Dydaktyka jako nauka o nauczaniu i uczeniu się obejmuje swoimi badaniami wszystkie przedmioty i szczeble pracy szkolnej.

Postęp pedagogiki, w sensie zdobywania nowej wiedzy o wychowaniu, uzależniony jest od odpowiednich badań pedagogicznych z zastosowaniem właściwych metod.

Badać to korzystać z tego co już wiemy by poznać to coś, czego nie wiemy. (K. Konarzewski)

Cechy dobrego badacza:

ciekawość szczegółu i zainteresowania syntezą

ścisłość i swoboda

sceptycyzm i optymizm

bezstronność i odpowiedzialność

W pedagogice spotykamy się z całkowitą swobodą w określaniu metod technik i narzędzi badawczych Choć niejasności w tej mierze nie rozstrzygają o efektach naukowych badań pedagogicznych to jednak w obrębie samej dyscypliny odbierają aparatowi pojęciowemu walor uniwersalności i prowadzą do nieporozumień Zważywszy na fakt, że na gruncie metodologii ogólnej zawsze panował pojęciowy porządek to pedagogiczną swobodę w terminologii badawczej tłumaczyć można tylko młodym wiekiem tego obszaru naukowej aktywności pedagogów

Jednym tchem wymieniamy więc wśród metod ankietę i badania historyczno-porównawcze, test i introspekcję Nie nawołuję do ścisłych, schematycznych klasyfikacji Byłby to zabieg szkodliwy Uważam jednak, że na terenie jednej dyscypliny winien panować pewien ład pojęciowy oparty o ustalenia terminologiczne metodologii ogólnej oraz dyrektywę intersubiektywnej komunikowalności.

Metody -techniki -narzędzia badawcze
Sprawa takiego czy innego definiowania pojęć me jest tylko kwestią arbitralnych określeń lecz rezultatem dwojakiego rodzaju przyczyn Przyczyny pierwszego rodzaju to tradycja języka przypisująca określonemu pojęciu zbiór desygnatów, o których zgodnie z prawdą można dane pojęcie orzec Używając pojęć logicznych można orzec że jedną z podstaw określania znaczenia pojęcia jest funkcja denotacyjna tego pojęcia Drugi rodzaj przyczyn, który decydował będzie o zasadach typologii terminologicznej wywodzi się z logicznej funkcji pojęcia Oznacza to, że podstawą s. 42 do definiowania będzie sens albo treść nadana temu pojęciu przez logikę czyli funkcja konotacyjna nazwy Kierując się więc względem na zbiór desygnatów tradycyjnie danemu pojęciu przypisywanych oraz na zespół cech współoznaczanych łącznie przez dane pojęcie postaram się wyróżnić i określić podstawowe pojęcia metodologii badań pedagogicznych
W zgodzie zatem z tradycją oraz zasadami logiki przez metodę badań rozumieć będziemy "zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego" Techniką badań zaś nazywać będziemy "czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów" (Kamiński A. 1974).
Techniki badań są zatem czynnościami określonymi przez dobór odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowanymi. Czynności te w sensie logicznym są pojęciami podrzędnymi w stosunku do metody, a w sensie rzeczowym o znacznie węższym zakresie niż metoda.

Technika badawcza ogranicza się do czynności pojedynczych lub pojedynczo jednorodnych.

Metoda natomiast zawiera w sobie szereg działań o różnym charakterze, zarówno koncepcyjnym jak i rzeczowym, zjednoczonych celem generalnym i ogólną koncepcją badań

Aby zamknąć wstępną część ustaleń terminologicznych określić jeszcze wypada pojęcie narzędzia badawczego, które podobnie jak techniki z metodami bywa myląc z techniką badawczą Otóż narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań.

W tym rozumieniu narzędziem badawczym będzie kwestionariusz wywiadu, magnetofon, arkusz obserwacyjny a nawet ołówek, który zresztą W.f. Beveridge w "Sztuce badań naukowych" uważa za podstawowy element wyposażenia każdego badacza
Wyróżnione wyżej pojęcia zachowują względem siebie określony stosunek zakresowy Nadużywając trochę zasad logiki można jednak stwierdzić, że metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki i narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody jak i pojęcia techniki badawczej.
Taka kolejność ich omówienia oraz wyróżnień zakresowych znajduje swoje odbicie w procesie badawczym, kiedy przystępując do badań, albo inaczej -do rozwiązania określonego problemu w pierwszej kolejności wybieramy odpowiednią metodę -opracowując koncepcję założeń teoretycznych i praktycznego postępowania. Ta dopiero decyduje mniej lub więcej jednoznacznie o doborze stosowanej techniki badań a wybrana technika w sposób jednoznaczny wyznacza narzędzia badawcze.
W dalszej części czytelnik znajdzie bardziej szczegółowe omówienie spraw związanych z porządkiem i organizacją procesu badawczego. Teraz natomiast przystąpić można do omówienia poszczególnych metod i technik stosowanych W badaniach pedagogicznych.
Pełne wyliczenie i szczegółowy opis metod badawczych w pedagogice wymaga wszechstronnych studiów i bardzo wiele miejsca Nie dysponując dostateczną ilością miejsca ograniczę się do wyliczenia najważniejszych i zwięzłego ich opisu

TESTY PEDAGOGICZNE
Są one jedną z bardziej znanych technik pomiaru w pedagogice. Najczęściej stosowane są testy osiągnięć szkolnych, a w ograniczonym stopniu także inne. Np. badania socjometryczne opierają się właśnie na zadaniach testowych.

Wg Pilcha i Baumana
Test jest to jakieś zadanie lub próba wystandaryzowania o maksymalnym stopniu obiektywności, której wyniki ujmowane są ilościowo i ów rezultat ilościowy jest podstawą wnioskowania o pewnych właściwościach psychicznych osoby lub osób badanych.

W definicji zawarte są 3 cechy testu:
1. Standaryzacja-oznacza ona dostosowanie testu do konkretnego celu, czyli do badania konkretnej właściwości i konkretnej populacji. Test taki charakteryzuje się trafnością i rzetelnością.
2. Test jest diagnostyczny jeśli występuje wysoka zbieżność między wynikami badań testowych a faktycznie posiadanymi cechami wykrytymi za pomocą innych środków.
3. test jest prognostyczny jeśli występuje wysoka zbieżność między wynikami badań testowych prowadzonych w danym czasie a późniejszymi wynikami osiągnięć.

KLASYFIKACJA TESTÓW
Ilość testów jest ogromna. Ich klasyfikacji można dokonywać z rozmaitych punktów widzenia i stosując różne kryteria. Przykładowym podziałem jest ze względu na kryterium merytorycznego-czyli podział wg zasady co test mierzy oraz kryterium metodycznego-czyli wg zasady jak test mierzy.
I. Z punktu widzenia przedmiotu pomiaru wyróżnia się trzy grupy testów:
1. Testy zdolności:

• Testy inteligencji;

• Testy zdolności specjalnych;

2. Testy osobowości:

• Testy cech;

• Testy zainteresowań;

• Testy postaw;

• Testy charakterologiczne

3. Testy wiadomości:

• Testy osiągnięć szkolnych;

II. Według zasad, metodyki stosowania, czyli jak testy mierzą:
1. Testy werbalne i niewerbalne :

• Ustne;

• Pisemne;

• Rysunkowe, obrazkowe

2. Testy czynnościowe ( manipulacyjne, wykonania)

• Przyrządowe;

• Sytuacyjne

3. Testy projekcyjne

Bardzo dużą zaletą testów jest to , że badania tą metodą są krótkotrwałe, że można badać jednorazowo bardzo duża liczbę osób oraz to, że wyniki badań można ujmować liczbowo, a przez to porównywać.

Aby badania testowe dały dobry rezultat, sam test musi być dobrze skonstruowany, tzn. musi mieć:

• Dużo sformułowań dopasowanych do osób badanych,

• Używać tylko sformułowań koniecznych;

• Polecenia muszą być konkretne zrozumiałe;

• Odpowiedzi nie powinny być sugerujące;

• Miejsce przeprowadzania testu powinno być w miarę komfortowe;

• Powinien być zakończony protokołem.
  
  Eksperyment pedagogiczny

Mimo różnych opinii pedagogów eksperyment pedagogiczny uznać należy za metodę badań pedagogicznych. Zasadność takiej kwalifikacji jest szczególnie przekonywująca jeśli spojrzeć na eksperyment z punktu widzenia dydaktyki Najbardziej trafną definicję tego pojęcia dał W. Zaczyński -,Eksperyment jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości (wychowawczej), polegającą na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem" (W Zaczyński 1968).
Treść definicji sugeruje, iż w działaniach eksperymentatorskich występuje zarówno czynnik "zabiegów koncepcyjnych", jak też i czynnik "zabiegów instrumentalnych". Zdaniem niektórych pedagogów eksperyment jest szczególnym przypadkiem obserwacji, ale od obserwacji różniący się bardziej złożoną strukturą, staranniej opracowanym zamysłem
str. 44
badawczym i posługiwaniem się większą i różnorodną ilością narzędzi badawczych Te różnice, w tym głównie złożona struktura zabiegów technicznych, wielość narzędzi badawczych (n p badanie dokumentacji szkolnej, arkusze lub dzienniki obserwacji, notatki z rozmów) oraz konieczność istnienia generalnej koncepcji wiążącej w celową jedność różnorodne poczynania badawcze, przemawia za zaliczeniem eksperymentu pedagogicznego do metod badawczych w pedagogice.
Charakter eksperymentu polega na wprowadzeniu do wybranego układu (zbiorowości społecznej, zespołu zdarzeń, zjawiska lub procesu) specjalnie przez nas wybranego czynnika w celu uzyskania pożądanych zmian układu lub w celu sprawdzenia jakie zmiany w obserwowanym układzie zajdą pod wpływem owego nowego czynnika zwanego zmienną niezależną. Celem eksperymentu jest więc wykrycie związków przyczynowo-skutkowych między zmienną niezależną a elementami badanego układu. Bardziej utylitarnie traktowany eksperyment dostarczy wychowawcy wiedzy o skuteczności poszczególnych działań, o efektach podejmowanych inicjatyw wychowawczych czy dydaktycznych, lub też o wartości nowych metod nauczania, bądź pracy wychowawczej. Rezultatem eksperymentu są więc zawsze określone zmiany. Zmiany nie tylko badanego układu, choć te są najważniejsze lecz także zasobu naszej wiedzy. "Zmiany te obserwować będziemy w przebiegu samego procesu, jak również w jego końcowych efektach.
Ze zmianami układu jako istotą eksperymentu wiążą się dwie sprawy. Pierwsza z nich jest natury metodologicznej i wiąże się z techniką wykrywania zależności między zmienną niezależną a innymi elementami badanego układu Otóż najdoskonalsze metody wykrywania wymienionej zależności oparte o zasady przyczynowości i rozumowania indukcyjnego opracował l. St. Miłl w postaci słynnych pięciu kanonów. Są to kanon jedynej różnicy, kanon jedynej zgodności, kanon połączonej różnicy i zgodności, kanon zmian towarzyszących, oraz kanon reszt Stanowią one fundamentalną zasadę dociekania istoty zachodzących zależności i podstawę zasadnych domysłów uogólniających.
Druga sprawa związana ze zmianami układu jest natury moralnej. W eksperymencie pedagogicznym owym zmienianym przez nas układem jest prawie zawsze jakaś grupa wychowanków, lub fragment rzeczywistości wychowawczej ściśle z młodzieżą lub w ogóle ze środowiskiem ludzkim związanym Nie można więc dopuścić aby w założeniach badawczych przyjęto świadomie działania szkodliwe dla określonej grupy; Więcej, etyka pedagoga nie dopuszcza nawet do zaniechania działań pożytecznych wobec jednej grupy jeśli stosujemy je wobec Innej grupy. Tak więc świadome wprowadzenie do eksperymentu zmiennej w postaci działań szkodliwych (n p budzenie agresji, celowa dezintegracja grupy) lub w postaci działań oczywiście pożytecznych (np. dodatkowe formy nauczania, wyposażenie w wartościowy sprzęt sportowy jednej grupy) ale tylko wobec celowo wybranego zespołu budzi Istotne i uzasadnione rozterki moralne Tych wątpliwości etycznych nie usuwa nawet fakt osiągnięcia pozytywnych efektów wychowawczych czy dydaktycznych w określonej grupie, jeśli istnieje domniemanie, ze mogą by c one rezultatem zaniedbania lub ujemnych skutków w innej grupie. .
Nie są to jedyne problemy związane .z eksperymentem na gruncie pedagogicznym Metodzie tej stawia się i inne zarzuty sprowadzając się do podawania w wątpliwość jej funkcji poznawczej a nawet rzetelności naukowej Kotarbiński wręcz pisze, że aczkolwiek ta "metoda prowadzi do cennych domysłów, nawet do cennych uogólnień lecz na ogół bywa słusznie krytykowana, jako naiwna i mało wydajna (T. Kotarbiński 1960, s. 186) Oddała ona nieocenione usługi w rozwoju dydaktyki, lecz w praktyce wychowawczej ze względu na wątpliwości metodologiczne I etyczne jest rzadko stosowana Wydaje się, że podobną eksperymentowi rolę w nadaniach pedagogicznych mogłaby spełniać metoda porównawcza na gruncie pedagogiki bardzo mało upowszechniona i stosowana. Nie obciąża jej bowiem ani tak wielka ilość wątpliwości metodologicznych etycznych. Podobną opinię prezentuje także za M. Duvergerem -W. Zaczyński, który obszernie i niezwykle jasno opisał metodę eksperymentu w znakomitej książce pt. "Praca badawcza nauczyciela".
Monografia pedagogiczna
Na użytek badań pedagogicznych definicja metody monograficznej musi odbiegać swą treścią i zakresem od przyjętych potocznie znaczeń monografii w naukach społecznych. W socjologii np. monografią nazywa się min. badanie układów społecznych czy nawet zjawisk procesów społecznych. Tymczasem swoistość każdej metody badawczej w pedagogice polega min. na badaniu rzeczywistości wychowawczej dla celów wychowawczych. Dlatego też tak obszerne definiowanie monografii nie jest użyteczne dla praktyki pedagogicznej.
str. 46
Wedle sugestii A. Kamińskiego za monografię na gruncie pedagogiki przyjąć należy taką metodę postępowania, która prowadzi do opisu instytucji wychowawczych, rozumiejąc pod pojęciem instytucji wychowawczej "struktury sformalizowane" takie jak Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Uniwersytet dla Rodziców, szkoła, spółdzielnia mieszkaniowa.
Dwa czynniki decydują o tym, że określony sposób postępowania badawczego możemy uznać za metodę monograficzną. Pierwszym z nich jest przedmiot badań Swoistym przedmiotem badań dla monografii jest instytucja wychowawcza lub inna instytucja dla celów wychowawczych badana. Chodzi tu w zasadzie o instytucje w rozumieniu placówki (dom kultury, pogotowie opiekuńcze) i niekiedy instytucjonalne formy działalności wychowawczej (spółdzielnia uczniowska, drużyna harcerska).
Drugi czynnik to sposób badania. W badaniach monograficznych dąży się do "sięgnięcia w głąb" danej instytucji i gruntownego, wielostronnego wejrzenia w jej funkcjonowania zarówno jako systemu społecznego, jak i jako związanego ze sobą zbioru osób" (Kamiński A. 1974). Dla przykładu: "przyczyny sieroctwa społecznego", nie jest problemem nadającym się do badań metodą monograficzną, ale problem. "kompensacyjna rola (wybranego) domu dziecka" w pełni nadaje się do zastosowania omawianej metody. Podobnie przedstawia się sprawa z inną parą problemów. przyczyny niepowodzeń w nauce dzieci wybranej szkoły i kurs przygotowawczy na studia jako forma uzupełniania wiadomości.
Najbardziej wyróżniającą cechą badań monograficznych w sensie formalnym jest ich ścisła lokalizacja instytucjonalna. Pod względem merytorycznym metoda monograficzna prowadzi do rozpoznania struktury i efektywności działań wychowawczych, do postawienia diagnozy określonych niedomogów i opracowania koncepcji ewentualnych ulepszeń. Wszystko w odniesieniu do badanej instytucji.
Dotychczasowe ustalenia pozwalają nam nazwać. monografią metodę badań której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych".
Definicja pojęcia przez typologię zakresu i funkcji może budzić zastrzeżenia odnośnie jej poprawności Wydaje się jednak, że każda inna
Str. 47
próba definicji (np. przez denotację czy definicja analityczna) byłaby znacznie trudniejsza Zaproponowana definicja częściowo projektująca, częściowo intencjonalna (przez konotację) ma tę zaletę, że w miarę jasno wyróżnia monografię od innych metod badawczych
Metoda monograficzna w badaniach pedagogicznych oddaje nieocenione usługi Będąc dość łatwa w realizacji nadaje się do systematycznej weryfikacji funkcji założonych danej instytucji, planowania ulepszeń i kontroli ich funkcjonowania. Przy badaniu podobnych instytucji pozwala na ostrożne porównywanie struktur, zasad funkcjonowania i ocenę przyjętych w tych instytucjach rozwiązań problemów wychowawczych.
Sprawa porównywalności wiąże się z prawem budowania uogólnień w oparciu o badania monograficzne. Ponieważ są to badania na organizmach jednostkowych, na "przypadkach" w pedagogicznym rozumieniu tego słowa, sądy uogólniające winny być ostrożne. Wszelako jak pisze A. Kamiński "słuszna obawa przed uogólnieniami zbyt szerokimi nie powinna ciążyć przesadnie nad badaczem... Wyobraźnia badacza jest cechą podobnie cenną jak i sceptyczny krytycyzm" (tamże s. 45).
Metoda monograficzna realizowana być może przez wiele różnorodnych technik. Prawie zawsze posługuje się badaniem dokumentacji, bardzo często wprowadza elementy obserwacji uczestniczącej, ankiety lub wywiady. Niekiedy mogą być wykorzystane elementy eksperymentu wychowawczego Jak każda inna metoda, zgodnie z zasadami poprawności metodologicznej, nie poprzestaje na jednej technice badań Łączy ich kilka, traktując je jako formę uzupełniania wiedzy i wzajemnej kontroli.
Metoda indywidualnych przypadków
Metoda indywidualnych przypadków zwana inaczej "studium indywidualnych przypadków" wywodzi się z metod pracy socjalnej rozwijanych W pedagogice opiekuńczej na przełomie -i rozpowszechnionych w latach dwudziestych naszego wieku. Działalność opiekuńcza wyrastając z ram filantropii szukała naukowych podstaw swej pracy i bardziej skutecznych form oddziaływania Ewolucja szła od filantropii do pracy socjalnej na naukowych podstawach opartej, od zwykłego ratownictwa do naukowej profilaktyki. Istota metody indywidualnych przypadków polegała na przekonaniu, że upadek i nędza mają przyczynę w słabości jednostki oraz, że Warunkiem wydźwignięcia człowieka w sytuacji kryzysowej jest wszechstronne rozpoznanie przyczyn konkretnego przypadku i zindywidualizo
Str. 48
wana pomoc przewidująca obok materialnych bodźców także wyzwalanie praktycznej aktywności człowieka i psychicznej zaradności oraz wiary we własne siły. Metoda indywidualnych przypadków wzbogacona potem o założenia metody grupowej i środowiskowej stanowiła metodologiczną podstawę, na której wyrosła jedna z ważniejszych metod badań pedagogicznych zwana dziś metodą indywidualnych przypadków
Z metody pracy opiekuńczej zostały na grunt metody badawczej przeniesione ogólne założenia poznawcze i generalna koncepcja wyrażająca się w skutecznej pomocy dla konkretnego przypadku.
Metoda indywidualnych przypadków w pedagogice sprowadza się do biografii ludzkich. Odrzuca się więc takie rozumienie tej metody wedle której odnosi się ona do badania układów społecznych, instytucji lub do badania dynamiki wewnętrznej i przeobrażeń zbiorowości społecznej. Ograniczenie zaś metody indywidualnych przypadków do analizy konkretnych, jednostkowych przypadków wychowawczych ma uzasadnienie w historycznym rodowodzie tej metody oraz utylitarnym sensie dla praktyki wychowawczej, której ta metoda służy.
Podnoszenie już po raz drugi służebnego znaczenia metod badawczych wobec praktyki wychowawczej jest podkreśleniem zasadniczej i swoistej cechy badań pedagogicznych, których cel poznawczy jest tylko środkiem dla celu głównego tych badań który polega na melioracji badanego fragmentu rzeczywistości wychowawczej. Badania w pedagogice sprowadzają się najczęściej do diagnozy, która stanowi punkt wyjścia dla badań naprawczych, swoistej terapii. Bez uwieńczenia badań pedagogicznych rezultatami praktycznymi, działalnością terapeutyczną odbiera im w zasadzie społeczny sens.
Przyjmując przeto przedmiot badań i funkcję metody indywidualnych przypadków za elementy konstytutywne definicję jej można sformułować następująco: metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych w przedmiocie budowania uogólnień.
Wszelka pochopna generalizacja oparta na badaniach małych grup jest niebezpieczna. Rozciąganie prawidłowości poznanych przy badaniu wybranej populacji na populację generalną lub inne zbiorowości wymaga dużej ostrożności. Prawo do generalizacji rośnie w miarę kompetencji badającego oraz uzyskiwania podobnych wyników w innych badaniach na innych grupach lub przypadkach. Zakres ważności uogólnień teoretycznych z badań empirycznych stanowi odrębny problem metodologiczny, którego przedstawienie wykracza poza przedmiot i ramy niniejszego opracowania.
Metoda sondażu diagnostycznego
Wiele kontrowersji wiąże się z określeniem jednej z najpopularniejszych metod badań społecznych w tym także pedagogicznych jaką jest sondaż, zwany przez jednych sondażem diagnostycznym, przez innych sondażem ankietowym czy sondażem na grupie reprezentatywnej.
Ogólne założenia badań pedagogicznych uzasadniają przyjęcie nazwy sondażu diagnostycznego na użytek praktyki pedagogicznej. Pojęcia tego
Str. 50
używa A. Kamiński i on też dał teoretyczny opis sondażu w literaturze pedagogicznej. Charakterystyka sondażu opracowana przez A. Kamińskiego jest rzadko spotykanym przykładem jasności i precyzji naukowej.
Co jest przedmiotem badań sondażowych? Tym czym dla studium indywidualnych przypadków są losy jednostek ludzkich określonego rodzaju. tym dla sondażu diagnostycznego jest określone zjawisko społeczne" (A Kamiński 1974 s. 41) Tak więc badania sondażowe obejmują wszelkiego typu zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania. ponadto stany świadomości społecznej. opinii i poglądów określonych zbiorowości. narastania badanych zjawisko ich tendencji i nasilenia, Chodzi tu więc o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji a wręcz odwrotnie są jakby rozproszone w społeczeństwie. Badania sondażowe mają na celu wykrycie ich istnienia oraz ukazanie wszystkich atrybutów strukturalnych i funkcjonalnych.
Badania sondażowe jak wynika z samego sensu nazwy opierają się niemal zawsze na badaniu specjalnie dobranej próby reprezentacyjnej z populacji generalnej, którą nie zawsze można precyzyjnie określić. Np. podany przez A. Kamińskiego przykład alkoholizmu nie daje się umiejscowić terytorialnie ani demograficznie. Dopiero bardziej szczegółowe określenia pozwalają w miarę zwężać przedmiotowo i terytorialnie badania. Kiedy już mowa o alkoholizmie młodzieży jesteśmy w stanie bliżej zorientować się w istocie zadania badawczego
A zatem precyzyjne określenie problemu badawczego pozwala na uściślenie zasięgu terytorialnego badanego zjawiska i dokonanie wyboru odpowiedniej próby do badań. Technika doboru próby aby była ona reprezentacją populacji generalnej to inna, odrębna sprawa, w której bardzo wiele do powiedzenia ma statystyka. Ogólnie należy stwierdzić, że od rzetelności doboru próby zależy nasze prawo do rozciągania uogólnień na całą populację i budowania teorii. Badający musi dążyć do wybrania takiej grupy do badań aby stanowiła ona możliwie najwierniejsze odbicie struktury, wszystkich elementów i wszystkich cech badanej populacji. Biorąc za przykład badanie nad alkoholizmem młodzieży, to w próbie znaleźć się powinny odpowiednie proporcje młodzieży wiejskiej i miejskiej, dziewcząt i chłopców, młodzieży uczącej się i pracującej, proporcja odpowiednich grup wiekowych itp.
Podany przykład nie jest zbyt szczęśliwy, jego zadaniem było tylko ukazanie ogólnej zasady. Bardziej precyzyjnych technik doboru próby dostarcza statystyka.
s. 51
Kierując się powyższymi uwagami definicja omawianej metody może mieć postać następującą metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych -posiadających znaczenie wychowawcze w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje.
Warto za A Kamińskim przytoczyć przykład, który ukazuje różnice w zastosowaniu omawianych metod. "Młodzież nadużywająca alkoholu może być objęta studium indywidualnych przypadków. Natomiast alkoholizm młodzieży jako zjawisko społeczne może być przedmiotem sondażu diagnostycznego" (tamże s. 42). Dodajmy, że działalność komitetu antyalkoholowego może być przedmiotem monografii a wpływ uświadomienia i propagandy prowadzonej przez ten komitet na alkoholizm młodzieży przedmiotem eksperymentu.
W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych, techniki statystyczne i inne. Wielkość badanej populacji zależy od stopnia dokładności badań, wielkości zespołu badającego, wybranych do badań technik i "dostępności poznawczej w sensie terytorialnym"
"W sondażu diagnostycznym stwierdzone prawidłowości mają najwyŻszy stopień prawdopodobieństwa w ramach ograniczonych doborem próby. Poza tymi ramami dostrzeżone prawidłowości przybierają charakter tym większego prawdopodobieństwa, im bardziej analizowaną populację możemy odnieść do podobnej całości" (tamże s. 43). Np. wyniki uzyskane w badaniach w rejonie płockim większe prawdopodobieństwo zyskują w rejonach uprzemysłowionych itp.
Charakterystyki omawianych metod ograniczają się w zasadzie tylko do opisu ich podstawowych cech. Całkowicie prawie pominięta została technika ich stosowania i organizacja badań. Nieprawidłowe zaś stosowanie najlepszej metody może całkowicie wypaczyć obraz badanej rzeczywistoŚci. Dlatego nie można poprzestawać na tak ogólnych opisach. Nosząc się z zamiarem zastosowania wybranej metody badań, konieczne
s. 52
jest sięgnięcie zarówno do literatury metodologicznej, jak i do opracowań empirycznych powstałych w rezultacie stosowania odpowiedniej metody,
Żadna z omawianych metod nie występuje w stanie czystym Nader często mamy do czynienia z mieszaniną różnych metod Jest to zjawisko konieczne i pożyteczne. Konieczne bo rzeczywistość wychowawcza ,jest tak bogata iż nie mogą jej objąć ramy jednej metody, a pożyteczne, bo stosowanie różnych metod i technik stanowi źródło dodatkowej wiedzy i czynnik kontroli rzetelności badań.

Podstawowe techniki diagnostyczne w pedagogice

1. Metody i techniki badań pedagogicznych

Definicja METODY BADAŃ
Zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego (Kamiński:1974).

Definicja TECHNIKI BADAŃ
Są to czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów (Kamiński:1970).

Technika badań to czynność poznawcza, angażująca badacza i innych ludzi. Ma znaczenie czasownikowe. Wszystko inne to narzędzia służące tym czynnościom, tj. : kwestionariusze do ankietowania, robienia wykładów, skale do testowania, arkusze opisu. Ma znaczenie rzeczownikowe.
Techniki badań są zatem czynnościami określonymi przez dobór odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowanymi. Czynności te są pojęciami podrzędnymi w stosunku do metody i mają węższy zakres.
Technika badawcza ogranicza się do czynności pojedynczych lub pojedynczo jednorodnych. Metoda zaś ma w sobie szereg działań o różnym charakterze, zarówno koncepcyjnym, rzeczowym, zjednoczonym celem generalnym i ogólną koncepcją badań.

Definicja NARZĘDZIA BADAWCZEGO
Narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań.

Można stwierdzić, że metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki i narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. Narzędzie badawcze ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody, jak i pojęcia techniki badawczej.

M ? metoda
T - technika badań
N ? narzędzie badawcze

T < M > N M > T > N M > N < T

Ta kolejność ma odbicie w procesie badawczym, gdzie :
1. Wybieramy metodę (opracowuje się koncepcję założeń teoretycznych i praktycznego postępowania)
2. Dobór stosowanej techniki
3. Która determinuje, wyznacza narzędzie badawcze.

Wyróżnia się w pedagogice następujące metody badawcze:
? Eksperyment pedagogiczny
? Monografia pedagogiczna
? Metoda indywidualnych przypadków
? Metoda sondażu diagnostycznego

EKSPERYMENT PEDAGOGICZNY
Eksperyment jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości (wychowawczej), polegającą na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem (Zaczyński:1968).

Treść definicji wskazuje, że w działaniach eksperymentatorskich występuje zarówno czynnik ?zabiegów koncepcyjnych?, jak też i czynnik ?zabiegów instrumentalnych?.
Niektórzy badacze eksperyment nazywają szczególnym przypadkiem obserwacji. Wydaje się to niesłuszne, gdyż eksperyment posługuje się wielością narzędzi badawczych, bardziej złożoną strukturą.
Charakter eksperymentu polega na wprowadzeniu do wybranego układu (zbiorowości społecznej, zespołu zdarzeń, zjawiska lub procesu) specjalnie przez nas wybranego czynnika w celu uzyskania pożądanych zmian układu lub w celu sprawdzenia, jakie zmiany w obserwowanym układzie zajdą pod wpływem owego nowego czynnika zwanego zmienną niezależną. Celem eksperymentu jest więc wykrycie związków przyczynowo- skutkowych między zmienną niezależną a elementami badanego układu. Eksperyment dostarcza wychowawcy wiedzy o skuteczności poszczególnych działań, o efektach podejmowanych inicjatyw wychowawczych czy dydaktycznych.
Rezultatem eksperymentu są więc zawsze określone zmiany albo ich brak.

Dwa elementy metodologiczne ważne dla poprawności eksperymentu:
1. Najdoskonalsze metody wykrywania zależności między zmienną niezależną a innymi elementami badanego układu oparte o zasady przyczynowości i rozumowania indukcyjnego wg Milla ? 5 kanonów:
- jedynej różnicy
- jedynej zgodności
- połączonej różnicy i zgodności
- zmian towarzyszących
- reszt.
2. Zmiany układu ma ją kontekst etyczny. Etyka pedagoga nie może pozwolić na przyjęcie w założeniu badawczym świadomego działania, szkodliwego dla określonej grupy.
Kotarbiński wskazuje, że ?metoda prowadzi do cennych domysłów, nawet do cennych uogólnień, lecz na ogół bywa słusznie krytykowana, jako naiwna i mało wydajna?(Kotarbiński:1960).

MONOGRAFIA PEDAGOGICZNA
Określenie to stosowane na oznaczenie badań instytucji wychowawczo ? oświatowych lub zjawisk edukacyjnych instytucjonalnie zlokalizowanych. W naukach społecznych monografią nazywa się opis instytucji, zjawisk i procesów społecznych, odznaczających się swoistą jednorodnością tematyczną, terytorialną lub instytucjonalną.
Monografia to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, lub jednorodne zjawiska społeczne, prowadząca do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń prognoz rozwojowych.

Monografie na gruncie pedagogiki przyjąć należy taką metodę postępowania, która prowadzi do opisu instytucji wychowawczych, rozumiejąc pod pojęciem instytucji wychowawczej ?struktury sformalizowane?, tj.: szkoła, dom kultury itd.

Czynniki pozwalające określić postępowanie badawcze, metodą monograficzną:
? przedmiot badań ? dotyczy to zarówno o instytucje jako placówki( dom kultury, pogotowie opiekuńcze), instytucjonalne formy działalności wychowawczej (spółdzielnia uczniowska, drużyna harcerska), oraz określone zjawiska wychowawcze.
? sposób badania ? dąży się tu do sięgnięcia w głąb danej instytucji i gruntownego, wielostronnego wejrzenia w jej funkcjonowanie zarówno jako systemu społecznego, jak związanych z tym osób (Kamiński:1974).
Najważniejszą cechą badań monograficznych w sensie formalnym jest ich ścisła lokalizacja instytucjonalna lub organizacyjna.
Metoda monograficzna może być realizowana przez wiele technik, np.:
- badanie dokumentacji
- obserwacja uczestnicząca
- ankieta
- wywiad.


METODA SONDAŻU DIAGNOSTYCZNEGO
Badania sondażowe obejmują wszelkiego typu zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, stany świadomości społecznej, opinii i poglądów określonych zbiorowości, narastania badanych zjawisk, ich tendencji i nasilenia. Dotycz to zatem wszystkich zjawisk, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji, są rozproszone w społeczeństwie.
Badania sondażowe mają na celu wykrycie i ukazanie wszystkich atrybutów strukturalnych i funkcjonalnych.
Opierają się raczej zawsze na badaniu specjalnie dobranej próby reprezentacyjnej z populacji generalnej.
Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasileniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych ? posiadających znaczenie wychowawcze ? w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje.

Żadna z omawianych metod nie występuje wstanie czystym. Najczęściej jest to mieszanina różnych metod. Jest to zjawisko konieczne i pożyteczne.


Najczęściej stosowane techniki badawcze w badaniach pedagogicznych:
? obserwacja
? wywiad
? ankieta
? badanie dokumentów
? analiza treści
? techniki projekcyjne

OBSERWACJA
Niesłusznie nazywana metodą badawczą. Jest najbardziej pierwotna ze względu na historię. Łączy w sobie wiele technik pomocniczych.
Obserwacja jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń.

Lapidarność wynika z faktu, iż objęcie definicją wszystkich postaci i aspektów obserwacji jest niemożliwe. Obserwacją można nazwać prostą, nieplanowaną rejestrację zdarzeń i faktów, ale także złożony proces kontrowanej obserwacji systematycznej z użyciem skomplikowanych technik pomocniczych z użyciem kamery, magnetofonu i arkuszy obserwacyjnych. W badaniach środowiskowych stosuje się tzw. Obserwację ?prymitywną? jak również złożoną.
Obserwacja daje badaczowi najbardziej naturalną wiedzę o obserwowanej grupie, tak więc prawdziwej.

Najpopularniejsze postacie obserwacji:
a) obserwacja otwarta albo swobodna
stosuje ją w praktyce każdy wychowawca, nauczyciel czy organizator. Daje ona sumę wiedzy o przedmiocie zainteresowań, pracy, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie.
Jest ona obecna w początkowym etapie planowania każdej działalności badawczej. Dzięki niej można uzyskać ogólną wiedzę o obiekcie badań, a to pozwala później na sformułowanie zagadnień wstępnych i hipotez roboczych.
b) obserwacja systematyczna bezpośrednia lub pośrednia
czyli planowe gromadzenie spostrzeżeń przez określony czas w celu wykrycia lub poznania istniejących zależności między zjawiskami, rodzajami i kierunkami procesów zachodzących w zbiorowościach społecznych lub instytucjach.
Wymaga ona zastosowania technik pomocniczych, innych elementów, tj.:
- problematyki
tutaj ustala się ilość i jakość zagadnień, które pragnie się zaobserwować w danej populacji. Mogą to być:
cechy
procesy, przemiany ? zwraca się uwagę na uwarunkowania, jakim podlegają, na zmiany natężenia i szybkości ich przebiegu w zależności od określonych warunków
reakcje, zachowania ? uwagę należy skupić na roli motywacji i zmiennych je wywołujących.
postawy ? określa się ilość, jakość i nasilenie wskaźników wskazujących jej istnienie
- czasu
uwzględnia się rozmiar zagadnienia, wielkość obiektu obserwowanego (zbiorowość, instytucje). Ważne jest, aby okres prowadzonej obserwacji przypadł na okres zwyczajnego funkcjonowania instytucji.
- sposobu gromadzenia materiału

Typy obserwacji systematycznej:
? obserwacja uczestnicząca ? badający staje się uczestnikiem danej zbiorowości i jest przez nią akceptowany


WYWIAD
Wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami wg opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz.

Definicja ta obejmuje wszystkie rodzaje i sposoby przeprowadzania wywiadów. Pedagodzy przyswoili sobie nazwę wywiadu środowiskowego- ale ten wyróżnia się celem i zakresem(tj. wykorzystywany przy poznawaniu układów, charakteru i zależności środowiska wychowawczego oraz poznawania problematyki środowiska wychowawczego czy też aspektów wychowania w środowisku społecznym).
Służy on przede wszystkim do poznania faktów, opinii i postaw danej zbiorowości. Zebrany tu materiał pozwala na analizę układów i zależności między zjawiskami.
Najważniejszym warunkiem poprawnie przeprowadzonego wywiadu są właściwie określone dyspozycje- kwestionariusz, czyli zestaw pytań zbudowanych wg określonych zasad- skategoryzowanych. Ale możliwe jest przeprowadzenie wywiadu wg pewnego planu w postaci dyspozycji do rozmowy nie narzucając ani kolejności, ani ścisłości w zadawaniu poszczególnych pytań.

Czynniki zakłócające wiarygodność informacji:
? respondent
jako główne źródło materiału może stać się przyczyną świadomego zafałszowania prawdy. Można uzyskać informacje celowo fałszywe informacje, bądź zostać mimowolnie wprowadzonym w błąd, bądź możemy pewnych informacji nie uzyskać, jeśli respondent ich nie posiada. Może to wynikać z obawy o narażenie się normom, konwenansom i stereotypom obowiązujących w danej grupie, czy też gdy respondent ma poczucie, że jest oceniany przez ankietera.
? narzędzie badawcze
czyli sam kwestionariusz;
Może on być:
- niewyczerpujący, tj. nie obejmować wszystkich zagadnień
- z niedostosowanym językiem, tj. niejasnymi, niezrozumiałymi pojęciami, określeniami, nieużywanymi w danej zbiorowości
- niedostatecznie skategoryzowany, czyli pozostawiający zbyt dużą swobodę ankieterom, co może być powodem dowolnych i różnych interpretacji tego samego zagadnienia
Kategoryzacja oznacza zbudowanie ścisłych pytań, których nie można zmieniać oraz ustalenie kolejności ich zadawania. To pozwala na zachowanie rzetelności i uzyskanie jednorodnych odpowiedzi we wszystkich przypadkach.
? badacz, prowadzący badania
Waga tego problemu wzrasta wraz z większą liczbą przygotowujących i prowadzących badania. Toteż należy przeprowadzić szkolenia dla ankieterów a następnie koordynowanie i sprawdzanie przez badacza rzetelności ich pracy. Ważne stają się, zwłaszcza przy wywiadach środowiskowych, zabiegi zapewniające badanemu pełną dyskrecję, chęć ulżenia w kłopotach, przekonanie o naukowym charakterze badań i podnoszenie wagi problemów.
Główne typy wywiadów:
a) ze względu na zasady konstrukcyjne (stopień usystematyzowania i ujednolicenia pytań), narzucają określony sposób prowadzenia wywiadu
? skategoryzowany
? nieskategoryzowany (swobodny)
b) ze względu na prowadzenie wywiadu
? jawny ? rozmowa, w której badany jest poinformowany jest o prawdziwych celach, charakterze i przedmiocie wywiadu; musi być on skategoryzowany
? ukryty ? badany nie jest poinformowany o roli ankietera, o celach i przedmiocie rozmowy
? jawny nieformalny (ukryty formalny) ? tutaj badany orientuje się w trakcie prowadzenia z nim wywiadu, ale nie jest poinformowany o właściwym jego przedmiocie
Wywiady te wymagają dużej sprawności pamięciowej i zręcznego posługiwania się pytaniami rozpoznawczymi.
c) w zależności od liczby osób biorących jednorazowo udział w wywiadzie
? indywidualne
? zbiorowe ? uzasadnione, gdy przedmiotem badań są opinie lub fakty jednorodnej grupy; temu typowi wywiadu towarzyszą pewne emocje, dodatnie i ujemne, mogące mieć znaczenie dla wiarygodności badań;
d) ze względu na formalność
? formalny
? nieformalny
e) ze względu na przedziały czasowe
? zwykły, jednorazowy (dla opisu stanu rzeczy)
? panelowy (przynajmniej w dwóch odstępach czasowych, dla uchwycenia różnic)
f) ze względu na formę otrzymywania informacji
? ustny
? pisemny

ANKIETA


BADANIE DOKUMENTÓW
Badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania biografii jednostek, opinii wyrażonych w dokumentach. Samodzielnie rzadko może występować w roli instrumentu naukowego poznania.

Zarzucano się jej małą przydatność do analiz ilościowych, statystycznych.
S. Szostkiewicz wyróżnia 2 rodzaje dokumentów:
1) kronikarskie
wszelkie materiały statystyczne, obrazujące określone sytuacje, dokumentujące fakty i działania; to wszelka dokumentacja instytucji badanej placówki czy zjawiska.
Trudno wyobrazić sobie prowadzenie badań pedagogicznych, monograficznych, bądź terenowych, których nie trzeba byłoby poprzedzić pobieżną pod względem zakresu i treści analizą dokumentacji. Tak więc można zalecać staranny i trafny dobór dokumentów statystycznych i rzeczowych przy badaniu każdej zbiorowości i każdej instytucji. Analiza tych dokumentów mimo ich ?urzędowej wiarygodności? powinna być krytyczna.
2) opiniodawcze
Osobiste materiały powstałe bez udziału badającego w ogóle lub tylko jako czynnika inspirującego, tj.: listy, pamiętniki, wypracowania, wypowiedzi na piśmie na określony temat. Takie dokumenty dostarczają wiedzy nie o samej rzeczywistości, lecz głównie o opiniach na temat rzeczywistości. Rola badacza jest tutaj ograniczona, albo nie występuje w ogóle.
Traktowana jako metoda pomocnicza. Należy traktować ją z pewnym dystansem zaufania, gdyż wiarygodność takich materiałów jest niejasna i mają tylko charakter jakościowy.

ANALIZA TREŚCI
Analiza treści dokumentów osobistych pozwala na stawianie diagnozy cech psychicznych osób i grup.
Analiza treści jest techniką badawczą służącą do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacyjnych (Berelson:1952)

B. Berelson wyróżnia 3 sposoby podejścia do analizy materiału symbolicznego:
I. W tym przypadku, badacz interesuje się cechami samej treści
II. Wychodząc od analizy treści próbuje sformułować wnioski o autorze treści
III. Interpretuje treść, aby dowiedzieć się czegoś o odbiorcach treści, bądź o skutkach jej oddziaływania.

TECHNIKI PROJEKCYJNE
Projekcyjna metoda badania osobowości polega na przedstawieniu badanemu sytuacji bodźcowej, nie mającej dlań znaczenia arbitralnie ustalonego przez eksperymentatora, ale zarazem takiej, która będzie mogła nabrać znaczenia przez to, iż osobowość badanego narzuci jej swoje indywidualne znaczenie i organizację (Nowak:1965).

A więc jest to wprowadzenie między badającego a badanego czynnika celowo dobranego, co do którego można żywić nadzieję, że wywoła w badanym określone reakcje i postawy emocjonalne. Charakter tych reakcji, ich siła, natężenie, trwanie stanowią właśnie przedmiot zainteresowania badacza. Standaryzowane narzędzia prowadzenia badań metodami projekcyjnymi stosuje przede wszystkim psychologia kliniczna i eksperymentalna. Najczęstsze techniki: obrazkowa ? polegają na opisywaniu treści podsuniętych obrazków,
konsekwencji przedstawionych scen, lub przyczyn, które do przedstawionej sytuacji doprowadziły.
werbalna ? polegają na kojarzeniu słów, kończeniu zdań lub odpowiedziach na specjalne pytania. Badany wyraża w ten sposób swoje uczucia lub reakcje.
W badaniach pedagogicznych techniki projekcyjne nie znalazły do tej pory szerszego zastosowania. Należy się spodziewać, że staną się cenną pomocą w oznaczaniu cech osobowości jednostek i grup rówieśniczych (np. w badaniu: roli przywódcy w grupach rówieśniczych, motywacji określonych działań, jednostkowych i grupowych).

2. Narzędzia stosowane w różnych technikach diagnostycznych

1.Definicje :
? Wg E. Jarosz, E. Wysocka ?Diagnoza psychopedagogiczna?
Narzędzie badawcze to ostateczny wynik konceptualizacji i operacjonalizacji problemu badawczego, jako zestaw konkretnych wskaźników badanej sytuacji, w ramach których dokonuje się oceny. W zależności od zastosowanej techniki przyjmuje różną formę: kwestionariusz, skala, arkusz obserwacyjny.
? Wg T. Pilch, Bauman ? Zasady badań pedagogicznych?
Narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań.
Narzędzie badawcze ma znaczenie rzeczownikowe i służy do technicznego gromadzenia danych z badań. W tym rozumieniu narzędziem badawczym będzie kwestionariusz wywiadu, magnetofon, arkusz obserwacyjny, a nawet ołówek, który zresztą W. I. Beveridge w ? Sztuce badań nauk? uważa za podstawowy element wyposażenia każdego badacza.

2.Narzędzia badań za każdym razem buduje się dla poznania określonej konkretnej sytuacji, zjawiska czy problemu. Wszelkiego typu narzędzia werbalne, kwestionariusze, skale, arkusze są w pełni odpowiednie dla jednego i tylko dla tego właśnie przypadku na użytek którego zostały skonstruowane. Z reguły tej wyłamują się niektóre testy psychologiczne stosowne do badań pewnych zjawisk dla dużych zbiorowości i w różnym czasie: np. testy inteligencji, dojrzałości szkolnej. Trzeba tu jednak dodać, że ich wartość leży w innych cechach, służą trochę innym celom, a walory poznawcze nie są powszechnie akceptowane.

3. Zaprezentowane wzory mogą służyć tylko jako zespół wskazówek o ogólnych reguł dla zbudowania potrzebnego narzędzia.

4. W trakcie przygotowania dowolnego narzędzia badawczego należy pamiętać o pewnych ogólnych zasadach metodologicznych oraz o szczególnych cechach technik werbalnych. Zasady:
1. W badaniach społecznych nie można opierać poznania na jednej technice badań (stąd przy konstruowaniu narzędzia należy pamiętać, że winno ono uzupełniać i weryfikować wiedzę uzyskaną z innych źródeł.
2. Należy zbudować dla każdych badań odrębne narzędzia badawcze.
3. Nakazuje budowę i treść narzędzia podporządkować celom ogólnym badań zawartym w problemach badawczych.
4. Konstrukcja pytań powinna odróżniać opisywanie od opiniowania. Np.: ?Czy pobyt na koloni uważasz za przyjemny?? jest pytaniem, które bada odczucia, ale nie daje podstaw do oceny koloni. Podstawą oceny mogłyby być odpowiedzi na pytania opisujące pobyt na koloniach w uznanych kategoriach( wyżywienie, zajęcia, wycieczki, itp.)
5. Należy trzymać się właściwej kolejności w przygotowaniu badań. Najpierw należy uświadomić sobie cel badań, sformułować pytanie, oraz wybrać teren badań lub próbkę badawczą i dopiero wówczas konstruować narzędzia.
6. Narzuca surowa dyscyplinę w zakresie ścisłości i jednoznaczności używanych pojęć i zdań. Używane określenia powinny być jednakowo rozumiane przez dziecko i nauczyciela, robotnika i uczonego.
7. Wewnętrzna struktura narzędzi badań(np. kwestionariuszy), stopień ich standaryzacji, wielkość, pytania filtrujące, kontrolne, nawet okoliczności wypełniania mają istotny wpływ na wiarygodność uzyskiwanych informacji.
8. Każde narzędzie musi spełniać przynajmniej 2 podstawowe warunki. Musi być trafne i rzetelne. Oznacza to, że narzędzie badań powinno badać to, co ma w założeniu(trafność) oraz że przy kolejnym stosowaniu do takiej samej populacji także w badaniach powtarzalnych będzie badać ciągle to samo(rzetelność).


5. Wymogiem nieformalnym jest, aby każdy kwestionariusz opatrzony był tzw. metryczką, która zawiera na ogół rejestr zmiennych zależnych pozwalających na identyfikację problemową nie personalną każdej jednostki badawczej. Są to pytania o : wiek, klasę, wykształcenie, cechy rodziny, pochodzenie, zarobki, itd. Najczęściej odgrywają rolę zmiennych, z którymi korelujemy zmienne zależne, poszukiwane. Zawartość metryczki określa problematyka i cel badań.

6.Typy narzędzi:

? KWESTIONARIUSZ WYWIADU
Nie są to dyspozycje do rozmowy, jak to często się praktykuje. Kwestionariusz jest silnie skategoryzowany. Można także orzec, że są to rozwinięte dyspozycje do wywiadu środowiskowego. Narzędzie- kwestionariusz, w którym przeważają pytania zamknięte o starannie dobranych kafeteriach nazywamy kwestionariuszem, narzędziem skategoryzowanym.

? KWESTIONARIUSZ ANKIETY

? NARZĘDZIA SOCJOMETRII

? NARZEDZIA OBSERWACJI

Są liczne i bardzo zróżnicowane. Najczęściej stosowane są dzienniki obserwacji, czy proste karty obserwacji, zdarzają się jednak narzędzia bardziej wystandaryzowane, ale złożone. Warto tu wspomnieć, że karty obserwacyjne mogą być indywidualne lub tematyczne (np. konflikty, zachowania prospołeczne, objawy solidarności). Ich stosowanie jest bardziej celowe, kiedy badamy jednostki, kiedy stawiamy diagnozy osobnicze. Przy badaniu zjawisk, reakcji, słuszniej jest stosować np. prosty dziennik obserwacji, gdzie pod datą zapisujemy okoliczności zdarzenia, zjawisko, reakcję.
? SKALE

3. Podstawy pomiaru w diagnostyce pedagogicznej

Pilch, Bauman 2001
W pedagogice i diagnostyce pedagogicznej pomiar stosuje się nie tylko dla bardziej precyzyjnego poznania środowiska jako całości lub jego poszczególnych elementów-ale także dla ściślejszego określania cech, umiejętności jednostek, grup oraz precyzyjnego określania charakteru i przebiegu zjawisk wychowawczych. Zatem pomiar w diagnozowaniu pedagogicznym jest sposobem ujmowania zjawisk i procesów wychowawczych w postaci kategorii ilościowych, by sprawnie i dokładniej je poznawać, a jednocześnie dokładniej kontrolować ich przebieg oraz występujące między nimi zależności.
Celem pomiaru w diagnostyce pedag. Jest więc uzyskanie ścisłej wiedzy o badanej rzeczywistości, tj. elementach środowiska wychowawczego, ich wpływie na rozwój jednostki, sytuacjach wychowawczych, cechach wychowanków, ich umiejętnościach oraz efektach wychowawczych. Wszystkie te czynniki mogą podlegać pomiarowi pod warunkiem jednak, że mają one charakter kontinualny, tzn. przyjmujemy założenie o istnieniu różnych stopni, tym samym różnych wartości zmiennych. Pomiar polega wiec na określaniu natężenia, siły, intensywności występowania danej cechy lub zjawiska, a czasem też prostej jego częstotliwości. Istota pomiaru polega zatem na porządkowaniu, ilościowym określaniu pewnych zjawisk o charakterze jakościowym, przekształcaniu zbioru faktów jakościowych uznawanych jako cechy na hierarchie ilościowe rozumiane jako zmienne.

Łobocki 2003
Definicje pomiaru formułowane są mniej lub bardziej formalnie, ale zawsze zakładają, iż stanowi on przyporządkowanie liczb, numerów przedmiotom zgodnie z określonymi regułami, w taki sposób, aby odzwierciedlały one zachodzące między tymi przedmiotami stosunki, czyli jest to przypisanie wartości liczbowych jednostkom, cechom nie posiadających tych wartości.


Wyróżnia się różne rodzaje pomiaru wg kryterium sposobu jego dokonywania:
? Podstawowy-ilość mierzonej cechy przedmiotu określa się przez proste i bezpośrednie porównywanie z przedmiotem, który posiada pewną typową ilość tej własności ( długość, ciężar, masa);
? Pochodny- pomiar, który wymaga posługiwania się logicznymi lub matematycznymi prawami dotyczącymi miar podstawowych ( znając charakter związku między temperaturą a objętością rtęci ?mierzymy temperaturę odczytując na termometrze wysokość słupka tej cieczy)
? Umowny ( wskaźnikowy)-pomiar opierający się na przypuszczalnych związkach miedzy obserwacjami a mierzonym cechami (testy, kwestionariusze - np. wskaźnikiem poziomu uspołecznienia są określone wzory zachowań).

Pomiar może odbywać się na kilku poziomach, różniących się stopniem dokładności uzyskanych danych. Wyróżnia się zatem kilka poziomów pomiaru ze względu na stopień jego zorganizowania:
? Poziom nominalny prosty-nie stanowi w zasadzie pomiaru, ale prosty opis rzeczywistości. Polega na nadawaniu nazw pojedynczym obiektom. Występują tu relacje równości lub różności miedzy pojedynczymi obiektami. Występuje tu brak jakichkolwiek możliwości dokonywania operacji statystycznych.
? Poziom nominalny-skale nominalne-jest najprostszym sposobem porządkowaniu cech, stosowanym do wstępnej klasyfikacji zbioru. Polega na wyróżnieniu, nazwaniu odmian cechy, zjawiska, bez orzekania i ich porządku, kolejności. Dokonuje się tu klasyfikacji obiektów ze względu na posiadanie lub brak określonej kategorii cechy, ale nie ma możliwości określania żadnych stosunków między obiektami 9np. zmienna płci-kobieta nie może być bardziej lub mniej kobietą, lecz wtedy mierzoną zmienną jest kobiecość)
? Poziom porządkowy-skale porządkowe, rangowe-pozwala na uporządkowanie badanych obiektów odpowiednio wg kryterium wartości danej cechy, ale w ograniczonym wymiarze, gdyż nie określa się tu ilości. Ten typ pomiaru wskazuje jedynie, że jeden element zbioru jest większy lub mniejszy bądź równy innemu elementowi w zbiorze wartości zmiennej, stąd możliwe jest określenie położenia obiektu w danej hierarchii. Przykładem tu może być poziom osiągnięć dydaktycznych- bardzo dobre, dobre, przeciętne, złe i bardzo złe wyniki w nauce, albo np., miejsce urodzenia-wieś, małe miasto, duże miasto, wielka aglomeracja miejska.
? Poziom interwałowy - skale interwałowe, przedziałowe-pozwala skonstruować pierwszą skalę metryczną, liczbową. Poza ty, że zawiera informacje skali porządkowej, określa tez odległość między poszczególnymi stopniami skali, czyli między elementami porządkowania zbioru; określa wiec o ile jeden element jest większy od innego, czyli odległość między dwoma punktami skali. Warunkiem podstawowym jest tu istnienie powtarzalnej miary-interwału. Ten typ skali może rozpoczynać się w dowolnym miejscu kontinuum natężenia danej cechy, zjawiska. Np. temperatura 20 i 40 stopni różni się o 20 stopni, ale nie można powiedzieć ze jest dwa razy większa.
? Poziom ilorazowy-skale ilorazowe, stosunkowe-skale są odmianą skali interwałowej, ale mają ponadto naturalny punkt zerowy, który odzwierciedla najmniejszą wartość danej cechy, co pozwala określić ile razy jeden element jest większy od drugiego. Trudno jednak znaleźć w pedagogice cechy, wobec których można zastosować te skale, jednakże można wykorzystać niektóre zmienne, które mają status ilorazowy - np. dochód rodziny, wskaźniki rozwojowe-jako wskaźnik pewnych cech, które stanowią przedmiot zainteresowań pedagogiki, np. jakość środowiska rodzinnego w aspekcie jej wyposażenia materialnego, wzrost i waga dziecka jako wskaźnik zaniedbań rodzinnych.

4. Skalowanie ? trafność i rzetelność skal

I. SKALE

Skala, jest narzędziem pomiaru, która odzwierciedla naturalne kontinuum, na którym rozłożone są wartości opisujące stopień występowania cechy czy zjawiska (zmiennej).
Tworzenie skali oznacza ustanowienie przynajmniej jednego punktu odniesienia (minimalnego, średniego, maksymalnego) dla określenia wartości cechy. Skala stanowi liniowe przedstawienie kontinuum, na którym opisane są poszczególne wartości zmiennej.

Konstrukcyjnie skala stanowi zbiór elementów, z których każdy składa się z:
- empirycznego wydarzenia ? wskaźnik jakiejś zmiennej;
- liczby lub zbioru liczb, które przypisuje się kategoriom jakościowym opisującym wartości zmiennej;
- reguły lub reguł wiążących wydarzenie z liczbą, czyli kategorii jakościowej i ilościowej, powiązanych logicznie wyrażaną wartością (im wyższa liczba, tym wyższa wartość zmiennej wyrażana jakościowo).

Podstawowe reguły poprawności konstruowania skali są wyznaczone przez pewne cechy, zatem można powiedzieć, że skala musi być:
- wyczerpująca ? czyli uwzględniająca możliwie wszystkie wartości natężenia cechy, a więc powinna obejmować całość kontinuum;
- trafna ? czyli adekwatna do mierzonej cechy, zjawiska, co wiąże się z logicznym dopasowaniem do tego, co ma mierzyć; (np. poziomu czytelnictwa nie da się zmierzyć skalą obejmującą liczbę posiadanych książek); inaczej trafność, to logiczne dopasowanie poszczególnych stopni skali do rzeczywistości;
- rzetelna ? czyli pozwalająca na uzyskanie takich samych wyników przy kolejnych badaniach tego samego zbioru.

Typy skal.
1) ze względu na kryterium charakteru stopni skali ? sposób wyrażenia stopni skali:
- skale numeryczne ? to zbiór kategorii opisujących poszczególne punkty określonego kontinuum zmiennej, którym przypisane są cyfry (od najmniejszej do największej lub odwrotnie), przy czym przyjmuje się najczęściej założenie, iż odległości pomiędzy punktami są równe;
- skale graficzne ? stanowią odcinek prosty, poziomy lub pionowy, którego końcom przypisane są pewne kategorie opisowe, lub może być podzielony na równe części, którym przypisuje się określone kategorie jakościowe opisujące wartości zmiennej;
- skale przymiotnikowe ? operujące przymiotnikami lub przysłówkami oraz określeniami częstotliwości występowania mierzonej zmiennej; (np.: (1)wzorowy, wyróżniający się, dobry, przeciętny, mierny, zły; (2) bardzo lubiany, no ogół lubiany, średnio lubiany, mało lubiany, nielubiany; (3) zawsze, często, czasami, rzadko, nigdy;)
- skale czasownikowe ? operujące wyrażeniami czasownikowymi lub określającymi stopień zgody z jakimś twierdzeniem, opisem zachowania (np.: całkowicie się zgadzam, raczej się nie zgadzam, nie mam zdania, raczej się nie zgadzam, zdecydowanie się nie zgadzam);
- skale opisowe lub próbek zachowań ? stopnie wyraża szerszy opis sytuacji lub przejawów danej cechy, może to być (np.: opis cech różnych typów temperamentu, wzoru ucznia, ideału nauczyciela, ideału nauczyciela); jednakże problem polega tu na przypisywaniu jednorodnych ocen do cech, które mogą być przejawiane w różnym stopniu;
2) ze względu na kryterium poziomu pomiaru:
- skale nominalne ? polegają na wyróżnieniu i nazwaniu przedmiotów, zjawisk lub cech pod jakimś względem, bez orzekania o ich porządku, kolejności (np.: wyróżnienie czterech temperamentów ludzi: choleryk, sangwinik ? człowiek o żywym i zmiennym uosobieniu; melancholik, flegmatyk); skale te, służą głównie rozczłonkowaniu zbioru na elementy, niż pokazaniu efektów badania;
- skale porządkowe (rangowe)? służą ułożeniu w porządku elementów jakiegoś zbioru ze względu na wybraną cechę (np.: dzieci dowolnej klasy możemy uporządkować wedle średniej ocen uzyskanych w ciągu roku szkolnego); sale te określają, że jeden przedmiot jest większy od drugiego ze względu na jakąś cechę; zawierają w sobie skalę nominalną; przypisanie elementów zbioru określonych miejsc na skali porządkowej, jest przypisaniem im określonej rangi, dlatego też właśnie skalę te nazywa się skalami rangowymi;
- skale interwałowe ? zawiera ona informacje skali nominalnej, czyli wyróżnia elementy zbioru, zawiera informacje skali porządkowej, czyli układy elementu zbioru w porządku wedle zasady od największego, na koniec określa odległość (interwał) między elementami zbioru na umownej skali liniowej; specyficzna własność tych skal, polega na określeniu o ile element 5 jest większy od elementu 6;
- skale ilorazowe (stosunkowe) ? są odmianą skal interwałowych; skale ilorazowe muszą podać punkt zerowy, który oznacza najmniejszą możliwą wartość danej cechy; usytuowanie poszczególnych kolejnych pozycji cechy jest zawsze w równej odległości i oznacza, ile razy kolejna cecha jest większa od poprzedniej; (są one ciężkie do zastosowania w pedagogice, stosuje się je częściej w matematyce oraz fizyce);
3) ze względu na kryterium podmiotu wypełniającego skalę:
- skale wypełniane przez badacza ? gdy on sam przyporządkowuje, na podstawie zebranych przez siebie danych lub obserwacji, określony stan rzeczy do odpowiedniego stopnia skali (np. skala ? arkusz J. Pietra);
- skale wypełniane przez osoby badane ? osoby badane oceniają na przedstawionej im skali swoje lub czyjeś cechy, zachowania, opinie, tzw. skale oszacowań lub skale ocen;
4) ze względu na kryterium zasad konstrukcji:
- skala Thurstone?a ? główną kwestią Thurstone?a była kwestia równych lub uchodzących za równe przedziałów; w skali tej, przede wszystkim rozważa się rozrzut ocen =>(im większy rozrzut, tym bardziej wieloznaczne jest stwierdzenie, a tym samym mniej rzetelne); w skali tej, musimy zadecydować, jak długa ma być nasza skala i jak wiele mamy wyselekcjonować (zazwyczaj jest ich 20-22, lecz są też skale dłuższe i krótsze); ostrożności w skali wymaga stosowanie skal w stosunku do respondentów z innej kultury, a także ponowne stosowanie starych skal;
- skala Likerta ? jest to skala o wiele mniej pracochłonna od skali Thurstone?a; obecnie jest to najbardziej rozpowszechniona metoda budowania skal; Likerta troszczył się głównie o jednowymiarowość ? o to, wszystkie stwierdzenia mierzyły to samo; skala Likerta, polega na zadeklarowaniu swojego stosunku do każdego stwierdzenia w kategoriach: ?zdecydowanie się zgadzam?, ?zgadzam się?, ?nie mam zdania?, ?nie zgadzam się?, zdecydowanie się nie zgadzam?;
- skala Bogardusa;
- skala Guttmana;
- skala Osgooda;
- skale skumulowanych ocen;
- skale z wymuszonym wyborem;

Pedagogika stosowała prawie zawsze skale nominalne. Od kilkudziesięciu już lat używa skal porządkowych porządkowych wraz z ich zastosowaniem zrodził się pomiar środowiska. Nadal jednak pedagogowie z uporem próbują zastosowania skal interwałowych.

Specyficzne błędy, które dotyczą sposobu oceniania pozycji wskaźnikowych.
1. błąd generalizacji ? polega na nadmiernym uogólnieniu w dokonywaniu ocen, co przyjmuje charakter tendencji do oceniania wszystkich cech w podobny sposób;
2. błąd stereotypu ? wiąże się z ocenianiem innych z pozycji żywionych wobec nich uprzedzeń;
3. błąd łagodności ? polega na stosowaniu zawyżonych ocen osobom znanych;
4. błąd surowości ? polega na stosowaniu zaniżonych ocen osobom znanych;
5. błąd tolerancji centralnej ? wiąże się z unikaniem ekstremalnych stopni skali;
6. efekt hallo ? polega na przenoszeniu ogólnego wrażenia (pierwszego wrażenia) na dokonywanie ocen szczegółowych;
7. błąd logiczny ? wiąże się z przypisywaniem ocenianej osobie cech, które wydają się logicznie powiązane;
8. błąd kontrastu ? polega na dokonywaniu zawyżonego ocenianie w stosunku do osoby, która uprzednio została oceniona nisko (i odwrotnie);
9. błąd bliskości ? stanowi tendencję do dawania osobie szacowanej ocen podobnych do tych, które otrzymały osoby w bezpośrednim sąsiedztwie;
10. błąd podobieństwa ? polega na przypisywaniu osobie ocenianej cech, które samemu się posiada;
11. błąd fluktuacji ? polega zamiennie na tendencji do zbyt surowego, potem zbyt łagodnego oceniania.

II. RZETELNOŚĆ I TRAFNOŚĆ SKAL POMIAROWYCH

Rzetelność i trafność, to dwie właściwości, stanowiące istotę pomiaru, czy też generowania danych wszelkiego rodzaju. Każda z nich jest ważna i są one wzajemnie powiązane.

Rzetelność.
Należy zacząć od wyjaśnienia kwestii rzetelności, gdyż jest ona warunkiem wstępnym trafności. Rzetelność to tyle, co zgodność. Musimy mieć pewność, że narzędzie pomiarowe będzie się zachowywać we właściwy dla siebie sposób. Jeśli wyniki zastosowania tego samego narzędzia w dwóch niezależnych przypadkach lub do dwóch grup respondentów są różne, to musimy mieć pewność, że różnice lub zmiany są rzeczywiste, a nie są skutkiem niedoskonałości narzędzia lub zmian warunków towarzyszących. Tak wiec podejście rzetelności dotyczy zarówno właściwości narzędzia, jak i warunków, w których jest ono stosowane ? właściwości te tu i tu muszą być stałe.

Rzetelność nigdy nie jest idealna, ma charakter względny. Wyrażamy ją za pośrednictwem współczynnika korelacji, który rzadko kiedy przewyższa 0,90.
Tak więc:
- współczynnik rzetelności 0,90 znaczy, że oba pomiary pokrywają się w 81%, czyli około czterech piątych;
- jeśli współczynnik rzetelności spada poniżej 0,80, znaczy to z kolei, że wyniki pokrywać się będą w mniej niż 64%, a błąd wyniesie ponad jedną trzecią; taki pomiar zasługuje na poważną krytykę, a jego wynik powinien zostać odrzucony;

Rzetelność można mierzyć w różny sposób:
1) powtarzając pomiar na tej samej próbce w krótkich odstępach czasu ? metoda test-retest;
? metoda ta może jednak budzić sprzeciw, gdyż nie znaczy bowiem, że ten sam pomiar przeprowadzono w tych samych warunkach;
2) badając zgodność wewnętrzną;
? metoda zgodności wewnętrznej, oparta jest na klasycznej metodzie skalowania; jeśli skala ma mierzyć jedno kontinuum, wówczas stwierdzenia winny pozostawać zarówno w mocnym związku wzajemnym, jak i z tym kontinuum;
3) metodą połówkową (metodą dzielenia zestawu pytań lub stwierdzeń);
? metoda ta polega na tym, że zestaw stwierdzeń wyznaczających miarę, jest dzielony losowo na dwie połowy, które zostają następnie wzajemnie skorelowane;
4) metodą form równoległych;
? metoda ta, stosowana jest w sytuacji, kiedy dysponujemy dwiema równoważnymi formami testu, identycznymi pod każdym względem oprócz treści stwierdzeń.

Trafność.
Trafność w zasadzie wskazuje stopień, w jakim narzędzie mierzy to, co ma mierzyć. Jest to jednak twierdzenie niejasne, zwłaszcza z tego względu, że to, co zazwyczaj staramy się zmierzyć, jest abstraktem.
Trafność również można wyrazić jako współczynnik korelacji, jednak w tym przypadku wyraża on coś innego niż współczynnik rzetelności.

Każda metoda pomiaru odznacza się wieloma rodzajami trafności w zależności od wniosków, jakie pragniemy wyciągnąć i rodzaje tej trafności, nie muszą być sobie równe.
Istnieją zatem różne rodzaje trafności:
1) trafność treściowa, która ma ustalić, czy stwierdzenia lub pytania są dobrą próbą tego, co ma być mierzone;
2) trafność diagnostyczna, wskazująca, w jakim stopniu test jest skorelowany z innymi dobrze ustalonymi miarami tej samej kwestii, zastosowanymi z grubsza w tym samym czasie;
3) trafność prognostyczna, wskazująca, w jakim stopniu test pozwala na przewidywanie wyników przyszłego kryterium, np. powodzenia w szkole, wyzdrowienia lub zdania przyszłego egzaminu;
4) trafność teoretyczna, wskazująca, w jakim stopniu test jest zgodny z teoretycznymi założeniami dotyczącymi abstrakcyjnych konstruktów, takich jak inteligencja, konserwatyzm czy neurotyzm.

5. Praktyczne opracowanie kwestionariusza ankiety i wywiadu

KWESTIONARIUSZ
1. Kwestionariusz- stanowi go w najszerszym ujęciu lista( wykaz) obejmująca mniejszą lub większą liczbę pytań, dotyczących określonego zagadnienia( zbiór wskaźników), względnie pewne zespoły pytań, odnoszące się do różnych zagadnień (najczęściej bliskich i powiązanych ze sobą), które są odpowiednio uporządkowane. (Wejland 1992)
2. Kwestionariusz można określić jako narzędzie badawcze wykorzystywane w wywiadzie lub badaniach ankietowych, czasem w obserwacji( arkusz obserwacyjny), stanowiące uporządkowana merytorycznie i graficznie, wydrukowaną listę pytań na jeden lub więcej tematów; zestaw pytań(wskaźników) na temat spraw będących przedmiotem badań, na które osoby badane udzielają odpowiedzi, stanowiąc najczęściej narzędzie badań masowych( ale też i indywidualnych przypadków), których celem jest zorientowanie się w kwalifikacjach, zainteresowaniach, postawach i opiniach pewnej większej liczby osób, reprezentujących daną populację lub dokonanie spisu rzeczowego, np. przez urząd statystyczny, ale też i ocena cech osobowych, zachowań, różnych zjawisk wychowawczych i zjawisk stanowiących podstawę zagrożeń rozwojowych.(Wejland 1992, Wożniak 1998)
3. Typowe przykłady pytań stosowanych w kwestionariuszach:
? Pytania otwarte
? Pytania zamknięte z kafeterią koniunktywna
? Pytania zamknięte z kafeterią dysjunktywną
Kafeteria jest wyczerpującym rejestrem wszystkich możliwości odpowiedzi. Zamknięta jest wówczas, gdy nie ma w niej miejsca na dodanie dodatkowe możliwości. Otwarta jest wówczas, gdy oprócz wymienionych możliwości odpowiedzi zostawia się miejsce na dodatkową możliwość oznaczaną najczęściej terminem ?inne?. Kafeteria koniunktywna dopuszcza możliwość wyboru kilku odpowiedzi z pośród wymienionych. Kafeteria dysjunktywna dopuszcza wybór tylko jednej możliwości spośród wymienionych kafeterii(np. tak-nie). Pytanie otwarte to pytanie bez kafeterii lub innych dyspozycji. Pytanie zamknięte jest zaopatrzone w wyczerpującą kafeterię. Szczególnym przypadkiem takiego pytania jest pytanie z kafeteria otwartą. Niesłusznie nazywa się go wówczas pytaniem półotwartym. Narzędzie- kwestionariusz, w którym przeważają pytania zamknięte o starannie dobranych kafeteriach nazywamy kwestionariuszem, narzędziem skategoryzowanym.
4. Reguły konstruowania pytań i błędy w konstruowaniu kwestionariusza:
? Pytania powinny być jednoznaczne w odniesieniu do ich zawartości treściowej i logicznej(ich znaczenie powinno być przez badanych odczytywane zgodnie z złożeniem badacza).
? Słownictwo powinno być proste, bezpośrednie i znane respondentom.
? Pytania powinny być konkretne i jasne, na ile tylko jest to możliwe.
? Należy unikać pytań, które dotyczą więcej niż jednej kwestii(pytania podwójne).
? Pozycje kwestionariuszowe powinny być tak krótkie, jak to tylko możliwe, ale nie może się to odbywać kosztem ich jednoznaczności.
? Pytania nie powinny mieć charakteru sugerującego, naprowadzającego.
? Należy unikać pytań zabarwionych emocjonalnie.
? Pytania powinny zawierać wyczerpującą ( w stosunku do problematyki badawczej) i rozłączna kafeterię odpowiedzi.
? Pytania powinny być czytelne dla respondenta, a więc należy sprawdzić je pod kątem ich czytelności.( Shaughnessy, Zechmeister)

ANKIETA
Ankieta jest to szczególny przypadek wywiadu.
Od wywiadu właściwego odróżniają ankietę 3 cechy:
a) stopień standaryzacji pytań;
b) zakres i ?głębokość? problematyki;
c) zasady jej przeprowadzenia i związane z tym różnice dystansu społecznego między badanym a badającym.


Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegająca na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera.

Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Najczęściej są one zamknięte i zaopatrzone w tzw. kafeterię, czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi.
Kafeterie bywają zamknięte i półotwarte oraz koniunktywne i dysjunktywne:
a) kafeterią zamkniętą, nazywamy ograniczony zastaw możliwych odpowiedzi, poza które odpowiadający wyjść nie może, lecz tylko wybiera wśród możliwości, jakie daje sformułowany zestaw;
b) kafeterią półotwartą, nazywamy taki zestaw możliwych do wyboru odpowiedzi, które zawierają jeden punkt oznaczony zazwyczaj słowem ?inne?, pozwalający na zaprezentowanie swojej odpowiedzi;
c) kafeterią koniunktywna, pozwala na wybranie kilku możliwych odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia częstotliwości poszczególnych odpowiedzi, a tym samym utworzenia hierarchii.

Ankieta dotyczy najczęściej wąskiego zagadnienia bądź problemu szerszego, rozbitego na kilka zagadnień szczegółowych. Może być ona wypełniana przez samego respondenta, bądź przez badającego.
Służy ona do badań masowych, pozwalając w krótkim czasie przebadać dużą liczbę osób, jednak pozwala jedynie na uzyskanie niezbyt pogłębionych danych.
Ankieta może także spełniać pożyteczną rolę w początkowym etapie badań, gdy pragniemy zdobyć wiedzę wyjściową, a miarę ogólną do przygotowania szczegółowych badań wywiadem lub za pomocą obserwacji.
Wadą ankiet jest fakt, iż zdani jesteśmy na dobrą wolę respondentów, czyli prawdomówność, przy czym nie ma też możliwości kontroli prawidłowości zrozumienia pytań i konsultowania ewentualnych wątpliwości lub są one ograniczone.
Cechą odróżniającą ankietę od wywiadu w sposób najbardziej znamienny, jest to, ?iż wymaga kontaktu bezpośredniego? badającego z badającym a ?informator jest tu respondentem, który sam pisemnie odpowiada na pytania kwestionariusza? (Kamieński 1974).

Typy ankiet.
1) ze względu na sposób ich rozprowadzania:
a) ankieta środowiskowa (audytoryjna) ? bezpośrednio rozprowadzana przez ankietera w środowisku stanowiącym podmiot zainteresowania badacza;
b) ankieta prasowa ? zamieszczana jest na łamach gazety lub czasopisma bądź jest do nich dołączona, których prośbą o jej wypełnienie i odesłanie; dotyczy badań, w których respondenci stanowiący podmiot badań są rozproszeni na rozległym terenie;
c) ankieta pocztowa ? wysyłana jest do respondentów przez pocztę na adres poszczególnych osób wybranych do badań; (dzisiaj często występuje też ankieta rozprowadzana przez Internet lub pocztę e-mailową);
2) ze względu na sposób motywowania respondentów do szczerych odpowiedzi:
d) ankieta jawna ? dotyczy tych sytuacji, w których respondent wskazywany jest imiennie lub możliwe jest jego rozpoznanie na podstawie pewnych jego cech;
e) ankieta anonimowa ? związana jest z brakiem możliwości identyfikacji osobowej respondenta, czyli nie jest podpisywana imiennie.

Warunki poprawności stosowania badań ankietowych.
1) umiejętne zmotywowanie respondentów do udzielania szczerych odpowiedzi (głównie za pomocą instrukcji, która zastępuje rozmowę wstępną w wywiadzie);
2) poprawnie skonstruowane narzędzie, odpowiedni język, formułowanie pytań, ich kolejność, wyczerpujące kafeterie, estetyka kwestionariusza.

KWESTIONARIUSZ ANKIETY
W ankiecie większość pytań jest zamknięta, opatrzona kafeterią zamkniętą lub półotwartą. Dzięki takiej konstrukcji ankieta nie wymaga ?dozoru? ankietera. Wypełnia się ją szybko i łatwo. Jednakże ankieta jedynie informuje- nie wyjaśnia.
Są tematy, które nie tolerowałyby ankiety; np.:
- wpływ środowiska rodzinnego na aspiracje i wybór zawodu u młodzieży; (wywiad).
Ale są też takie, do których ankieta nadaje się idealnie; np.:
- stan czytelnictwa nauczycieli szkół średnich.

Kwestionariusz dla grupy:
- kwestionariusz ten został opracowany na seminarium pedagogiki społecznej i był wykorzystany w badaniu poglądów i postaw młodzieży wiejskiej: (mgr Ewa Szamborska-Wojdyna).

6. Technika socjometrii i dyferencjał semantyczny

TECHNIKI SOCJOMETRYCZNE
Przy omawianiu technik badawczych należy powiedzieć także o socjometrii-jest ona zespołem czynności werbalnych i manipulacyjnych mających na celu poznanie uwarunkowań, istoty i przemian nieformalnych związków między osobowych w grupach rówieśniczych.- Pilch i Bauman
Określenie to nie jest w pełni precyzyjne, ale też w odniesieniu do żadnej prawie techniki badań w pedagogice nie można stworzyć całkowicie poprawnej definicji.
Przystępując do opracowania testów socjometrycznych trzeba postawić sobie pytanie o cel badań. Bo testem socjometrycznym można badać nie tylko określone związki emocjonalne, można też badać stosunek młodzieży do określonych cech, wartości, preferencje i aspiracje życiowe. Najpowszechniej jednak testem takim bada się strukturę, rodzaj i natężenie związków emocjonalnych zachodzących w małej grupie nieformalnej.
Socjometria posługuje się kilkoma technikami, z których większość nadaje się do stosowania tylko w odniesieniu do badań grupowych. Podstawową techniką jest test zwany Klasyczną techniką Moreno. Do zastosowania testu socjometrycznego potrzebne jest spełnienie warunku-musi zaistnieć - albo zostać stworzona-sytuacja jednakowa dla wszystkich członków grupy i uzasadniająca do wyrażenia opinii lub dokonanie wyboru spośród wszystkich członków grupy. W takich przypadkach członkowie dostają do wypełnienia test złożony jakby z dwóch części. W pierwszej badany wprowadzany jest w sytuacje, wskutek której musi dokonać partnera lub partnerów ze względu na jakąś konieczność. W drugiej części dokonuje wyboru, wymieniając jedno nazwisko, kilka nazwisk celowo uporządkowanych itp. Może też w drugiej części wymienić cechy, które ceni lub które są najważniejsze w danej sytuacji.

Test socjometryczny daje nam poznać - wg Molaka:
? Gwiazdy socjometryczne-czyli osoby najliczniej wybierane, najbardziej popularne itp.
? Odrzuconych-czyli osoby nie lubiane, celowo odrzucane...
? Izolowanych- osoby przez nikogo nie wybierane, jakby obojętne
? Pary-czyli osoby wzajemnie się wybierające
? Paczki-czyli grupki wzajemnie się wybierających osób, tworzących zamknięty krąg
? Łańcuchy-oznaczają określony układ wyborów przechodnich wzajemnych nie zamykający się w kręgu

Obok testu socjometrycznego stosuje się tzw. technikę ?zgadnij kto?. W przypadku tej techniki panuje większa jasność, co do celu i przedmiotu badań. Chodzi wyraźnie o poznanie ról pełnionych w grupie przez poszczególnych jej członków, lub poznanie cech, jakimi odznaczają się poszczególne osoby, cech za które są cenione lub nie lubiane. Przykładowe pytanie:
1. to jest ktoś, kto dokucza słabszym, psuje zabawę, jest złośliwy.
2. To jest ktoś, kto jest wesoły, umie się bawić, chętnie pomaga innym.

Popularną także techniką socjometrii jest tzw. ?plebiscyt życzliwości i niechęci?. Polega on na ustaleniu skali, którą ocenia badany swój stosunek do pozostałych członków grupy. Skala może posiadać dowolną ilość stopni. Przykładowa jest skala M. Pilkiewicza-1 bardzo lubie,2-lubie, 3-obojętny,4-nie lubię, 5-bardzo nie lubię. Każdy badany przy nazwiskach swoich kolegów stawia umówione symbole.
Oprócz wymienionych występuje jeszcze w socjometrii szeregowanie rangowe, skale oszacowań oraz porównywanie premii.
Stosowanie technik socjometrii wymaga dużych kwalifikacji, umiejętności wychowawczych i taktu. Mimo pozornej prostoty jest to technika bardziej złożona od innych technik.

---