzględnym równa jest całkowitym kosztom stałym producenta, nazywamy punktem zamknięcia. Przychody ze sprzedaży w takiej sytuacji pozwalają jedynie na pokrycie kosztów zmiennych produkcji.

Osiągnięcie punktu zamknięcia nie stwarza konieczności zaprzestania produkcji. Byłoby ono uzasadnione, gdyby przychody spadły poniżej poziomu wyznaczającego punkt zamknięcia, a tym samym strata powstająca w wyniku produkcji wzrosła (w wymiarze bezwzględnym) powyżej kosztów stałych.

47. Modele rynku

W ekonomii wyróżniamy 4 podstawowe modele rynku. Przyjmując za kryterium klasyfikacji ilość producentów na rynku (od bardzo wielu do jednego), modele te możemy przedstawić w następującym uporządkowaniu:

1) konkurencja doskonała,

2) konkurencja monopolistyczna,

3) oligopol,

4) monopol.

Spotykamy również modele będące modyfikacją powyższych, jak na przykład:

• konkurencja czysta — modyfikacja modelu konkurencji doskonałej polegająca na przyjęciu

założenia o niedoskonałym charakterze informacji, jaką dysponują uczestnicy rynku;

• rynek kontestowalny — modyfikacja modelu oligopolu polegająca na przyjęciu założenia

o niewystępowaniu barier oddzielających rynek oligopolistyczny od otoczenia (oligopol z pełną swobodą wejścia i wyjścia);

• duopol — szczególny przypadek oligopolu, w którym na rynku funkcjonuje tylko dwóch producentów;

• monopol naturalny — szczególny przypadek monopolu charakteryzujący się stale rosnącymi korzyściami skali;

• kartel — monopol powstały w wyniku zmowy producentów funkcjonujących na danym rynku.

48. Równowaga producenta

Punkt (stan) równowagi producenta (niezależnie od modelu rynku, na którym on działa) osiągany jest wówczas, gdy rosnący koszt krańcowy produkcji zostaje zrównany z przychodem krańcowym (MC = MR i MC wzrasta). W punkcie równowagi producent osiąga optymalny poziom wyniku ekonomicznego, czyli maksymalny zysk ekonomiczny lub minimalną stratę ekonomiczną.

W krótkim okresie punkt równowagi każdego producenta może ustalić się na poziomie: zysku ekonomicznego, zysku normalnego lub straty ekonomicznej.

W długim okresie punkt równowagi konkurenta doskonałego i konkurenta monopolistycznego ustala się na poziomie zysku normalnego. W modelach oligopolu i monopolu długookresowa równowaga producenta ustala się na poziomie zysku ekonomicznego z uwagi na istnienie barier uniemożliwiających producentom zewnętrznym wejście na dany rynek.

49. Efektywność: ekonomiczna, techniczna i alokacyjna

Efektywność ekonomiczna oznacza sytuację, w której producent osiąga optymalny długookresowy wynik ekonomiczny (LMC = MR).

Efektywność techniczna oznacza sytuację, w której producent wytwarza produkt na poziomie minimum długookresowego przeciętnego kosztu całkowitego.

Efektywność alokacyjna oznacza sytuację, w której zasoby zostają rozlokowane na rynku w sposób optymalny, czyli taki, który pozwala na realizację produkcji po cenie równej długookresowemu kosztowi krańcowemu.

50. Różnicowanie cen

W konkurencji doskonałej producent nie ma żadnej możliwości bezpośredniego kształtowania ceny. Monopolista może natomiast ustalać różne ceny dla różnych klientów. Takie praktyki określa się jako różnicowanie cen. Wyróżniamy trzy stopnie (rodzaje) różnicowania cen: doskonałe różnicowanie cen, różnicowanie cen w zależności od wielkości konsumpcji, różnicowania cen w zależności od elastyczności cenowej popytu.

Doskonałe różnicowanie cen polega na pobieraniu od każdego konsumenta maksymalnej ceny, jaką jest on skłonny zapłacić za każdą jednostkę dobra X. Z tego typu praktykami możemy się spotkać na przykład na rynku usług w sytuacji, gdy producent ma na tyle bliski kontakt z klientem, że może rozpoznać maksymalną cenę, jaką byłby on skłonny zapłacić za oferowaną usługę, i taką właśnie cenę ustala.

Z różnicowaniem cen w zależności od wielkości konsumpcji mamy do czynienia wówczas, gdy konsumenci płacą różne ceny zależnie od wielkości dokonywanych zakupów, przy czym w określonych przedziałach konsumpcji ceny są stałe. Przykładem tego typu różnicowania cen mogą być taryfy opłat za energię elektryczną (pierwsza taryfa — dzienna — jest wyższa od drugiej taryfy — nocnej).

Różnicowanie cen w zależności od elastyczności cenowej popytu polega na tym, że monopolista działający w kilku segmentach rynkowych o różnym współczynniku elastyczności cenowej popytu stosuje w każdym nich inną cenę tego samego produktu (wyższą w segmencie o niższej i niższą w segmentach wyższej elastyczności cenowej popytu).

Pomiędzy przychodem krańcowym (MR), ceną (P) i elastycznością cenową popytu (E_dp) zachodzi następująca relacja:

.

51. Decyzje izolowane i decyzje strategiczne

Decyzje podejmowane przez uczestników rynku mogą mieć dwojaki charakter. Mogą to być decyzje izolowane, czyli proste decyzje maksymalizacyjne, lub decyzje współzależne, czyli decyzje strategiczne. Pierwsze podejmowane są przez konsumentów oraz przez producentów zajmujących na rynku pozycję konkurenta doskonałego, konkurenta monopolistycznego lub monopolisty. Decyzje strategiczne podejmowane są przez oligopolistów. Specyfika decyzji strategicznych w odróżnieniu od prostych decyzji maksymalizacyjnych polega na tym, że pierwsze z nich wymagają uwzględnienia możliwych do zaistnienia reakcji konkurentów wywołanych określonym posunięciem.

Przykładem izolowanego problemu decyzyjnego dotyczącego optymalnych rozmiarów produkcji może być pytanie formułowane przez konkurenta doskonałego: Jaką powinienem ustalić wielkość produkcji, aby osiągnąć optymalny wynik ekonomiczny? Przykładem strategicznego problemu decyzyjnego dotyczącego tej samej kwestii może być pytanie, które stawia sobie oligopolista: Jaką powinienem ustalić wielkość produkcji, aby uwzględniając możliwe do zaistnienia reakcje konkurentów osiągnąć optymalny wynik ekonomiczny? Analizą sposobów rozstrzygania problemów strategicznych nie tylko w oligopolu, ale również w obszarach pozagospodarczych zajmuje się teoria gier.

52. Model załamanej krzywej popytu oligopolisty i zjawisko lepkości cen

Model załamanej krzywej popytu oligopolisty (nazywany również modelem Sweezy'ego, Halla - Hitcha) dotyczy rynku oligopolistycznego, na którym producenci nie zawierają porozumień prowadzących do ograniczenia konkurencji. Liniowa krzywa popytu na produkt wytwarzany przez jednego z uczestników oligopolu ma w takiej sytuacji nietypowy przebieg — załamuje się w punkcie, którego współrzędne opisują aktualną cenę tego produktu i wielkość jego sprzedaży realizowaną przez tego producenta. Gdyby producent ten zechciał obniżyć cenę oferowanego przez siebie wyrobu, wywołałoby to u konkurentów reakcję polegającą na obniżeniu cen wytwarzanych przez nich produktów. Spowodowałoby to z kolei spadek elastyczności cenowej popytu na produkt wytwarzany przez analizowanego producenta większy od tego, który wystąpiłby, gdyby konkurenci nie zareagowali na wprowadzoną obniżkę ceny. A zatem, przy obniżce ceny, krzywa popytu usztywnia się, co w ujęciu graficznym ilustrowane jest załamaniem tej krzywej (zwiększeniu ulega jej współczynnik kierunkowy).

Gdyby natomiast producent zechciał podwyższyć cenę wyrobu, to konkurenci utrzymaliby swoje ceny bez zmian. Spowodowałoby to wzrost elastyczności cenowej popytu większy od tego, który wystąpiłby, gdyby konkurenci w reakcji na podwyżkę ceny wprowadzoną przez analizowanego producenta również podnieśli ceny swoich wyrobów. A zatem, przy podwyżce ceny krzywa popytu uelastycznia się, co w ujęciu graficznym ilustrowane jest załamaniem tej krzywej (zmniejszeniu ulega jej współczynnik kierunkowy).

W rezultacie przyrost udziału rynkowego, w wyniku obniżki ceny, byłby mniejszy od tego, który zaistniałby, gdyby konkurenci nie zareagowali na wprowadzoną obniżkę ceny. Natomiast spadek udziału rynkowego producenta podnoszącego cenę byłby większy od tego, który zaistniałby, gdyby konkurenci również podnieśli ceny swoich wyrobów.

Krótko mówiąc: reakcje konkurentów polegające na naśladowaniu obniżki i nienaśladowaniu podwyżki ceny prowadzą do załamania krzywej popytu na produkt wytwarzany przez jednego z producentów w punkcie, którego współrzędne opisują aktualną cenę tego produktu i wielkość jego sprzedaży.

Konsekwencją załamania się krzywej popytu jest nieciągłość krzywej przychodu krańcowego (uskok krzywej MR na pionowej współrzędnej punktu załamania). W obszarze nieciągłości krzywej MR producent będzie niewrażliwy na zmianę kosztu krańcowego. Przy typowym przebiegu liniowej krzywej popytu rynkowego każda zmiana MC wywołuje zmianę położenia punktu równowagi. W modelu Sweezy'ego-Halla, Hitcha natomiast zmiana położenia krzywej MC w obszarze nieciągłości krzywej MR nie wywołuje zmiany parametrów (P i X) punktu równowagi.

Osłabienie korzyści wynikających zarówno z obniżki, jak i z podwyżki ceny wywołane załamaniem krzywej popytu, a także niewrażliwość producenta na zmianę kosztu krańcowego w przedziale nieciągłości MR traktowane są jako argumenty potwierdzające tezę o występowaniu zjawiska tzw. lepkości cen w oligopolu, czyli ich względnej stabilności.

53. Determinanty popytu na czynnik produkcji

Popyt na czynniki produkcji jest przede wszystkim zależny od:

— popytu na produkty wytwarzane przy ich wykorzystaniu,

— produkcyjności danych czynników,

— produkcyjności czynników substytucyjnych i komplementarnych,

— kosztów pozyskania czynników substytucyjnych i komplementarnych,

— oceny efektywności zamierzeń inwestycyjnych (polegającej na porównaniu przewidywanych strumieni zysków z projektowanego i alternatywnego zastosowania posiadanych zasobów).

Wzrost/spadek popytu rynkowego na określone produkty wywoła wzrost/spadek popytu na czynniki produkcji stosowane do ich wytworzenia.

Wzrost/spadek produkcyjności krańcowej czynnika produkcji wywoła wzrost/spadek popytu na ten czynnik.

Wzrost/spadek produkcyjności krańcowej czynnika substytucyjnego wywoła spadek/wzrost popytu na czynnik podstawowy.

Wzrost/spadek produkcyjności krańcowej czynnika komplementarnego wywoła wzrost/spadek popytu na czynnik podstawowy.

Wzrost/spadek kosztów pozyskania czynnika substytucyjnego wywoła wzrost/spadek popytu na czynnik podstawowy.

Wzrost/spadek kosztów pozyskania czynnika komplementarnego wywoła spadek/wzrost popytu na czynnik podstawowy.

Dodatnia/ujemna różnica między przewidywanymi strumieniami zysków z alternatywnego zastosowania posiadanych zasobów a strumieniami zysków z projektowanego zastosowania spowoduje zanik/powstanie popytu na czynniki produkcji wykorzystywane w projektowanym zamierzeniu inwestycyjnym.

Zatrudnienie czynnika produkcji będzie wzrastać do momentu, w którym przychód krańcowy z produktu zrówna się z kosztem krańcowym nabycia tego czynnika.

54. Krzywa podaży czynnika produkcji i krzywa kosztu krańcowego zatrudnienia czynnika produkcji

W konkurencji doskonałej na rynku czynnika produkcji indywidualny producent styka się z doskonale elastyczną krzywą podaży czynnika produkcji. Krzywa ta przebiega równolegle do osi poziomej układu współrzędnych i pokrywa się z krzywą krańcowego kosztu zatrudnienia czynnika produkcji (MCR).

W sytuacji konkurencji niedoskonałej na rynku czynnika produkcji krzywa podaży czynnika produkcji ma nachylenie dodatnie i nie pokrywa się z krzywą krańcowego kosztu zatrudnienia tego czynnika. Krzywa MCR przebiega powyżej krzywej S, co oznacza, że przyrost kosztu całkowitego wywołany przyrostem zatrudnienia czynnika produkcji o jednostkę jest większy niż przyrost ceny tego czynnika.

55. Wielkość zatrudnienia czynnika produkcji a pozycja producenta na rynku

Największy w skali rynku poziom zatrudnienia czynnika produkcji byłby wówczas, gdyby zarówno na rynku wyrobu gotowego, jak i na rynku czynnika produkcji producenci byli konkurentami doskonałymi. Wielkość zatrudnienia czynnika produkcji maleje wraz ze wzrostem siły rynkowej producentów.

56. Wynagrodzenie transferowe i renta ekonomiczna właściciela czynnika produkcji

Wynagrodzeniem transferowym nazywamy wynagrodzenie, uzyskiwane przez właścicieli czynników produkcji z tytułu ich produkcyjnego wykorzystania, równe kosztowi alternatywnemu tych czynników.

Rentą ekonomiczną nazywamy wynagrodzenie, uzyskiwane przez właścicieli czynników produkcji z tytułu ich produkcyjnego wykorzystania, przekraczające ich koszt alternatywny. Jest ono zatem różnicą między otrzymywanym wynagrodzeniem a wynagrodzeniem transferowym.

57. Indywidualna i rynkowa krzywa podaży pracy

Krzywa indywidualnej podaży pracy w porównaniu z krzywymi podaży innych dóbr ma przebieg nietypowy — w pewnym momencie zmienia swoje nachylenie z dodatniego na ujemne. Wynika to z faktu, że pracownik po osiągnięciu określonego poziomu dochodu przestaje reagować na wzrost stawki płac zwiększeniem wielkości podaży pracy. Mimo specyficznego przebiegu indywidualnej krzywej podaży pracy rynkowa krzywa podaży pracy wykazuje na całym swoim przebiegu typowe nachylenie dodatnie.

58. Czysta, rynkowa (nominalna), efektywna stopa procentowa

Czysta stopa procentowa jest teoretyczną ceną pieniądza, która ukształtowałaby się na rynku pod wpływem oddziaływania popytu i podaży pieniądza w sytuacji, gdyby nie występowało zjawisko inflacji i ryzyka gospodarczego.

Rynkowa (nominalna) stopa procentowa jest ceną pieniądza uwzględniającą występowanie zjawiska inflacji i ryzyka gospodarczego. Jest to określona suma pieniędzy, którą trzeba zapłacić za użytkowanie pożyczonych środków pieniężnych w ciągu roku.

Efektywną stopą procentową nazywamy faktycznie zrealizowaną stopę zwrotu z lokaty w skali roku. Jej wielkość zależy od nominalnej stopy procentowej oraz liczby okresów kapitalizacji.

,

gdzie:

r_e — efektywna stopa procentowa;

n — liczba okresów kapitalizacji w skali roku;

r — rynkowa stopa procentowa.

59. Oprocentowanie składane

Metoda oprocentowania składanego pozwala obliczyć wartość przyszłą (FV) wartości aktualnej (PV) po upływie okresu lokaty, przy rynkowej stopie procentowej przeliczonej na liczbę okresów kapitalizacji w roku. W tym celu stosujemy wzór:

,

gdzie:

r — rynkowa stopa procentowa;

n — liczba okresów kapitalizacji w skali roku;

t — liczba lat w okresie lokaty.

60. Dyskontowanie

Dyskontowanie jest działaniem odwrotnym do oprocentowania składanego. Pozwala obliczyć wartość aktualną wartości przyszłej, oczekiwanej po okresie lokaty. Procedura dyskontowania sprowadza się do pomnożenia kwoty podlegającej dyskontowaniu przez współczynnik dyskontujący (a_t):

PV = a_t · FV, gdzie
.

61. Stopa rentowności zamierzeń inwestycyjnych

Jedną z najprostszych metod oceny przewidywanej efektywności zamierzeń inwestycyjnych jest metoda oparta na analizie stopy rentowności. Wskaźnik ten stanowi stosunek zysku przewidywanego w tzw. normalnym roku eksploatacji danego obiektu inwestycyjnego do wartości nakładów kapitałowych:

gdzie:

R — stopa rentowności,

I_N — nakład inwestycyjny,

TR — przychód całkowity,

C_j — koszty jawne (koszty całkowite eksploatacji).

Zamierzenie inwestycyjne jest opłacalne, jeżeli stopa rentowności jest większa od rynkowej stopy procentowej.

Wskaźnik rentowności stanowi podstawę konstrukcji wielu innych, bardziej rozbudowanych wskaźników uwzględniających zmiany wartości nakładów i efektów w czasie.

Najszerzej stosowanym spośród nich jest wskaźnik wartości zaktualizowanej netto (NPV). Wyraża on różnicę między wielkością nakładów inwestycyjnych a sprowadzoną do porównywalności różnicą między strumieniami przychodów i kosztów z okresu objętego analizą.

Wskaźnik NPV , w formule uproszczonej, wyrażamy wzorem:

gdzie:

a_t — współczynnik dyskontujący;

I_N0 — nakład inwestycyjny poniesiony w okresie początkowym (t₀);

t — lata w okresie objętym analizą;

TR_t — przychód całkowity w roku t;

C_jt — koszty jawne (koszty całkowite eksploatacji) w roku t.

Zamierzenie inwestycyjne uznamy za efektywne, jeśli NPV ≥ 0.

Wewnętrzna stopa zwrotu (IRR) jest wskaźnikiem stosowanym do oceny tzw. wrażliwości projektu inwestycyjnego. Wyznacza ona graniczną rentowność przedsięwzięcia, która nie może być niższa od stopy oprocentowania zaciągniętego kredytu. Wewnętrzna stopa zwrotu wskazuje na najwyższą stopę procentową możliwą do zaakceptowania przez inwestorów. Do realizacji przyjęte mogą być tylko te projekty inwestycyjne, dla których wewnętrzna stopa zwrotu jest nie mniejsza od obowiązującej na rynku stopy oprocentowania kredytu.

62. Niedoskonałości rynku

Teoretyczną płaszczyzną odniesienia dla oceny efektywności funkcjonowania rynku jest tzw. optimum Pareta. Jest to stan równowagi rynku doskonale konkurencyjnego, w którym dostępne dla społeczeństwa zasoby zostały rozdzielone w sposób dający społeczeństwu maksymalny poziom dobrobytu ekonomicznego. Po osiągnięciu stanu optimum Pareta dalsze zwiększenie dobrobytu (chociażby jednej jednostki) jest niemożliwe bez konieczności jednoczesnego zmniejszenia dobrobytu innej jednostki lub jednostek.

Wszelkie sytuacje, w których rynek nie zapewnia osiągnięcia w punkcie równowagi efektywnej alokacji zasobów, określa się mianem niedoskonałości rynku.

Istnieją co najmniej trzy przyczyny niedoskonałości rynku jako mechanizmu alokacji zasobów pomiędzy różne cele.

Po pierwsze, rynek nie różnicuje dóbr z punktu widzenia ich przydatności lub szkodliwości dla społeczeństwa. Każde dobro w równym stopniu mogłoby się stać przedmiotem obrotu rynkowego. Z punktu widzenia interesu społecznego pewne ograniczenia w tym zakresie wydają się jednak konieczne. Ograniczenia swobody produkcji i obrotu określonymi dobrami są przejawem polityki państwa opartej na określonym systemie wartości.

Po drugie, mechanizm rynkowy nie uwzględnia wszystkich kosztów i wszystkich korzyści związanych z produkcją i konsumpcją dóbr. Nie zawsze bowiem możliwa jest ich pieniężna wycena. Optymalny ze społecznego punktu widzenia poziom produkcji i konsumpcji na danym rynku zostałby osiągnięty wówczas, gdyby w punkcie równowagi rynkowej krańcowy koszt społeczny produkcji określonego dobra (MSC = dTSC/dX) zrównał się z krańcową korzyścią społeczną wynikającą z jego konsumpcji (MSB = dTSB/dX).

Po trzecie, na rynkach występują obok dóbr prywatnych także dobra publiczne. W zakresie dóbr publicznych nie funkcjonuje mechanizm, który pozwalałby na określenie optymalnych ze społecznego punktu widzenia rozmiarów produkcji, co w sposób obiektywny rodzi nieefektywność alokacyjną rynku. Wymienione wyżej kwestie powodują, że rzeczywiste rynki niekoniecznie muszą zmierzać do stanu optimum Pareta. Państwo ingeruje w funkcjonowanie rynków, aby realizować określone cele społeczne. Zakres tej ingerencji i jej skuteczność pozostawać będą zawsze przedmiotem kontrowersji wynikających z różnic w uznawanych systemach wartości.

63. Podatki

Podstawowym narzędziem oddziaływania państwa na rynek są podatki. Z punktu widzenia możliwości osiągnięcia stanu optimum Pareta można wskazać dwie neutralne formy opodatkowania. W zakresie dóbr publicznych idealną formą opodatkowania byłoby nałożenie na konsumentów podatku równego cenie, jaką byliby oni skłonni zapłacić za korzystanie z określonego dobra publicznego. Druga forma opodatkowania polegałaby na nałożeniu na producentów podatku równego różnicy między ich indywidualnym (prywatnym) kosztem krańcowym produkcji (MPC = dTC/dX) a krańcowym społecznym kosztem produkcji (MSC = dTSC/dX). Podatek ten stanowiłby źródło dochodów budżetu, które mogłyby być przeznaczone na dofinansowanie produkcji dóbr generujących korzyści zewnętrzne, których podaż z uwagi na niedoskonałość mechanizmu rynkowego jest zbyt mała w stosunku do wielkości optymalnej w sensie Pareta.

21

---