Praca ta traktuje o polityce gospodarczej PRL w okresie od początku lat siedemdziesiątych, kiedy to w grudniu 1970r. nastąpiła zmiana kierownictwa politycznego, w efekcie której funkcję I Sekretarza KC PZPR objął Edward Gierek, do roku 1989, w którym nastąpiło załamanie się systemu komunistycznego w Polsce.
Ze względu na szeroki zakres pojęcia "polityka gospodarcza" w pracy tej przedstawiłem wybrane kierunki i problemy związane z tym zagadnieniem. Chciałbym rozpocząć od wyjaśnienia tego czym jest polityka gospodarcza.
W literaturze polskiej możemy znaleźć wiele definicji polityki gospodarczej, używanej zamiennie z pojęciem polityki ekonomicznej:
wg S. Kruszczyńskiego pojęcie to oznacza "bezpośrednie kierowanie gospodarką narodową przez pań-stwo lub pośrednie oddziaływanie państwa na funkcjonowanie i rozwój tej gospodarki".
wg S. Kuzińskiego "polityka gospodarcza jest praktycznym zastosowaniem praw ujawnionych przez ekonomię polityczną dla osiągnięcia, za pomocą metod racjonalnego gospodarowania, celów określonych przez państwo".
W. Roszkowski podaje z kolei następującą definicję: "polityka gospodarcza jest działaniem zmierzającym do poprawy struktury oraz koniunktury gospodarczej w celu szeroko rozumianego rozwoju społeczno ekonomicznego".
Jeżeli przyjmiemy, że podmiotem polityki gospodarczej jest władza państwowa, a termin "polityka gospodarcza" obejmuje także wpływ państwa na wspomaganie i rozwiązywanie problemów społecznych, wówczas możemy przyjąć bardziej ogólną i szerszą definicję: "przez politykę gospodarczą będziemy rozumieć świadome oddziaływanie władz państwowych na gospodarkę narodową - na jej dynamikę, strukturę i funkcjonowanie, na stosunki ekonomiczne w państwie oraz na jego relacje gospodarcze z zagranicą".
Jak twierdzi W. Roszkowski - podmiotom gospodarczym należy stworzyć warunki swobodnego działania, natomiast rola państwa powinna się ograniczać jedynie do rozpoznawania trudności, na jakie napotykają producenci i konsumenci, oraz pomocy w ich przezwyciężaniu.
Tak więc państwo powinno pomagać tylko tym, którzy tej pomocy potrzebują. Rozsądna polityka gospo-darcza może być dźwignią rozwoju społeczno gospodarczego, natomiast błędna realizacja jej założeń może prowadzić niejednokrotnie do katastrofalnych skutków. In silniejsza jest ingerencja państwa w procesy gospodarcze, tym większą odpowiedzialność przed narodem ponoszą organy państwowe i stojący na ich czele ludzie zarówno za stan i rozwój gospodarki jak i za poziom życia ludności.
Pracę tą podzieliłem na trzy zasadnicze części. W pierwszej z nich pokrótce omówiłem okresy, jakie zarysowały się w polityce gospodarczej powojennej Polski w ogóle, a w których istniały pewne podobieństwa tendencji rozwojowych. W części drugiej przedstawione zostały plany gospodarcze, które wytyczały kierunki polityki ekonomicznej w omawianym okresie. Kolejne rozdziały w części trzeciej traktują o wybranych zagadnieniach polityki gospodarczej państwa począwszy od początku lat siedemdziesiątych do końca lat osiemdziesiątych, wpływie jaki miała na położenia i warunki bytu ludności oraz jej efekty.
W literaturze polskiej sporo uwagi poświęcono gospodarce powojennej Polski. Sporo faktów o gospodarce PRL zawiera książka A. Jezierskiego i B. Piltz Historia gospodarcza Polski Ludowej 1944-1985 (Warszawa 1988). Swoistym dwugłosem o polskiej polityce gospodarczej w XX wieku jest książka Z. Landaua i W. Roszkowskiego Polityka gospodarcza II RP i PRL (Warszawa 1995). Syntetyczny charakter ma książka J. Kalińskiego i Z. Landaua Gospodarka Polski w XX wieku (Warszawa 1998) w której oprócz opisu sytuacji gospodarczej wiele uwagi poświęcono także polityce gospodarczej.
I. Etapy polityki gospodarczej.
W rozwoju gospodarki powojennej Polski można zaobserwować pewne prawidłowości. Układają się one w cykl, którego poszczególnym fazom odpowiadały określone zmiany w założeniach polityki gospodarczej. Cały powojenny okres działalności gospodarczej można podzielić na cztery zasadnicze etapy. Ich granice wyznaczają zwroty polityczne, u podstaw których leżały m.in. błędy polityki gospodarczej i związane z nimi rosnące niezadowolenie ludności. Granicami tymi były: październik 1956 r. i dojście do władzy Władysława Gomułki i jego ekipy, grudzień 1970 r. i dojście do władzy Edwarda Gierka oraz sierpień 1980 r. i powstanie "Solidarności". Ostateczną granicę wyznaczało załamanie się systemu komunistycznego w Polsce w drugiej połowie 1989 roku. W każdym z trzech pierwszych okresów, które wymieniłem istniały pewne istotne podobieństwa tendencji rozwojowych, natomiast w latach 1980 - 1989 uległy one, pod wpływem sytuacji politycznej w kraju, istotnym modyfikacjom. Prawidłowość rozwoju w każdym z tych okresów polegała na tym, że występowały w nich trzy powtarzające się fazy: prokonsumpcyjna, forsownego uprzemysłowienia i tzw. manewru gospodarczego. Wspólnymi cechami polityki prokonsumpcyjnej stosowanej w omawianych okresach, było dążenie nowej władzy czy też nowych ekip politycznych do pozyskiwania społeczeństwa lub pewnych jego grup. W zakresie polityki gospodarczej okres prokonsumpcyjny charakteryzował się przejściowym ukierunkowaniem działalności na możliwie szybką i w miarę odczuwalną poprawę warunków życia ludności. Polityka prokonsumpcyjna trwała na ogół krótko - za rządów Bolesława Bieruta od 1945 do 1947 r., Władysława Gomułki - od 1956 do 1958 r., Edwarda Gierka - od 1970 do 1973 r. i praktycznie przez cały okres rządów Wojciecha Jaruzelskiego. W tym ostatnim przypadku prawdopodobnie chodziło o pozyskanie pewnych grup społecznych, które wobec wprowadzenia stanu wojennego w 1981 roku bardzo nieprzychylnie oceniały rządy PZPR i odnosiły się do nich wrogo. W tej sytuacji odczuwalne pogorszenie poziomu życia, związane z dużym wzro-stem inwestycji przemysłowych, było dla władz zbyt ryzykowne. Gdy kolejne ekipy uznawały, że dostatecznie umocniły swoją władzę, prawie natychmiast powracały do realizacji przerwanej w okresie prokonsumpcyjnym polityki gospodarczej, nastawionej na szybki wzrost potencjału produkcyjnego przemysłu zbrojeniowego, ciężkiego i inwestycyjnego.
Okresy przyspieszonej tzw. industrializacji socjalistycznej przypadały w Polsce na lata 1948 - 1953, 1958 - 1968, 1973 - 1976. Ich zasadniczą cechą było przeznaczenie większości nakładów inwestycyjnych na rozbudowę zakładów hutniczych i metalurgicznych, fabryk budowy maszyn, zbrojeniowych, elektrowni itp. Z reguły realizacja tych inwestycji była niezwykle kapitało- i materiałochłonna. Preferowanie przemysłu ciężkiego, środków produkcji i zbrojeniowego prowadziło w tej sytuacji do narastania coraz ostrzejszych dysproporcji w gospodarce narodowej. Prowadziło to do pogarszania się jakości produkcji, ograniczeniu wzrostu wydajności pracy będącej efektem niezadowolenia ludności. W okresach preferowania przyspieszonego rozwoju przemysłu na ogół starano się ograniczać swobody polityczne, których
zakres i tak był niezwykle okrojony. Władze w obawie przed ujawnieniem się niezadowolenia różnych grup ludności zaostrzały cenzurę prewencyjną, utrudniały działalność wszelkiego rodzaju organizacji nie
znajdujących się w zasięgu wpływów PZPR, ograniczała kontakty z Zachodem itd. Metody te okazały się jednak nieskuteczne i odnosiły wręcz odwrotny skutek. W tej sytuacji kierownictwo partyjne wytyczało kolejne zmiany polityki gospodarczej państwa. Celem tej zmiany było umożliwienie uporządkowania sytuacji, aby następnie powrócić do kontynuacji przerwanego kierunku działania. Polityka ta, nazwana później manewrem gospodarczym, najczęściej miała swoje źródło w narastaniu napięć politycznych w kraju, u podłoża których leżała błędna polityka gospodarcza. Pierwszy "manewr" nastąpił już w realizacji sześcioletniego Planu Budowy Podstaw Gospodarki Socjalistycznej na lata 1949 - 1955. Polegał on na ograniczeniu inwestycji w przemyśle w ogóle, a szczególnie w przemyśle środków produkcji i zbrojeniowym, przeznaczeniu większych środków inwestycyjnych na konsumpcyjne działy przemysłu, na rolnictwo, budownictwo domów itd. Następny "manewr" w 1968 roku, spowodowany został wydarzeniami politycznymi, które ujawniły głębokie niezadowolenie różnych grup ludności z dotychczasowych metod rządzenia Polską. Władysław Gomułka nie zdecydował się jednak na zwolnienie tempa inwestycji prze-mysłowych. Uznał, że odpowiedzią na narastającą nierównowagę w gospodarce powinno być przyspieszenie realizacji rozpoczętych zadań inwestycyjnych. Polityka ta była sprzeczna z odczuciami ludności i w efekcie doprowadziła do wybuchu strajków na Wybrzeżu. Gomułka musiał odejść. Jego następca Edward Gierek również zaczął od polityki prokonsumpcyjnej. W 1973 roku zdecydowano się wejść na drogę forsownej rozbudowy przemysłu. Spowodowało to narastanie różnych trudności w gospodarce kraju. W 1976 roku okazało się, że prowadzona przez jego grupę polityka gospodarcza wymaga modyfikacji. Po nieudanej próbie podwyższenia cen niektórych artykułów spożywczych, która doprowadziła do strajków i zaburzeń w Radomiu oraz w Ursusie, ekipa Gierka musiała przejść do polityki "manewru". Planowano uprzywilejować rolnictwo, przemysł rolno - spożywczy, produkcję towarów rynkowych i eksportowych oraz budowę mieszkań. Realizacja ta nie powiodła się. Źródła załamania się gospodarki tkwiły bowiem w gierkowskiej polityce finansowania rozwoju gospodarczego opartego na zadłużeniu się w krajach zachodnich. W efekcie w 1980 roku nadszedł kres ekipy Gierka.
Po powstaniu "Solidarności" w 1980 roku i po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 roku tendencje te uległy zmianom.
W okresie rządów Wojciecha Jaruzelskiego i kolejnych towarzyszących mu premierów dotychczasowe prawidłowości nie wystąpiły. Można zaryzykować twierdzenie, że generał Jaruzelski wprowadzając w grudniu 1981 roku stan wojenny zdawał sobie w pełni sprawę, że krok ten na długie lata będzie owocował wrogością i nieufnością społeczeństwa wobec PZPR i jej ekip rządowych. Stąd też polityka gospodarcza w latach osiemdziesiątych miała przede wszystkim na celu zmniejszenie niezadowolenia społecznego. Partia czuła się zagrożona i w tej sytuacji nie była skłonna do dalej idących zmian polityki wewnętrznej. W tych warunkach - aby chociaż w małym stopniu zneutralizować niechęć społeczeństwa - starano się dążyć do pewnej poprawy sytuacji bytowej. Ten nadrzędny czynnik polityczny przekreślał jednak możliwość przejścia od fazy prokonsumpcyjnej, realizowanej przez całe lata osiemdziesiąte, do fazy przyspieszonej industrializacji. Zmiana tej polityki automatycznie oznaczała by konieczność obniżenia poziomu życia.
II. Programy gospodarcze w latach 1971 - 1989.
Wydarzenia na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku, które przyniosły dziesiątki ofiar śmiertelnych, wstrząsnęły społeczeństwem i były przesłanką zmian personalnych w komunistycznym kierownictwie kraju. Po czternastu latach rządów odsunięty został od władzy Władysław Gomułka oraz wielu jego bliskich współpracowników. Funkcję I Sekretarza KC PZPR objął dotychczasowy szef organizacji partyjnej w województwie katowickim, Edward Gierek. W jego ekipie czołową rolę w kwestiach gospodarczych odgrywał premier Piotr Jaroszewicz oraz minister, a następnie wicepremier i przewodniczący Komisji Planowania - Tadeusz Wrzaszczyk. Zmniejszenie napięcia i rozpoczęcie normalnej pracy wymagało aby nowa ekipa przedstawiła program polityczny i społeczny, który znajdzie aprobatę klasy robotniczej i ca-łego społeczeństwa. Próba takiego programu została sformułowana na VIII Plenum KC PZPR, które od-było się w dniach 6 - 7 II 1971 roku. Plenum powzięło uchwałę dotyczącą oceny wydarzeń grudnio-wych i aktualnych zadań partii. Do zasadniczych decyzji politycznych należy zaliczyć przyspieszenie zwołania VI Zjazdu PZPR, wprowadzenia nowej zasady w systemie politycznym, którą miało wyrażać hasło "partia kieruje, rząd rządzi".
Propagowano demokratyzację w życiu społecznym oraz nowe zasady interpretacji statutu partyjnego w dziedzinie demokracji wewnątrzpartyjnej. Powołano partyjno - rządową komisję do modernizacji funkcjonowania gospodarki i państwa, której przewodniczącym został J. Szydlak, członek Biura Politycznego i sekretarz KC PZPR. Przyjęto także program poprawy warunków pracy, a zwłaszcza jej bezpieczeństwa i higieny. Posunięcia w sferze gospodarczej dotyczyły odwołania grudniowej (z 1970 r.) podwyżki cen żywności, zamrożenia cen detalicznych podstawowych artykułów żywnościowych w latach 1971 - 1972, podniesienie najniższych płac, dodatków rodzinnych, rent i emerytur oraz skupu produktów hodowli.
Ekipa Edwarda Gierka, po spektakularnych działaniach na rzecz szybkiego wzrostu płac realnych, przystąpiła do przygotowania, nigdy nie zdefiniowanej i podlegającej ciągłym zmianom, strategii "dynamicznego i harmonijnego" wzrostu. Podczas wstępnych prac nad strategią założono, że do 1980 roku nastąpi w Polsce przejście od rewolucji przemysłowej do rewolucji naukowo - technicznej. Równolegle miały być rozwiązywane problemy absorpcji powojennego wyżu demograficznego, wkraczającego w wiek produkcyjny, oraz zwiększenie roli kraju w międzynarodowym podziale pracy. Przewidywano realizację kompleksowych przedsięwzięć inwestycyjnych w przemysłach maszynowym, elektronicznym, elektro-technicznym, hutniczym, chemicznym i lekkim. W rolnictwie zamierzano łączyć rozwój produkcji w większych gospodarstwach chłopskich z kontynuacją przebudowy ustrojowej, zwiększając rolę sektora państwowego i spółdzielczego.
Program gospodarczy, przygotowany przez tą ekipę, zaprezentowany został na VI Zjeździe PZPR w grudniu 1971 roku. Jego podstawowe założenia sprowadzały się do zapewnienia w pięcioleciu 1971 - 1975 jednocześnie wysokiej dynamiki rozwoju gospodarki narodowej i odczuwalnej poprawy warunków życia ludności. Zamierzano to osiągnąć przez zwiększenie w ciągu pięciu lat dochodu narodowego w granicach 38 - 39%, produkcji przemysłowej o 48 - 50% i rolnej o 18 - 21%. Przewidywano, że w latach 1971 - 1975 płace realne wzrosną o 17 - 18%. Nowym hasłem PZPR stało się przyspieszenie rozwoju społeczno - ekonomicznego Polski, poprawa warunków życia obywateli, umacnianie ustroju. Sprzyjać tym działaniom miała "aktywna polityka kredytowa", przez którą rozumiano zwiększenie importu finansowego z kredytów zaciągniętych w państwach zachodnich.
Przyjęty w grudniu 1971 roku program gospodarczy spotkał się z przychylnością społeczeństwa. Dość powszechne było przekonanie, że Edward Gierek reprezentuje bardziej "oświeconą" i pragmatyczną linię w PZPR, której zamiarem jest dynamizacja i modernizacja gospodarki polskiej.
Optymizm opanował także władze kraju i przeniesiony został na konstruowanie planów dalszego rozwoju gospodarczego kraju. Już na początku 1972 roku, zwiększono wskaźniki dynamiki dochodu narodowego i produkcji przemysłowej przyjęte przez VI Zjazd. Dalszemu zwiększeniu dostaw towarów do handlu towarzyszyć miało podniesienie liczby oddanych do użytku mieszkań, co łącznie podkreślało prokonsumpcyjny charakter pogrudniowej polityki PZPR. Jednocześnie skrzętnie ukrywano, że zagrożeniem dla niej było forsowanie nakładów inwestycyjnych.
W uchwalonym w czerwcu 1972 roku planie gospodarczym na lata 1971 - 1975, który precyzował politykę wiązania szybkiego wzrostu z podnoszeniem stopy życiowej ludności, znalazły się podwyższone w stosunku do ustaleń VI Zjazdu, wskaźniki ekonomiczne. Dotyczyły one dochodu narodowego (planowany wzrost o 40%) i produkcji przemysłowej (50%), w przypadku rolnictwa i płac realnych przyjęto natomiast górne wartości proponowanych przedziałów wzrostu.
Idea przyspieszenia zdominowała dyskusję i decyzje I Krajowej Konferencji PZPR w końcu 1973 roku. Edward Gierek i Piotr Jaroszewicz, podczas przemówień na Konferencji, zapowiedzieli utrzymanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Władze partyjne nie dostrzegły jednak niebezpieczeństw związanych z nadmiernym zadłużeniem. Z przedstawionych przez I Sekretarza KC PZPR założeń planu gospodarczego na lata 1976 - 1980 wynikało, że w kolejnej pięciolatce dochód narodowy wzrośnie o 40 - 42%, a produkcja przemysłowa o około 48 - 50%. Decydujące dla gospodarki miało być zwiększenie podaży towarów i usług konsumpcyjnych, niezbędne dla zapewnienia realnego wzrostu dochodu ludności, oraz szybki rozwój produkcji proeksportowej, umożliwiający realizację zamierzeń w dziedzinie handlu zagranicznego i obsługi zadłużenia. Jednocześnie jednak forsowano wielkie inwestycje w metalurgii (drugi etap budowy Huty Katowice) i chemii (zakłady w Policach i we Włocławku).
Kierownictwo PZPR, zdecydowane na powielanie polityki gospodarczej z pierwszej połowy lat siedemdziesiątych, nie doceniało społecznych reperkusji, stopniowego załamywania się pogrudniowego programu partii. Z całą mocą ujawniło się to w czerwcu 1976 roku, kiedy władze, dążąc do zrównoważenia rynku, zapowiedziały wysoką podwyżkę cen żywności. Na skutek masowych wystąpień robotniczych (Radom, Ursus, Płock) podwyżkę odwołano, co pogłębiło kryzys gospodarczy. Wydarzenia czerwcowych, a przede wszystkim niemożność dalszego ukrywania trudności gospodarczych, skłoniły władze do skorygowania polityki ekonomicznej. Edward Gierek na Plenum KC PZPR w grudniu 1976 roku wysunął koncepcję dokonania "manewru gospodarczego", sprowadzającego się do stopniowego zmniejszenia udziału akumulacji w dochodzie narodowym, uzyskania dodatniego bilansu handlowego, zwiększenia produkcji artykułów kierowanych na rynek i rozmiarów budownictwa mieszkaniowego. Zapowiedział referencje inwestycyjne dla rolnictwa, przemysłu konsumpcyjnego, energetyki, transportu i przemysłu materiałów budowlanych. Zastosowanie "manewru gospodarczego" nie przyniosło spodziewanego efektu, ze względu na panującą sytuację międzynarodową (pogorszenie stosunków Wschód - Zachód) oraz słabość polskiej gospodarki wyrażającej się w wadach systemowych ( niewydolność centralnego kierowania, niska efektywność gospodarowania i marnotrawstwo).
W połowie 1980 roku pojawiły się zwiastuny kolejnego przesilenia politycznego w PRL, tym razem w formie natychmiastowej i zdecydowanej reakcji robotników (strajki m.in. w Warszawie, Poznaniu, Gdyni i Gdańsku) i powstaniu "Solidarności". Zbiegło się to z gruntownymi zmianami personalnymi w kierownictwie PZPR i rządzie. Na czele partii stanął Stanisław Kania, a funkcję premiera objął Józef Pińkowski, który zastąpił Edwarda Babiucha. W 1981 roku funkcję ministra Obrony Narodowej, premiera, a następnie I sekretarza KC PZPR objął gen. Wojciech Jaruzelski, który 13 grudnia wprowadził w Polsce stan wojenny.
Zaistniałe warunki polityczne sprawiły, że oderwane od rzeczywistości cele gospodarcze jakie władze kraju przyjęły na początku 1980 roku, okazały się czystą fikcją. Zwołany w lipcu 1981 roku Nadzwyczajny Zjazd PZPR musiał dokonać rewizji nierealnych zamierzeń. Zapowiedział ograniczenie poziomu inwestowania i obniżenie udziału akumulacji w dochodzie narodowym, co wiązało się z rezygnacją z niektórych rozpoczętych projektów. Za ważny element programu ekonomicznego PZPR uznała wdrożenie reformy gospodarczej, zgodnej "... z podstawowymi założeniami socjalistycznego systemu społeczno - gospodarczego". Reformę powszechnie określano mianem trzech S (samodzielności, samorządności, samofinansowania).
Powołana w 1980 roku przez władze Komisja ds. Reformy Gospodarczej, kierowana przez prof. Władysława Bakę, przygotowała w połowie 1981 roku dokument Kierunki reformy gospodarczej. Z jej inicjatywy w latach 1981 - 1982 uchwalono szereg ustaw gospodarczych dotyczących m.in. przedsiębiorstw, planowania, podatków, cen. Z postulatami reformy gospodarczej występowały różne środowiska ekonomiczne, pojawiło się kilka programów zmian, z których najbardziej dojrzałe powstały w Szkole Głównej Planowania i Statystyki pod kierunkiem dr Leszka Balcerowicza oraz w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym kierowanym przez prof. Józefa Pajestka.
Zapoczątkowany w 1979 roku kryzys ekonomiczny stale pogłębiał się. Szerszą próbę jego przełamania podjęto w ramach planu trzyletniego na lata 1983-85 jako alternatywy zaniechanej pięciolatki 1981-1985. Założenia tego planu przewidywały powstrzymanie spadku dochodu narodowego, stopniowego odtworzenia stanu gospodarki z 1978 roku oraz poprawy warunków bytowych ludności. W części utajnionej silnie akcentowano zwiększenie wydatków zbrojeniowych i produkcji na cele wojskowe. Zachęcające rezultaty tego planu sprawiły, że w przyjętym przez sejm narodowym planie społeczno - gospodarczym na lata 1986 -1990 zapisano wzrost dochodu narodowego w granicach 16 - 19%, a inwestycje aż o 24%. W listopadzie 1985 roku powołany został rząd Zbigniewa Messnera ze Zdzisławem Sadowskim jako wicepremierem odpowiedzialnym za gospodarkę, który wystąpił z ideą drugiego etapy reformy gospodarczej. Z etapem tym związana była drastyczna podwyżka cen 1988 roku, która, mimo wprowadzenia rekompensat, wywołała nową falę niezadowolenia społecznego ( strajki m.in. w Hucie Lenina, Stalowej Woli i w Stoczni Gdańskiej). Postawa strajkujących i kierownictwa podziemnej "Solidarności" wymusiły na władzach dialog ze społeczeństwem. Zaowocował on porozumieniem opozycji i władz w ramach obrad tzw. okrągłego stołu na początku 1989 roku. W zmieniających się warunkach politycznych Europy Środkowo - Wschodniej, stanowiło ono wstęp do pokojowego przejęcia władzy w kraju przez formację polityczną wywodzącą się z "Solidarności" i przeprowadzenia radykalnych zmian systemowych w gospodarce.
III. Wybrane zagadnienia z polityki gospodarczej PRL.
W całej historii gospodarczej Polski Ludowej przemysł był działem, który rozwijał się najszybciej i najbardziej dynamicznie. Z kolei w dziale tym najszybciej rozwijały się przemysły: ciężki, środków produkcji i zbrojeniowy. W krajach opóźnionych gospodarczo, a takim była niewątpliwie Polska, przyspieszony rozwój przemysłu należy uznać za w pełni uzasadniony. Bez przemysłu niemożliwe było szybkie rozwijanie innych działów gospodarki narodowej, nie można było w szybkim tempie zapewnić zwiększenia liczby miejsc pracy dla stale i szybko rosnącej ludności kraju. Rozwój przemysłu warunkował też zapewnienie obronności państwa i jego postęp cywilizacyjny. W grudniu 1970 roku nastąpiła zmiana kierownictwa politycznego, w efekcie której, na czele partii stanął Edward Gierek. Był on zwo-lennikiem szybkiego rozwoju przemysłu i jego modernizacji. Chciał dokonać tego dzięki zakupom na kredyt licencji na nowe produkty w krajach zachodnich. Politykę tę zaczął pomyślnie realizować. Cieszyła się ona wówczas pełnym poparciem ZSRR, gdyż ułatwiała dostęp do nowocześniejszych technologii. Zakupy dokonywane były jednak bez żadnego planu, na kredyt, bez równoczesnego zabezpieczenia sobie środków na jego późniejszą spłatę. Oparte na licencjach fabryki wymagały stałego importu z państw zachodnich półproduktów, części zamiennych itd. W polityce przemysłowej, poza nastawieniem się na zakup licencji zachodnich, wprowadzono jeszcze dwie zmiany. Pierwsza polegała na proklamowaniu zasady tzw. planu otwartego. Zakładał on możliwość wprowadzenia do planów wieloletnich nowych inwestycji. Burzyło to jednak wewnętrzne proporcje planów i ponownie zmuszało do przesuwania środków na inwestycje przemysłowe kosztem wszystkich innych. Druga polegała na próbie zreformowania systemu gospodarczo - finansowego przedsiębiorstw. Przewidywała tworzenie tzw. Wielkich Organizacji Gospodarczych, które miały w ramach planu sporą samodzielność w podejmowaniu wielu decyzji. Po-czątkowo reforma ta przyniosła pozytywne skutki, jednak w ocenie władz system ten sprzyjał narastaniu tendencji inflacyjnych, w związku z czym zaniechano go, nie podejmując próby modyfikacji.
W okresie rządów Gierka dynamika produkcji przemysłowej rosła w latach 1971 - 1974, następnie zaczęła stopniowo maleć. Gwałtownego skoku dokonano w dziedzinie motoryzacji indywidualnej. Liczba zarejestrowanych samochodów osobowych zwiększyła się z 479 tys. w 1970 roku do 1078 tys. w 1975 roku. Szczególną rolę w tej dziedzinie odegrało uruchomienie w Warszawie, Tychach i Bielsku Białej masowej produkcji małolitrażowego fiata 126 p na licencji włoskiej. Władze dokonały również efektywnych posunięć zmierzający do nasycenia rynku. W lipcu 1972 roku zakupiono licencję na produkcję Coca - Coli. Wielkie sumy przeznaczono na badania naukowe, zwłaszcza techniczne. Uruchomiono walcownię stali w Częstochowie i w Nowej Hucie oraz zapoczątkowano gigantyczną budowę Huty "Katowice". W latach 1971 - 1975 ukończono także wielkie elektrownie "Kozienice" i "Dolna Odra", przystąpiono do budowy rafinerii w Gdańsku, kopalni węgla kamiennego w Zagłębiu Lubelskim oraz węgla brunatnego w Bełchatowie, gdzie zaczęto wznosić elektrownię.
W wyniku zastrzyku kredytowego, oznaczającego około pięciokrotny wzrost importu technologicznego z państw zachodnich, Polska otrzymała wyjątkową szansę wyjścia z zacofania gospodarczego. Globalna produkcja przemysłu wzrosła w latach 1971 - 1975 o 65%. Najszybciej rozwijała się wytwórczość przemysłu elektromaszynowego, chemicznego i metalurgicznego, wolniej natomiast przemysł paliwowo - energetyczny. Słaby rozwój energetyki był tym groźniejszy, że zużycie energii elektrycznej w przemyśle wzrosło w tym samym okresie o 45%. O ile nakłady w przemyśle wzrosły w latach 1971 - 1975 o 170%, w tym w metalurgii o 250% a w przemyśle elektromaszynowym 0 227%, o tyle w energetyce tylko o 75%. Regres nastąpił w rolnictwie, gospodarce mieszkaniowej i usługach komunalnych. Pośrednio ograniczało to również perspektywy rozwoju przemysłu. Zaczęły narastać trudności. Już w 1975 roku zaczęto limitować dostawy energii elektrycznej do przemysłu. Pod koniec lat siedemdziesiątych produkcja przemysłowa wzrosła ogółem o 25%, jednak przyrost wartości środków trwałych w przemyśle wyniósł w tym samym okresie 51% co oznaczało, że produktywność majątku trwałego stale się pogarszała. Wzrosła materiałochłonność i energochłonność wytwórczości przemysłowej. Przyrost produkcji elektrycznej o 26% okazał się w latach 1976 - 1980 za niski. Wyłączenia prądu stały się istną plagą, powodując ogromne straty. Zaczęły narastać trudności surowcowe, związane z malejącą rytmicznością dostaw importowych. Wyraźny spadek pod koniec lat siedemdziesiątych wykazała produkcja głównych artykułów przemysłowych. W rozwoju przemysłu pogłębiały się strukturalne dysproporcje: szybciej niż przeciętnie rosła produkcja przemysłu metalowego i maszynowego, wolniej - wytwórczość paliw i energii oraz produkcja dóbr konsumpcyjnych. Zbyt wolno wzrastało zwłaszcza wydobycie węgla. Przy rosnącym deficycie węgla, stan rezerw tego paliwa obniżono decyzją władz centralnych do tego stopnia, że zakłady pracowały na doborowych zapasach. Skończyło się to katastrofą na początku stycznia 1979 roku, gdy opady śniegu całkowicie sparaliżowały życie oraz pracę transportu i przemysłu. W latach siedemdziesiątych system planowania centralnego stał się fikcją. Ogromny biurokratyczny aparat planowania tworzył plany na własny użytek. Wizja planu perspektywicznego na lata 1971 - 1990, omawianego przez Biuro Polityczne, nie została nawet przedstawiona Sejmowi. Władze centralne tylko pozornie kontrolowały sytuację. Planowanie nie obejmowało założeń niezależnych od woli władz jak koniunktura światowa, a potrzeby i możliwości bilansowano "na styk", bez jakichkolwiek rezerw. Po wstrząsie 1980 -1981 w polityce przemysłowej PZPR niewiele się zmieniło. Ekipa stanu wojennego powtórzyła w zasadzie cykl: manewr - przyspieszenia - załamanie, choć przy niższym niż w latach siedemdziesiątych poziomie produkcji przemysłowej. Ograniczenie z początkiem lat osiemdziesiątych nakładów inwestycyjnych oraz narastające trudności zaopatrzeniowe i energetyczne, sprawiły że wytwórczość w latach 1981 - 1982 spadła, szczególnie dotyczyło to przemysłu lekkiego, spożywczego i metalurgicznego. Stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych w gałęziach przemysłu wytwarzającego dobra konsumpcyjne wy-niósł w 1982 roku 60% (1978/79 = 100). Stosunkowo mniejszy spadek produkcji miał miejsce w przemysłach: paliwowo - energetycznym, chemicznym oraz elektromaszynowym. Na tym tle wyróżniał się przemysł energetyczny, w którym produkcja rosła co oznaczało, że mimo kryzysu pogłębiała się energochłonność całej wytwórczości przemysłowej. Wzrost produkcji zapoczątkowany został w drugiej połowie 1982 roku i utrzymał się w okresie realizacji planu trzyletniego. Wzmożenie działalności inwestycyjnej i poprawa zaopatrzenia przemysłu zaowocowały w drugiej połowie lat osiemdziesiątych dalszym wzrostem produkcji.
Jednak w 1989 roku wystąpił pewien regres, głównie w przemysłach paliwowo - energetycznym, elektromaszynowym i spożywczym. Mimo to ogólny wskaźnik produkcji przemysłowej przekroczył w 1989 roku poziom z 1980 roku o 13%. W latach osiemdziesiątych "zamrożona" została wewnętrzna struktura przemysłu. Relacje między przemysłem dóbr inwestycyjnych a wytwarzającym artykuły konsumpcyjne pozostały nie zmienione od 1978 roku. Polityka uprzemysłowienia w okresie Polski Ludowej była ko-nieczna w celu modernizacji gospodarki. Problem polegał na tym, że największe koszty (zupełnie niepo-trzebne) ponosiło społeczeństwo. Przemysł jaki stworzono charakteryzował się wadliwą strukturą gałę-ziową, był przeciążony produkcją zbrojeniową, nieefektywny i mało konkurencyjny w stosunku do zagranicy oraz w przyspieszonym tempie degradował środowisko naturalne.
Zmiany polityczne w kraju dokonane w 1970 roku zobligowały nowe kierownictwo do przedstawienia zamierzeń wobec rolnictwa. Obiecano podwyższenie cen płacowych producentom rolnym, zwiększenie dostaw artykułów przemysłowych, przywrócenie rangi indywidualnym producentom. Początkowo efekty tej polityki były zdecydowanie korzystne, gdyż spowodowały wzrost dochodów chłopów. Zwiększyły się też inwestycje w rolnictwie i w działach związanych z obsługą wsi. Kiedy rolnictwo polskie osiągnęło w 1973 roku szczytowy punkt swojego powojennego rozwoju, partyjne kierownictwo uznając dotychczasowe sukcesy za sprzyjające do powrotu do idei kolektywizacji zapoczątkowało kampanię propagandową. Starano się udowodnić, że konieczne jest przejście do zbiorowych form gospodarowania, które rzekomo miały się legitymować lepszymi wynikami. Minister rolnictwa zakazał sprzedaży chłopom ziemi z Państwowego Funduszu Ziemi (PFZ), a władze terenowe zaczęły zrywać umowy dzierżawne z rolnikami indywidualnymi. Opracowano przepisy o zdawaniu gospodarstw prywatnych państwu za renty i głoszono hasło, że nie można dłużej tolerować niskiej wydajności gospodarstw rolników starych i pozbawionych następców. Kolektywizacja miała być wynikiem naturalnego wypadania gospodarstw chłopskich, przejmowanych przez państwo, ale nie oddawanych już w ręce innych rolników indywidualnych. Obszar gruntów indywidualnych zmniejszył się z 16,2 mln hektarów w 1971 roku do 15,2 mln hektarów w 1975 roku. Zakupiona we wrześniu 1974 roku licencja na ciągniki marki "Massey - Ferguson" miała doprowadzić do masowej produkcji traktorów wielkich, nabywanych prawie wyłącznie przez PGR-y. Propaganda głosiła wyższość gospodarstw "uspołecznionych" nad prywatnymi. Przełomowym dla polskiego rolnictwa okazał się rok 1974, gdy po raz pierwszy w historii Polska stała się netto importerem żywności. Wzrost płac, związany ze "skokiem inwestycyjnym", bardzo zwiększał popyt na mięso. Ze względów politycznych władze wspierały więc hodowlę, a bojąc się reakcji robotników nie podwyższały cen detalicznych mięsa. Stopniowo rosły jednak koszty jego produkcji. Zwiększającemu się pogłowiu nie zapewniano dostatecznej podaży pasz krajowych, to też import pasz stale rósł. Druga połowa lat siedemdziesiątych przyniosła klęskę rolnictwa. Ogółem w latach 1976 - 1980 globalna produkcja rolnicza w PRL zmniejszyła się o 8%, a produkcja czysta aż o 19%. Produkcja czysta rolnictwa "uspołecznionego" zmniejszyła się w tym okresie o 69%. W katastrofalnym roku 1980 ogólna produkcja roślinna spadła o 15%, zwierzęca o 6%. Ziemniaków zebrano w 1980 roku 26,4 mln ton, czyli o 47% mniej niż w roku poprzednim. W tym przypadku przyczyną spadku był nieurodzaj, lecz nałożył się on na kryzys struktural-ny, związany z niską produktywnością sektora "uspołecznionego", oraz ze spadkiem opłacalności gospodarstw indywidualnych, zależnych w dużej mierze od państwowych cen. Propaganda szerzyła pogląd, że chłopi bogacili się kosztem miasta. W rzeczywistości przeciętny dochód rolnika indywidualnego wyniósł w 1979 roku 88% dochodu z pracy w rolnictwie "uspołecznionym", a obejmował konieczne wydatki
inwestycyjne. Rolnictwo indywidualne uzyskiwało lepsze wyniki przy czterokrotnie gorszym wyposażeniu technicznym produkcji, trzykrotnie niższym zużyciu pasz i nawozów sztucznych. Władze jednak z uporem kontynuowały wywieranie presji, by rolnicy indywidualni oddawali ziemię państwu.
Celowi temu służyły ustawy z 29 maja 1974 roku o przekazaniu gospodarstw prywatnych za rentę oraz z 27 października 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym rolników indywidualnych, przedstawione jako dobrodziejstwo systemu, a w rzeczywistości stanowiące ukrytą formę kolektywizacji.
W 1982 roku strajki chłopskie doprowadziły do rejestracji NSZZ rolników indywidualnych "Solidarność" a także do uzyskania zgody władz partyjno - państwowych na konstytucyjne gwarancje indywidualnej własności ziemi. Dopiero masowe protesty oraz głęboki kryzy rządów PZPR skłonił partię do ustępstw. W latach 1982 - 1988 produkcja rolna zwiększyła się o około 9%, przekraczając poziom z 1978 roku o 1%, a w przeliczeniu na jednego mieszkańca znacznie spadła. Jeszcze gorsze skutki przynosił zły stan sieci skupu, transportu i lokalnego przetwórstwa, który powodował rosnące marnotrawstwo żywności. Utrzymano dysproporcjonalny rozkład inwestycji: gospodarstwa prywatne, dostarczające z hektara użytków rolnych znacznie więcej żywności niż "uspołecznione", inwestowały około trzykrotnie mniej środków. Władze PZPR do końca nie rezygnowały jednak z preferencji dla gospodarstw państwowych i spółdzielczych, mimo że uzyskiwały one gorsze wyniki ekonomiczne.
Jednym z zasadniczych problemów gospodarki powojennej stała się inflacja. Za czasów Gierka starano się, aż do 1976 roku, utrzymywać na niezmienionym poziomie ceny podstawowych artykułów spożywczych, ale jednocześnie dokonywano podwyżek cen wielu wyrobów przemysłowych. Na ogół odbywało się to pod pozorem udoskonalenia produktu, zmiany pewnych jego parametrów, zastępowania artykułów, których ceny były sztywne, nowościami których ceny można było podnosić. Zarazem podnoszono płace nominalne, co przy równoczesnym szybkim zwiększeniu liczby zatrudnionych - powodowało znaczny wzrost popytu. Był on w dużym stopniu równoważony kredytowym importem dóbr spożywczych i artykułów przemysłowych. W wyniku tego około 33% pożyczek zaciągniętych w tym okresie zostało przejedzonych. Ograniczało to co prawda rozmiary inflacji, ale jednocześnie stwarzało zagrożenie na przyszłość. Powstawał problem z czego państwo będzie spłacało kredyty konsumpcyjne. Wraz ze wzrostem kosztów wytwarzania, spowodowanych min. podwyższeniem płac i spłatami procentów od zaciągniętych pożyczek, różnice pomiędzy poziomem w miarę stabilnych cen, a wzrastającymi płacami uległy zwiększeniu. Coraz trudniej było on nowe kredyty, gdyż potencjalni wierzyciele zdawali sobie sprawę, że Polska zadłużyła się nadmiernie i nie będzie w stanie spłacać pożyczek. Z roku na rok rosło obciążenie bilansu płatniczego spłatami długów wobec zagranicy, tym samym malały możliwości zakupu na zachodzie artykułów rynkowych.
Niedostatek towarów i usług powodował wzrost ich cen oraz różne patologiczne zjawiska na rynku. Trudności płatnicze wynikały z faktu, że z roku na rok spłaty kredytów i oprocentowania rosły, a tym samym pozostawało coraz mniej dewiz na import. W 1980 roku zadłużenie kraju szacowano na około 25 mld dolarów, a więc 825 dolarów na mieszkańca. Szybko pogłębiająca się inflacja spowodowała zwolnienie wzrostu realnych dochodów ludności miejskiej, a nawet ich spadek w 1978 roku.
Rosnąca masa pieniądza na rynku - brak jego pokrycia towarami i usługami spowodowała braki coraz większej liczby artykułów w handlu. W 1980 roku stopę inflacji oceniano na 9%, w 1981 - na 21% a w 1982 roku - na 105%. Problem walki z inflacją nabierał wagi nie tylko gospodarczej ale i politycznej. Nasilanie się niezadowolenia społecznego wzmacniało opozycję polityczną, która miała coraz więcej jawnych zwolenników. Przeciwdziałać inflacji można było albo ograniczając poziom płac i zatrudnienia, albo zwiększając dostawy artykułów rynkowych bądź prowadząc politykę monetarną nastawioną na ograniczenie obiegu pieniądza. Takie posunięcia nasiliłyby jednak niechęć społeczeństwa do PZPR i ekipy rządowej. Od 1984 roku inflacja zaczęła stopniowo, ale szybko narastać. Rząd nie był w stanie tej sytuacji zaradzić, ponieważ z jednej strony stopniowo pogarszało się położenia gospodarcze kraju, a z drugiej narastała niepewność co do jego przyszłości politycznej. W lipcu 1989 roku próbowano jeszcze
ratować sytuację prze oficjalne zamrażanie na miesiąc płac i cen. Jednak wprowadzenie zasady wolnego rynku na produkty i ceny rolne w sierpniu 1989 roku przyspieszyło tempo inflacji.
4. Wpływ polityki gospodarczej na położenie ludności.
Na początku lat siedemdziesiątych przeciętna stopa życiowa wyraźnie rosła. Lata 1971 - 1975 były okresem szybkiego wzrostu dochodów i płac. Oficjalnymi podwyżkami płac objęto blisko 11 mln pracujących w gospodarce uspołecznionej. Wskaźnik przeciętnej płacy realnej pracowników zatrudnio-nych w gospodarce uspołecznionej rósł średnio rocznie blisko o 10%. Liczba miejsc pracy w gospodarce narodowej wzrosła w latach 1971 - 1975 o 1,1mln. Rosła liczba osób otrzymujących emerytury i renty oraz ich przeciętna wielkość. Poprawa stopy życiowej wyraziła się także zmianami w sferze spożycia. Zmniejszyła się wyraźnie na rzecz mięsa i podrobów, masła, cukru itd.
Wśród artykułów przemysłowych coraz większy był popyt na tkaniny wełniane i jedwabne, papier, środki piorące. Niepokojącym zjawiskiem było natomiast szybko rosnące spożycie wyrobów alkoholowych. W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych nastąpiło przyspieszenie budownictwa mieszkaniowego, realizowanego przede wszystkim przez spółdzielnie mieszkaniowe. Jednak pomimo wzrostu liczby wybudowanych mieszkań spółdzielczych, wzrosła też liczba nowo zawartych małżeństw, tak że wzrosła też liczba osób oczekujących na mieszkania.
Polityka Gierka w tym okresie umożliwiła także rozwój turystyki zagranicznej zarówno do krajów bloku wschodniego jak i na Zachód. W wyniku polityki inwestycyjnej władz, w drugiej połowie lat siedemdziesiątych położenie materialne ludności zaczęło się zwolna pogarszać. Wg zawyżonych oficjalnych danych płace realne wzrosły jeszcze w latach 1976 - 1977, rok później obniżyły się o 3%, a w 1979 roku wzrosły o 2%. Dochody realne rolników indywidualnych, rosnące do 1978 roku - zmniejszyły się i wykazywały tendencję zniżkową. W wyniku fiaska gierkowskiego "cudu na kredyt" doszło do masowych prote-stów robotniczych (1976, 1980) wyrażających niezadowolenie społeczeństwa.
Polityka gospodarcza doprowadziła z jednej strony do odczuwalnego wzrostu poziomu życia większości robotników i rolników, przy obniżeniu poziomu materialnego inteligencji i urzędników, z drugiej natomiast nie pozwoliła na stworzenie systemu pełnego wykorzystania siły roboczej w gospodarce uspołecznionej.
Polityka gospodarcza omawianego okresu generalnie doprowadziła do załamania gospodarki pań-stwa. Lata 1971 - 1980 nazwane "dekadą gierkową" dzieliły się na dwa bardzo różne okresy, na które złożyło się przyspieszenie wzrostu gospodarczego i wzrost stopy życiowej ludności w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych - związane z pozyskaniem kredytów zagranicznych oraz jego wyraźne zwolnienie, które następnie przeszło w kryzys. Już na początku 1976 roku uwidaczniać się zaczęły efekty dotychczasowej polityki gospodarczej. Rosnąca wydajność pracy przy wzroście płac musiała doprowadzić do braku równowagi rynkowej, zwiększało się napięcie rynkowe, występował powszechny brak towarów, wydłużanie "kolejek" itp. Ujawniła się także rozbieżność między rzeczywistością propagandową, symbolizowaną przez gierkowskie hasło "budowania drugiej Polski" a coraz gorszymi perspektywami Polski istniejącej naprawdę.
W 1979 roku pierwszy raz nastąpił spadek dochodu narodowego powodując pogorszenie warunków bytowych ludności i wzrost napięć społecznych. Z buntu przeciw dotychczasowej polityce gospodarczej zrodził się ruch "solidarnościowy", który władze komunistyczne próbowały złamać, wprowadzając w grudniu 1981 roku stan wojenny. Zarządzenia stanu wojennego dały pewne ożywienie koniunktury po 1982 roku, która jednak ponownie załamała się w 1989 roku.
Polityka końca lat osiemdziesiątych nie była w stanie zaspokoić aspiracji bytowych społeczeństwa i zapewnić Polsce należytego miejsca w międzynarodowej rywalizacji. Trwające przez 45 lat rządy komunistyczne odpowiedzialne są za skierowanie gospodarki na takie właśnie tory, co doprowadziło do strukturalnego kryzysu gospodarczego, a w konsekwencji do upadku narzuconego Polsce systemu.
Kaliński. J. Landau. Z., Gospodarka Polski w XX wieku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1998.
Landau. Z., Gospodarka Polski Ludowej, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994.
Landau. Z. Roszkowski. W., Polityka gospodarcza II RP i PRL, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Kuziński S., Polityka gospodarcza. Realia, dylematy, propozycje, Warszawa 1987.
Polityka gospodarcza, praca zbiorowa pod redakcją B. Winiarskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
|