Opracowanie: Spis treści:
W całym procesie dydaktycznym mają duże znaczenie stosowane w nauczaniu środki dydaktyczne. Wpływają one na przyswajanie treści nauczania, przebieg operacji myślowych i czynności praktycznych, realizację celów nauczania i zadań dydaktycznych oraz dobór metod nauczania i uczenia się. Od roku szkolnego 1999/2000 w wyniku wdrażania reformy oświatowej do szkół podstawowych wszedł nowy przedmiot - przyroda. Integruje on propedeutyczne podstawy nauk przyrodniczych, a w pewnej części także i społecznych, które jako oddzielne przedmioty szkolne, uwzględniające treści poszczególnych dyscyplin, wprowadzane są w III etapie kształcenia - w gimnazjum. Podstawową zasadą nauczania przedmiotów przyrodniczych jest zasada upodobnienia procesu nauczania do procesu badania. Uczeń powinien umieć korzystać z różnych źródeł informacji, odkrywać dla siebie nowe zjawiska, prawa, a także uczyć się metod pracy badawczej.. Wśród nich jako podstawową, dostępną dla ucznia, można wyróżnić metodę obserwacji. Może ona być bezpośrednia lub pośrednia. Każda z nich wymaga stosowania odpowiednich środków dydaktycznych. Projektowany pakiet jest propozycją takiego zestawu środków.
Zdaniem teoretyków, środki dydaktyczne (zwane także mediami) są istotnym elementem systemu oddziałującego na osobowość ucznia. Współczesną koncepcję wykorzystania mediów w edukacji określa się mianem kształcenia multimedialnego. W koncepcji tej zakłada się kompleksowe stosowanie prostych i technicznych, drukowanych i elektronicznych mediów edukacyjnych oraz ich funkcjonalny dobór. Powinien on uwzględniać: cele i zadania dydaktyczne, poziom i właściwości intelektualne uczniów oraz cechy i możliwości edukacyjne samych mediów. "Funkcje mediów zawsze należy rozpatrywać w powiązaniu z celami, treścią, metodami i formami organizacyjnymi kształcenia." Wg W. Okonia media ułatwiają i pogłębiają:
Cz. Kupisiewicz rozpatruje funkcje mediów w kontekście m.in.:
Stosowanie różnorodnych środków dydaktycznych w procesie nauczania pozwala na efektywną realizację podstawowych zasad dydaktyki, do których zaliczyć można m.in.: przystępność, poglądowość, operatywność wiedzy, aktywny udział ucznia w procesie nauczania. Odpowiedni ich dobór pozwala także na indywidualizację tempa pracy i poziomu wymagań. Wynikiem tego jest rozwój pozytywnej motywacji ucznia. Właściwości rozmaitych środków dydaktycznych dają dużą swobodę w wyborze środków odpowiednich do danego rodzaju sytuacji dydaktycznej. Wybór ten powinien dotyczyć wskazania środków, którymi można najbardziej skutecznie wesprzeć nauczanie.
W większości tradycyjnych systemów dydaktycznych nauczyciele nie projektują ani nie przygotowują własnych materiałów dydaktycznych. Otrzymują oni gotowe lub dokonują wyboru materiałów, które potem uwzględniają w swoich planach lekcji. Coraz częściej jednak nauczyciele mogą stawać się w różnym stopniu współtwórcami obudowy dydaktycznej wybranych przedmiotów poprzez opracowywanie autorskich programów nauczania, a także podręczników i innych środków dydaktycznych. Zestaw materiałów i środków dydaktycznych wzajemnie powiązanych i uzupełniających się (dobranych tematycznie i skorelowanych ze sobą) określamy mianem pakietu dydaktycznego W skład pakietu mogą wchodzić różne rodzaje środków i materiałów dydaktycznych. Wśród nich można wymienić: okazy naturalne, przyrządy i urządzenia umożliwiające dokładniejszą obserwację tych okazów, materiały pomocnicze umożliwiające identyfikację poszczególnych okazów, fotogramy, foliogramy, tablice graficzne, filmy wideo, modele, programy komputerowe, gry dydaktyczne i wiele innych. Przy projektowaniu pakietu, oprócz opracowania zestawu środków dydaktycznych, należy uwzględnić jego obudowę metodyczną. Jest ona niezwykle ważna dla właściwego i efektywnego użycia pakietu w procesie nauczania. Przez "obudowę metodyczną" rozumie się: szczegółową instrukcję metodyczną dla nauczyciela (uwzględniającą warunki praktyki szkolnej), zestaw przykładów sytuacyjnego użycia danej pomocy, zbiór odpowiednio dobranych zadań dla uczniów, kart pracy ucznia (np. kart zawierających wyniki obserwacji), a także narzędzia pomiaru wyników nauczania osiągniętych dzięki zastosowaniu danej pomocy. Projekty ogólne powinny uwzględniać istnienie takiej obudowy, natomiast jej szczegółowe rozwiązania należy opracowywać do gotowego już pakietu środków. Przy projektowaniu określonego pakietu środków dydaktycznych należy przede wszystkim brać pod uwagę wymagania podstawy programowej danego przedmiotu, a także istnienie wielu programów nauczania i równoległych podręczników oraz innych opracowań pomocniczych dla nauczyciela i ucznia. W systemie kształcenia multimedialnego zajmują one ważne miejsce. Z tych też chociażby względów założyć należy znaczny stopień swobody i udział w tworzeniu pakietu, jego przetwarzaniu i uzupełnianiu bezpośrednich jego użytkowników - nauczycieli i uczniów. Ważne jest także opracowywanie alternatywnych środków do realizacji tego samego zagadnienia. Wynika to bowiem z założeń kształcenia multimedialnego. Różnorodność stosowanych mediów uruchamia wszelaką aktywność uczniów: percepcyjną, intelektualną, emocjonalną, motoryczną. Zatem przyczynia się to do ich wszechstronnego rozwoju. Odsłania się przy tym uczniom różne aspekty zagadnienia, co stawia ich za każdym razem w nowej sytuacji i umożliwia zdobycie wiedzy trwalszej i bardziej operatywnej. "Każdy nauczyciel powinien mieć możliwość dokonania funkcjonalnego wyboru środków dydaktycznych adekwatnych do treści programowych i poziomu percepcji uczniów, uwzględniających różne podejścia metodologiczne i akcentujących różne zadania stawiane przed edukacją". Odpowiednio dobrane środki dydaktyczne przyczyniają się do aktywizacji ucznia, czynią go twórczym i świadomym podmiotem procesu nauczania. Z tego wynika, że również pomoce o przeznaczeniu demonstracyjnym powinny być uzupełniane o zestawy manipulacyjne dla uczniów oraz o odpowiednio opracowane karty pracy. Wśród środków ważną rolę pełnią interaktywne programy komputerowe stanowiące swoiste pakiety medialne.
"Głównym celem uprawiania nauk przyrodniczych jest wykrycie (a później praktyczne wykorzystanie) podstawowych praw rządzących zjawiskami i procesami przyrody" . Tym samym należy dążyć do tego, aby w nauczaniu przedmiotów przyrodniczych była uwzględniana, wśród innych stosowanych metod, zasada upodobnienia procesu nauczania do procesu badania. W myśl niej uczeń powinien odkrywać samodzielnie lub przy pomocy nauczyciela nowe zjawiska, prawa, poznawać metody pracy badawczej. Istotne jest także wdrożenie go do samodzielnego korzystania z różnych źródeł informacji. Przy odpowiedniej organizacji procesu nauczania i właściwym doborze środków dydaktycznych można oczekiwać wzrostu aktywności umysłowej, zainteresowania, zaangażowania emocjonalnego ucznia i przyspieszenia procesu przyswajania wiadomości. W "Podstawie programowej kształcenia ogólnego ..." podkreśla się, że szkoła ma zapewnić uczniom warunki do nabywania takich umiejętności, jak: planowanie, organizowanie i ocenianie własnego uczenia się, przyjmowanie coraz większej odpowiedzialności za własną naukę, a także naukę rzetelnej pracy oraz umiejętności poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł. Wymienione umiejętności są szczególnie istotne w prowadzonej pod kierunkiem nauczyciela lub samodzielnej pracy badawczej ucznia. W nauczaniu szkolnym integracja wiedzy o przyrodzie wynika z procesów integracyjnych w naukach przyrodniczych. "Podstawa programowa ..." dla przedmiotu przyroda przewidzianego do realizacji na II etapie kształcenia wymienia następujące "cele edukacyjne:
Do zadań szkoły m.in. należy:
Wśród wymienionych w "Podstawie ..." osiągnięć wynikających z realizacji celów edukacyjnych i zadań szkoły można wyróżnić:
Przykładem integracji w nauczaniu przyrody jest geografia. Stanowi ona punkt wyjścia do blokowego traktowania treści nauk przyrodniczych. Jednoczy ona w sobie treści i metody fizyki, biologii, chemii, matematyki, a także nauk społecznych jak: socjologia, historia, ekonomia, czyli "integruje sciense z humanistyką" Przyroda to świat zewnętrzny w stosunku do umysłu poznającego. Oddziałuje on na nasze narządy zmysłów (wzrok, słuch, dotyk, smak). Z powyższych celów edukacyjnych wynika, że podstawową metodą umożliwiającą ich realizację i osiągnięcie zaplanowanych umiejętności jest metoda obserwacji. "Wykształcenie u dziecka umiejętności skutecznej obserwacji powinno nastąpić w początkach nauczania danego przedmiotu, tak by w okresie późniejszym, gdy przyjdą bardziej złożone eksperymenty, w których wystąpią pomiary - czynności obserwacji były nie tylko poprawne, lecz wręcz automatyczne." W wyniku obserwacji uczeń używając poprawnych terminów (pojęć) z poszczególnych nauk przyrodniczych opisuje elementy składowe otaczającego świata: rzeczy (obiekty), cechy lub własności tych rzeczy, zdarzenia, zjawiska lub procesy. Określa relacje, jakie występują pomiędzy elementami przyrody, poznaje tym samym podstawowe związki pomiędzy nimi - związki przyczynowe. Swoistym laboratorium obserwacyjnym dla ucznia jest najbliższe otoczenie szkoły. Z przyrodniczego punktu widzenia każdy teren (nie tylko wiejski, ale i miejski) może być niezwykle interesujący. Zajęcia terenowe umożliwiające uczniom wykonywanie obserwacji bezpośrednich mogą się również odbywać w czasie wycieczek szkolnych w różne rejony kraju (a nawet świata - jeśli jest to możliwe). Obserwacja bezpośrednia pozwala na dokładne zbadanie obiektów. Poznawaną rzeczywistość można opisać, sfotografować, sfilmować, a później np. zastosować klasyfikację obiektów lub określić relacje pomiędzy nimi. Przy poznawaniu obiektów, zdarzeń i zjawisk niedostępnych dla ucznia ze względu np. na znaczne odległości od szkoły, możliwa jest w zasadzie tylko obserwacja pośrednia. Jednakże, gdy uczeń w czasie wykonywania określonych zadań, polegających między innymi na obserwacji bezpośredniej pozna zasady ogólne, obowiązujące wiele rodzajów zjawisk, procesów i zrozumie ich treść, to w czasie wykonywania obserwacji pośrednich i w innych sytuacjach dla niego nowych nie stanie się bezradny, lecz będzie rozwiązywał powstałe problemy, operując znanymi już pojęciami, nawiązując do zaobserwowanych zjawisk i wykorzystując wcześniej poznane zasady ogólne. Zdarza się również, że obserwacji pośredniej dokonują uczniowie na modelu (czyli jest to w specyficzny sposób również obserwacja bezpośrednia), a później porównują wyniki obserwacji z rzeczywistymi zjawiskami, strukturami w realnej przestrzeni ich otaczającej. Każda z form obserwacji wymaga odpowiednio dobranych środków dydaktycznych. Dla pierwszej z nich będą to m.in. zestawy narzędzi pomiarowych, sprzęt optyczny, klucze do rozpoznawania obiektów przyrodniczych, zestawy kart obserwacji. W drugiej środki prezentujące niedostępną w bezpośredni sposób rzeczywistość, takie jak: przezrocza, filmy wideo, foliogramy z fotogramami, okazy naturalne, a także kulturowe, komputerowe programy multimedialne, inne. Wśród środków dydaktycznych w czasie nauki przyrody na szczególną uwagę zasługują różnego rodzaju mapy, którymi uczeń powinien sprawnie się posługiwać zarówno w czasie pracy terenowej, jak i przy wykorzystywaniu źródeł umożliwiających pośrednie poznawanie rzeczywistości, także stanowiące również źródła wiedzy o poznawanej przestrzeni.
Przez "pracownię" rozumie się miejsce pracy badawczej, pomieszczenie do tego przygotowane i odpowiednio wyposażone. Z "Podstawy programowej ..." wynika, że bardzo ważnymi elementami kształcenia stały się otoczenie szkoły i własny region traktowane jako swoista pracownia - laboratorium przyrodnicze. Uwzględnia je nie tylko przedmiot przyroda, ale i ścieżki edukacyjne takie jak ekologiczna, czy regionalna. Biorąc pod uwagę powyższe wymagania, przy projektowaniu pakietu "Pracownia obserwatora przyrody", wybrano następujące działy z "Podstawy programowej..." :
Zakłada się, że w wyniku realizacji powyższych zagadnień i wykonywania związanych z nimi określonych zadań, uczeń ma się wykazać następującymi osiągnięciami:
Ponadto zajęcia odbywane w terenie powinny przyczynić się do wykształcenia u uczniów dbałości o ich zdrowie przez stosowanie zasad higieny i korzystanie z różnych form rekreacji (których mogą być specyficzną formą). Przy doborze środków dydaktycznych stanowiących niezbędny element wyposażenia "pracowni" kierowano się następującymi kryteriami:
Media stanowiące projektowany pakiet podzielono wg typologii środków dydaktycznych proponowanej przez S.Piskorza uwzględniającej stopień oddalenia od rzeczywistości:
Przy zapisie środków w tabeli posłużono się nieco zmodyfikowanym podziałem :
W grupach uwzględnione zostały środki zarówno do stosowania indywidualnego przez uczniów, jak i w zespołach (mniejszych, np. dwuosobowych lub większych - także na forum klasy) W pakiecie również uwzględniono środki dydaktyczne specyficzne dla środowiska, w którym znajduje się szkoła. Nauczyciel uzupełniając pakiet musi zgromadzić je sam lub przy pomocy uczniów. Te środki dydaktyczne zostały oznaczone w tabeli gwiazdką. Pakiet składa się z czterech części zgodnych z wymienionymi uprzednio działami "Podstawy Programowej ..." przedmiotu przyroda:
Założeniem projektowanego doboru środków jest przede wszystkim obudowa medialna grupy zagadnień objętych tytułami poszczególnych części pakietu. Jednakże uwzględniono także ich główną cechę wielokrotne wzajemne przenikanie się ich treści lub przeznaczenia. Stąd większość środków może być stosowana wymiennie pomiędzy częściami pakietu lub stanowić w razie potrzeby ich istotne uzupełnienie (co zostało zasygnalizowane poprzez kilka wybranych powtórzeń w zamieszczonej poniżej tabeli). Dobór ich i sposób zastosowania pozostawia się w gestii nauczyciela. Proponowane pogrupowanie można traktować w zasadzie tylko jako porządkowe.
Część A ORIENTACJA W TERENIE Treści (wg Podstawy Programowej) Grupa środków dydaktycznych Planowane formy środków dydaktycznych
* gwiazdką zostały oznaczone środki dydaktyczne, które wchodzą w zakres tematyczny pakietu, a są indywidualne dla każdej szkoły (tzn. powinny być uzupełnione przez nauczyciela uczącego przyrody) Zakres tematyczny - zarys treści Osiągnięcia (wg Podstawy Programowej)
wybrane
Orientacja w terenie, szkic, plan, mapa. przyrządy pomiarowe, zestawy laboratoryjne i do prac w terenie mapnik (dla każdego ucznia) taśma miernicza (jedna na zespół) kompas lub busola (po jednym dla dwóch uczniów) szkolny zestaw przyrządów mierniczych (m.in. taśma miernicza, tyczki pomiarowe, szpilki miernicze, pion, klinometr, niwelator) Plan i mapa: kierunki na mapie - ćwiczenia terenowe w oznaczaniu kierunków, rysowaniu szkicu i planu otoczenia szkoły wysokość względna (i bezwzględna) wzniesienia; poziomica Orientowanie się w terenie Uczeń potrafi: - wskazać kierunki na widnokręgu (za pomocą kompasu lub busoli) - narysować szkic i uproszczony plan otoczenia szkoły z zastosowaniem skali i odpowiednich symboli kartograficznych - określić ( w wyniku pomiaru) wysokość względną wzniesienia
mapy i atlasy *plan otoczenia szkoły jako wzorzec *plan miasta lub miejscowości *mapa topograficzna najbliższej okolicy szkoły *mapy turystyczne najbliższej okolicy *mapy tematyczne opracowane dla regionu, w którym znajduje się szkoła mapy ogólnogeograficzne (w mniejszych skalach)- wybór mapa krajobrazowa Polski mapy tematyczne- wybór (np. mapy hipsometryczne, ochrony środowiska) atlas geograficzny do przyrody Mapy - drogowskazem dla podróżnych Mapy - źródłem informacji : - sposoby prezentacji wybranych treści na mapach Czytanie i interpretowanie map, wykresów, tabel. uczeń zna: -znaczenie symboli kartograficznych - przeznaczenie różnych rodzajów map uczeń potrafi: - wybrać właściwą mapę (plan) do wykonania zaplanowanego zadania - odczytać treść mapy i ją zinterpretować
obrazy realistyczne i schematyczne: ruchome nieruchome tablice graficzne, foliogramy, film - ukazujące sposoby oznaczania kierunków w terenie
tablice graficzne - generalizacja treści mapy film (proces produkcji mapy) tablice graficzne - symbole kartograficzne foliogramy - barwy na mapach (np. mapa hipsometryczna warstwo-barwna) foliogramy, film - rzeźba terenu a mapa tablice graficzne, film - ukazujące sposoby orientowania mapy w terenie Wyznaczanie kierunków w terenie: oznaczanie kierunków w terenie za pomocą wybranych elementów środowiska, np. omszałe kamienie, stare drzewa, zegarka ze wskazówkami, kompasu Plan i mapa: jak powstaje mapa?: od planu do mapy ogólnogeograficznej znaki stosowane na mapach a obiekty w terenie - oznaczanie obiektów antropogenicznych i przyrodniczych na mapach: barwy stosowane na mapach hipsograficznych - różne formy terenu: wysokość względna i bezwzględna na mapie i w terenie, kierunki na mapie sposoby orientowania mapy za pomocą kompasu, według obiektów w terenie - wskazać kierunki na widnokręgu (za pomocą kompasu lub busoli) - wyznaczyć kierunki na w terenie za pomocą wybranych elementów środowiska, np. omszałe kamienie, stare drzewa lub zegarka ze wskazówkami Obserwowanie przyrodniczych składników środowiska i ich opis Uczeń potrafi: - zorientować mapę w terenie za pomocą kompasu (busoli) lub obiektów terenowych - wskazać w terenie obiekty zamieszczone na mapie wielkoskalowej
modele modele form terenu (wraz z mapami) wysokość względna i bezwzględna na mapie i w terenie
inne gry dydaktyczne
Piaskownica (lub zestaw papier marché) do modelowania form terenu i ilustrowania wybranych procesów - z dostępem do wody bieżącej wybór gier dydaktycznych (także terenowych) z wykorzystaniem planu, mapy topograficznej, mapy turystycznej dotyczące orientacji w terenie i związane z odczytywaniem symboli kartograficznych uczeń potrafi: - odnaleźć drogę na planie lub mapie zgodnie z podanym adresem docelowym lub opisem trasy - scharakteryzować trasę zgodnie z zapisem kartograficznym
Część B MIEJSCE ZAMIESZKANIA - NAJBLIŻSZA OKOLICA Treści (wg Podstawy Programowej) Grupa środków dydaktycznych Planowane formy środków dydaktycznych
* gwiazdką zostały oznaczone środki dydaktyczne, które wchodzą w zakres tematyczny pakietu, a są indywidualne dla każdej szkoły (tzn. powinny być uzupełnione przez nauczyciela uczącego przyrody) Zakres tematyczny - zarys treści Osiągnięcia (wg Podstawy Programowej)
wybrane
Opis miejsca zamieszkania (formy terenu, skały, wody, gleba, roślinność). przyrządy pomiarowe, zestawy laboratoryjne i do prac w terenie zestaw do obserwacji i pomiarów - do pracy terenowej ucznia, m.in. lupy, odczynniki do wykonywania prostych doświadczeń, próbówki, szklanki lub menzurki, płaskie naczynia szklane, (tzw. "obserwator przyrody") karty obserwacji mapniki (jeden na ucznia) szkicowniki (jeden na ucznia) lupa (jedna na ucznia) lornetka (jedna na zespół) mikroskopy (jeden na dwóch uczniów - w pracowni) termometr zaokienny (w pracowni) 1 barometr( w pracowni) Wykonywanie prostych pomiarów i doświadczeń Obserwacja i opis obiektów przyrody ożywionej i nieożywionej I ich klasyfikacja Obserwacja i ocena zmian w otaczającym środowisku Obserwowanie przyrodniczych składników środowiska i ich opis Uczeń potrafi: - wykonać proste doświadczenia sprawdzające np. czystość wody, powietrza Obserwowanie i identyfikowanie różnorodnych substancji i procesów chemicznych w najbliższym otoczeniu. Dostrzeganie wpływu działalności człowieka na środowisko przyrodnicze. Gromadzenie i integrowanie wiedzy koniecznej do opisywania zjawisk przyrody.
mapy i atlasy *mapy topograficzne najbliższej okolicy *plan miejscowości mapa ogólnogeograficzna regionu mapa ogólnogeograficzna Polski
formy terenu rodzaje wód Orientowanie się w terenie. Czytanie i interpretowanie map, wykresów, tabel.
okazy naturalne kolekcja skał występujących w Polsce *skały najbliższej okolicy: zbiór okazów naturalnych -kolekcja własna szkoły surowce mineralne Polski - kolekcja okazy (gablota lub zatopione w pleksi) typowych przedstawicieli zbiorowisk roślinnych Polski (w tym zestaw traw pospolitych) zestaw mchów i porostów *kolekcja roślin występujących w najbliższej okolicy (zielnik) Rodzaje skał występujące w najbliższej okolicy i ich znaczenie gospodarcze
Zbiorowiska roślinne w najbliższej okolicy Uczeń potrafi: - wymienić elementy środowiska - dokonać podziału elementów środowiska na: obiekty przyrody ożywionej i obiekty przyrody nieożywionej - rozpoznać wybrane rodzaje skał - opisać znaczenie gospodarcze skał występujących w najbliższej okolicy (wybranych)
obrazy realistyczne i schematyczne: ruchome nieruchome tablica graficzna lub zestaw fotogramów - elementy krajobrazu tablica graficzna, foliogramy, przezrocza ukazujące elementy przyrody ożywionej tablica graficzna, foliogramy ukazujące elementy przyrody ożywionej gablota - główne typy gleb Polski film omawiający elementy środowiska: przyrodnicze i pozaprzyrodnicze tablica graficzna, foliogramy ukazujące pozaprzyrodnicze składniki środowiska film - środowisko jako zbiór wzajemnie powiązanych elementów foliogramy, przezrocza, tablica graficzna - formy terenu * zbiór fotografii własnych szkoły ukazujących formy terenu z najbliższej okolicy szkoły film, foliogramy, tablica graficzna, przezrocza - ukazujących rodzaje wód tablica graficzna, zestaw elementów magnetycznych, film ilustrujący obieg wody w przyrodzie tablica graficzna - rodzaje ujęć wody pitnej film - działanie rzeźbotwórcze wód *zbiór fotografii własnych szkoły ukazujących wody występujące w najbliższej okolicy, a także związane z nimi formy terenu film - znaczenie wody w przyrodzie *rośliny najczęściej występujące w okolicy szkoły: fotogramy - kolekcja własna szkoły przeźrocza, foliogramy, film - omawiający ekosystemy lądowe przeźrocza, foliogramy, film - omawiający ekosystemy wodne tablica graficzna, foliogram, film - formy ochrony przyrody w Polsce *rośliny i zwierzęta chronione występujące w okolicy: komplet fotogramów (dobranych na podstawie obserwacji terenowych i informacji z literatury) *chronione obiekty przyrody nieożywionej w najbliższej okolicy i regionie: komplet fotogramów (dobranych na podstawie obserwacji terenowych i informacji z literatury) Składniki przyrody ożywionej i nieożywionej oraz pozaprzyrodnicze składniki środowiska: elementy przyrody ożywionej elementy przyrody nieożywionej
rodzaje gleb w najbliższej okolicy pozaprzyrodnicze składniki środowiska budynki, zakłady przemysłowe, drogi środowisko jako zbiór wzajemnie powiązanych elementów
formy terenu w najbliższej okolicy
Rodzaje wód w najbliższej okolicy I ich znaczenie dla człowieka; działanie rzeźbotwórcze wód
rośliny najczęściej występujące w okolicy szkoły
ekosystemy
formy ochrony przyrody w Polsce chronione obiekty przyrody ożywionej i nieożywionej w najbliższej okolicy i regionie - wymienić ważniejsze surowce mineralne - wskazać najbardziej typowe dla okolicy szkoły zbiorowiska roślinne - wskazać rośliny charakterystyczne dla poszczególnych zbiorowisk, nazwać je i opisać - wymienia gleby występujące w najbliższej okolicy - wskazać i opisać przyrodnicze i pozaprzyrodnicze elementy środowiska - rozpoznać i nazwać formy terenu znajdujące się w okolicy szkoły - wymienić i wskazać przykłady, jak różne formy terenu wpływają na sposoby zagospodarowywania okolicy przez jej mieszkańców - określić znaczenie wody w przyrodzie - wymienić różne formy wykorzystania gospodarczego wód (w tym wskazać przykłady z najbliższego otoczenia)
Dostrzeganie walorów przyrodniczych najbliższego regionu, znajomość prawnie chronionych obiektów i obszarów przyrodniczych. uczeń zna: - formy ochrony przyrody uczeń zna i potrafi wskazać: - rośliny chronione występujące w okolicy - obiekty chronione w najbliższej okolicy
Rozwiązywanie prostych zadań problemowych dotyczących miejsca zamieszkania i okolicy.
inne przewodnik do rozpoznawania skał i minerałów roślinny klucz do "rozpoznawania" gleby (określanie kwasowości) przewodnik (klucz) do rozpoznawania roślin przewodnik (klucz) do rozpoznawania mchów przewodnik (klucz) do rozpoznawania porostów przewodnik (klucz) do rozpoznawania wybranych zwierząt (np. owady) przewodnik do rozpoznawania grzybów gry dydaktyczne - układanki dla uczniów -ekosystemy lądowe i wodne zestawy kart obserwacji terenowych (karty pracy ucznia) program komputerowy - Obieg wody w przyrodzie skały najbliższej okolicy
rośliny, mchy, porosty występujące w najbliższej okolicy
grzyby w środowisku - znaczenie grzybów ekosystemy różnych środowisk Rozpoznawanie - z wykorzystaniem atlasów i prostych kluczy - pospolitych gatunków roślin i zwierząt. uczeń zna i potrafi wskazać: - rośliny najczęściej występujące w okolicy - grzyby jadalne i niejadalne, trujące - znaczenie grzybów w przyrodzie i gospodarce człowieka uczeń potrafi wskazać - zależności pomiędzy elementami w wybranych ekosystemach
Część C WARUNKI ŻYCIA LUDZI W MOJEJ OKOLICY Treści (wg Podstawy Programowej) Grupa środków dydaktycznych Planowane formy środków dydaktycznych
* gwiazdką zostały oznaczone środki dydaktyczne, które wchodzą w zakres tematyczny pakietu, a są indywidualne dla każdej szkoły (tzn. powinny być uzupełnione przez nauczyciela uczącego przyrody) Zakres tematyczny - zarys treści Osiągnięcia (wg Podstawy Programowej)
wybrane
Warunki życia ludzi w najbliższym otoczeniu. przyrządy pomiarowe, zestawy laboratoryjne i do prac w terenie zestaw laboratoryjny do doświadczeń (próbówki, szklanki lub menzurki, płaskie naczynia szklane, naczynia połączone, bibuła) komputerowy miernik wybranych elementów środowiska (typu EcoLog) uniwersalny zestaw do badania jakości wody, gleby i powietrza lupy Określanie stanu wybranych elementów środowiska
Gromadzenie i integrowanie wiedzy koniecznej do opisywania zjawisk przyrody. Uczeń potrafi: - wykonywać proste pomiary i doświadczenia związane z określaniem stanu środowiska - dokonywać oceny otrzymanych wyników pomiarów i doświadczeń
mapy i atlasy *mapy topograficzne najbliższej okolicy *mapy turystyczne z regionu, w którym znajduje się szkoła mapa transportowa Polski mapa zanieczyszczenie środowiska Polski mapa ochrony przyrody w Polsce stosunki przestrzenne pomiędzy obiektami geograficznymi w najbliższej okolicy szkoły wpływ warunków środowiska na osiedlanie się i gospodarowanie ludności Orientowanie się w terenie. Uczeń potrafi: - określić położenie komunikacyjne swojej miejscowości - ocenić stan zagrożenia środowiska swojej miejscowości w porównaniu z innymi regionami kraju
okazy naturalne kolekcja okazów (lub modele) roślin uprawianych w Polsce: żywieniowych (w tym zbóż), oleistych, włóknistych *kolekcja okazów nasion i sadzonek roślin uprawnych zestaw owoców suchych i ich nasion * zestaw roślin z najbliższej okolicy szkoły - zielnik kolekcja wybranych roślin leczniczych *zestaw roślin leczniczych występujących w najbliższej okolicy szkoły - zielnik kolekcja - owady pożyteczne i szkodniki zestaw wybranych surowców o znaczeniu energetycznym Znaczenie roślin w życiu człowieka: - rośliny uprawiane przez człowieka (na polach, w sadach, w warzywnikach) - rośliny nie odgrywające roli w żywieniu a mające znaczenie dla człowieka (np. rośliny motylkowe, o znaczeniu leczniczym) - owady i ich znaczenie w przyrodzie i dla człowieka Uczeń potrafi: - wymienić rośliny uprawiane w najbliższej okolicy i opisać ich znaczenie gospodarcze - wskazać przedstawicieli poszczególnych grup roślin uprawnych - wymienić i wskazać owady pożyteczne dla człowieka i tzw. szkodniki - określić rolę tzw. szkodników w przyrodzie (wskazać elementy łańcucha pokarmowego) - wymienić sposoby pozyskiwania energii
obrazy realistyczne i schematyczne: ruchome nieruchome przezrocza, foliogramy, film ukazujący czynniki wpływające na warunki życia człowieka - elementy przyrody ożywionej i nieożywionej, zabudowa, infrastruktura filmy omawiające wpływ czynników środowiskowych na zdrowie i rozwój człowieka tablica graficzna, przezrocza, foliogramy, filmy: - wpływ warunków środowiska na gospodarkę *zbiór fotografii własnych szkoły ukazujących wybrane formy zagospodarowania najbliższej okolicy foliogramy, przezrocza, film - ukazujący stopień przekształcenia środowiska w wyniku działalności człowieka przezrocza, foliogramy, film - ukazujący warunki życia na wsi przezrocza, foliogramy, film - ukazujące warunki życia w miastach (o różnej liczbie mieszkańców) *zestaw fotografii ilustrujących warunki życia mieszkańców w okolicy szkoły - w miejscowości, w której znajduje się szkoła (kolekcja własna szkoły) tablica graficzna, foliogramy, przezrocza, film - rodzaje zanieczyszczeń ( w tym - rodzaje odpadów) *zestaw fotografii archiwalnych ukazujących zmiany w środowisku w najbliższym otoczeniu szkoły (wynik czynników przyrodniczych i wywołane działaniem człowieka) tablice graficzne, foliogramy, film - ukazujący różne sposoby pozyskiwania energii tablice graficzne, foliogramy - produkty spożywcze pochodzenia roślinnego i pochodzenia zwierzęcego - potrzeby żywieniowe człowieka, zasady prawidłowego odżywiania się Czynniki wpływające na warunki życia człowieka: - elementy przyrody ożywionej i nieożywionej, rodzaje zabudowy, infrastruktura - wpływ czynników środowiskowych na zdrowie i rozwój człowieka Zagospodarowanie terenu w najbliższej okolicy warunki środowiska i ich wpływ na gospodarkę człowieka w najbliższej okolicy
Krajobraz naturalny i przekształcony stopień przekształcenia środowiska w wyniku działalności człowieka; warunki życia na wsi warunki życia w mieście warunki życia w najbliższej okolicy:
stopień zanieczyszczenia środowiska w okolicy szkoły, miejsca zamieszkania - formy zanieczyszczeń -rodzaje odpadów zmiany w środowisku w najbliższym otoczeniu szkoły w wyniku czynników przyrodniczych i wywołane działaniem człowieka Dostrzeganie zależności między czynnikami środowiska przyrodniczego i kulturowego. uczeń potrafi: - wymienić czynniki wpływające na warunki życia człowieka - ocenić wpływ poszczególnych czynników na warunki życia i zdrowie człowieka - wymienić zasady prawidłowego odżywiania się - wymienić zasady zdrowego trybu życia Dostrzeganie wpływu działalności człowieka na środowisko przyrodnicze. Uczeń potrafi: - wymienić stopnie przekształcenia środowiska przyrodniczego w wyniku działalności człowieka - ocenić stopień przekształcenia środowiska najbliższej okolicy - na podstawie różnych źródeł potrafi omówić zmiany w swojej miejscowości w określonym przedziale czasu - określić wpływ poszczególnych sposobów pozyskiwania energii na zmiany w środowisku - opisać wpływ zmian na warunki życia i zdrowia człowieka Rozwiązywanie prostych zadań problemowych dotyczących miejsca zamieszkania i okolicy. Uczeń potrafi: - dokonać prognozy zmian w okolicy w najbliższej przyszłości i zaproponować drogi alternatywnego rozwoju Dostrzeganie przyrodniczych i kulturowych walorów najbliższego regionu. Uczeń potrafi: - wskazać atrakcyjne miejsca w swojej miejscowości (lub okolicy) o znaczeniu przyrodniczym lub kulturowym
inne wzorzec - klucz do rozpoznawania owadów karty obserwacji (karty pracy ucznia) dotyczące: warunków życia na wsi, warunków życia w mieście, stanu środowiska (np. rodzaje odpadów), zmian w środowisku (karty zapisu wywiadów) gra dydaktyczna: wpływ czynników środowiskowych na zdrowie i rozwój człowieka zestawy elementów magnetycznych, gry dydaktyczne - produkty spożywcze pochodzenia roślinnego, zwierzęcego, zasady żywienia
wycieczka do miasta lub na wieś - w zależności od miejsca, w którym znajduje się szkoła Całościowe postrzeganie rzeczywistości przyrodniczej. uczeń potrafi: - wskazać różnice pomiędzy warunkami życia na wsi i w mieście - wskazać problemy i ocenić zalety życia mieszkańców wsi i miasta - wymienić produkty żywnościowe pochodzenia roślinnego i pochodzenia zwierzęcego i określić ich znaczenie w żywieniu człowieka
Część D KRAJOBRAZ NAJBLIŻSZEJ OKOLICY Treści (wg Podstawy Programowej) Grupa środków dydaktycznych Planowane formy środków dydaktycznych
* gwiazdką zostały oznaczone środki dydaktyczne, które wchodzą w zakres tematyczny pakietu, a są indywidualne dla każdej szkoły (tzn. powinny być uzupełnione przez nauczyciela uczącego przyrody) Zakres tematyczny - zarys treści Osiągnięcia (wg Podstawy Programowej)
wybrane
Krajobraz najbliższej okolicy - obserwacje i opisy: a - składniki naturalnego krajobrazu b - sposoby zagospodarowania obszaru c - ludzie i kultura mapy i atlasy *mapy topograficzne najbliższej okolicy *mapy turystyczne najbliższej okolicy *mapa krajobrazowa regionu, w którym znajduje się szkoła *mapa ochrony przyrody w regionie - (np. parki krajobrazowe) mapa krajobrazowa Polski mapa ochrony i kształtowania środowiska Polski atrakcyjne turystycznie miejsca w Polsce
Zagospodarowanie obszaru w zależności od warunków środowiska przyrodniczego - na przykładach z najbliższej okolicy szkoły i własnego regionu Orientowanie się w terenie. Czytanie i interpretowanie map, wykresów, tabel. Uczeń potrafi: - wskazać lokalizację wybranych obiektów na mapie i w terenie - omówić (na podstawie mapy) usytuowanie wybranych obiektów antropogenicznych względem obiektów przyrodniczych
d - zależność życia ludzi od czynników przyrodniczych i pozaprzyrodniczych. obrazy realistyczne i schematyczne: ruchome nieruchome tablica graficzna, foliogramy, przezrocza - składniki naturalnego krajobrazu: elementy przyrody nieożywionej i elementy przyrody ożywionej * zbiór fotografii własnych szkoły ukazujących składniki naturalnego krajobrazu - przykłady z najbliższej okolicy tablica graficzna, foliogramy schemat ukazujący wzajemne powiązania elementów środowiska * zbiór fotografii własnych szkoły ukazujących wybrane formy zagospodarowania najbliższej okolicy: - zagospodarowanie rolnicze najbliższej okolicy, - formy zagospodarowania przemysłowego wybrane obiekty przemysłowe w najbliższej okolicy - zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne w najbliższej okolicy * zbiór fotografii własnych szkoły ukazujących wybrane przejawy tradycji kulturowych regionu tradycje kulturowe regionu, zbytki kultury: * przezrocza, foliogramy - ukazujące wybrane zabytki kultury z regionu , w którym znajduje się szkoła film wideo - omawiający tradycje kulturowe regionu
* zbiór fotografii własnych szkoły ukazujących wybrane formy zagospodarowania wynikające z warunków środowiska najbliższej okolicy - np. pozytywne i negatywne wkomponowanie budownictwa w krajobraz przeźrocza, foliogramy, filmy - ukazujące wybrane miasta Polski ("oblicza miast") przeźrocza, foliogramy, filmy - ukazujące krajobrazy Polski o różnym stopniu przekształcenia i różnych formach zagospodarowania przeźrocza, foliogramy, filmy - ukazujące atrakcyjne turystycznie miejsca w Polsce Składniki naturalnego krajobrazu: składniki naturalnego krajobrazu elementy przyrody nieożywionej i elementy przyrody ożywionej (przykłady z najbliższej okolicy)
Sposoby zagospodarowania obszaru: pozaprzyrodnicze składniki środowiska: budynki, zakłady przemysłowe, drogi, itp. wybrane formy zagospodarowania najbliższej okolicy: - zagospodarowanie rolnicze terenu - zagospodarowanie przemysłowego (obiekty przemysłowe- rodzaje produkcji), - zagospodarowanie rekreacyjne terenu (formy zagospodarowania turystycznego i rekreacyjnego):
Ludzie i kultura: tradycje kulturowe regionu, zbytki kultury (skanseny, muzea, obiekty architektoniczne, zwyczaje i obrzędy)
Przykłady zależności życia ludzi od czynników przyrodniczych i pozaprzyrodniczych, np. - usytuowanie pól uprawnych i łąk - lokalizacja wybranych obiektów przemysłowych - wkomponowanie budownictwa w krajobraz - przebieg dróg lokalnych i krajowych
Dostrzeganie zależności między czynnikami środowiska przyrodniczego i kulturowego. Uczeń potrafi: - wyjaśnić na wybranych przykładach z najbliższej okolicy zależność między formami zagospodarowania terenu a warunkami środowiska
Dostrzeganie wpływu działalności człowieka na środowisko przyrodnicze. Uczeń potrafi: - wskazać sposoby przekształcania środowiska w wyniku wybranych form gospodarki człowieka Dostrzeganie przyrodniczych i kulturowych walorów najbliższego regionu. Uczeń potrafi: - wymienić najważniejsze obiekty kultury materialnej w okolicy - potrafi ocenić walory kulturowe swojego regionu na tle innych regionów Polski Rozwiązywanie prostych zadań problemowych dotyczących miejsca zamieszkania i okolicy. Uczeń potrafi: - ocenić na wybranych przykładach stopień przekształcenia środowiska w swojej okolicy - wskazać pozytywne i negatywne przykłady zagospodarowania okolicy i uzasadnić swoją ocenę - zaproponować zmiany w sposobach gospodarowania człowieka tak, aby były one bardziej przyjazne dla środowiska
inne karty obserwacji (karty pracy ucznia) sposobów zagospodarowania terenu w zależności od warunków środowiska i potrzeb mieszkańców: mapa regionu z elementami magnetycznymi (lub flanelogram) - do opracowywania map tematycznych roczniki statystyczne Polski, regionalny (lub zestawy danych statystycznych) okazy zabytków kulturowych (zabytki sztuki użytkowej) gra dydaktyczna - zagospodarowanie turystyczne regionu Piaskownica (lub zestaw kolorowego papier marché) do modelowania form terenu wraz z zestawem modeli form roślinnych (drzewa), zabudowań i innych form antropogenicznych zajęcia terenowe składniki krajobrazu, zagospodarowanie terenu w zależności od warunków środowiska i potrzeb mieszkańców: środowisko jako zbiór wzajemnie powiązanych elementów wycieczka do muzeum regionalnego, skansenu, muzeum historycznego
- zaprojektować wycieczkę po najatrakcyjniejszych miejscach swojej okolicy - zaprojektować wycieczkę ukazującą różnice w sposobach zagospodarowania środowiska swojej okolicy (regionu)
- zaprojektować zagospodarowanie przestrzenne swojej okolicy (regionu) uwzględniające warunki środowiska i narysować projekt na mapie (planie) lub przedstawić w formie modelu
Na rynku pojawia się coraz więcej różnego rodzaju programów multimedialnych obejmujących swoimi treściami zagadnienia przedmiotu przyroda. W tej sytuacji nie wydaje się konieczne proponowanie programu podobnego do już istniejących i sprawdzonych w dydaktyce. Natomiast wydaje się konieczne opracowanie programu użytkowego umożliwiającego młodzieży opracowywanie danych uzyskanych drogą obserwacji terenowych. Proponowany program powinien być programem interaktywnym. Powinien on zawierać moduły umożliwiające:
a ponadto:
Uczniowie mogą w czasie samodzielnej pracy (lub pod kierunkiem nauczyciela) mogą korzystać ze wspomnianych wcześniej programów komputerowych zalecanych przez MEN do użytku szkolnego dla przedmiotu przyroda. Są to (wg stanu na dzień 15.XI.2000r.): Encyklopedia przyrody (Onet.pl S.A. Oddział OPM Bielsko-Biała; CARTALL, Adam Chuderski, Łódź), Encyklopedia dla dzieci (CARTALL, Adam Chuderski, Łódź) Słownik szkolny. Ekologia. (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne S.A., Warszawa) Encyklopedia multimedialna PWN - edycja najnowsza (Wydawnictwo Naukowe PWN S.A. Warszawa). Zagrożenia ekologiczne. (Zakład Dydaktyki Chemii, Wydział Chemii UAM, Poznań), Encyklopedia ptaków. (Onet.pl S.A. Oddział OPM Bielsko-Biała), Szkolny atlas Polski. (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne S.A., Warszawa)
Przedmiot przyroda realizowany jest na II etapie edukacyjnym, czyli obejmującym grupę wiekową 10 - 12 lat. W tym wieku gwałtownie wzrasta naturalna chęć samodzielnego poznawania tajemnic świata. Dobrym terenem do ich ukierunkowanych działań jest najbliższa okolica szkoły. Otoczenie szkoły - to naturalne laboratorium przyrodnicze - wymaga specjalnych środków dydaktycznych dobieranych indywidualnie dla danej szkoły. Obserwacje bezpośrednie własnego środowiska dokonywane przy pomocy m.in. wzorców, kluczy i wykorzystaniu różnych innych środków, notowane są w "kartach pracy uczniów", a następnie opracowywane. W czasie pracy uczniowie korzystają także z innych źródeł informacji. W proponowanym pakiecie "Pracownia obserwatora przyrody" uwzględniono środki dydaktyczne niezbędne do pracy w terenie (np. przyrządy pomiarowe, karty obserwacji), środki będące źródłami informacji niezbędnymi przy pracy terenowej (np. klucze), źródła informacji niezbędne przy porządkowaniu i uzupełnianych danych, a także przy formułowaniu wniosków. Większość środków może być stosowana wymiennie pomiędzy częściami pakietu. Pakiet ma charakter otwarty i może być uzupełniany o inne media, wynikające z bieżących potrzeb edukacyjnych. Dobór ich i sposób zastosowania pozostawia się w gestii nauczyciela. Wynikiem różnorodnych zadań wykonywanych przez uczniów, w tym związanych z pracami terenowymi, są dodatkowe, specjalne elementy pakietu, które wzbogacają wyposażenie pracowni tworząc jednocześnie niepowtarzalną atmosferę wspólnego działania.
|