1.Pojęcie teorii w nauce o polityce.

Teoria polityki to dziedzina politologii spełniająca trzy ogólne funkcje: a) wyjaśniania ogólnych prawidłowości, praw, rozwoju politycznej sfery życia społecznego, b) podporządkowania i integrowania na średnim i wysokim szczeblu uogólnień teoretycznego dorobku poszczególnych dyscyplin współtworzących politologię, c) określania teoretyczno-metodologicznych związków politologii z innymi naukami społecznymi. Teoria polityki nie jest w pełni ukształtowana. Można mówić o istnieniu mniej lub bardziej dojrzałych i prawomocnych teoriach polityki średniego zasięgu mających empiryczny lub normatywny charakter. Są to teorie, których moc wyjaśniania obejmuje poszczególne obszary polityki. Ich twórcy dążą do zbudowania systemu hipotez i twierdzeń tyczących zjawisk i procesów politycznych wokół wybranych kategorii politologicznych np. władzy politycznej, interesu politycznego państwa, konfliktu politycznego, decyzji politycznej, zachowań politycznych.

2.Typologia teorii politycznych

Do podstawowych teorii politycznych należą m.in. a) teorie zachowań politycznych (teorie determinizmu psychologicznego i teorie celowościowe), b) teorie racjonalności decyzji politycznych w organizacjach, c) teorie rozdziału władzy w systemach politycznych (w tym pluralistyczne, elitystyczne i totalitarne teorie procesu politycznego), d) teorie rozwoju zmiany i stabilności systemów politycznych (teorie modernizacji, teorie uzależnienia, systemowe teorie stabilności i zmiany politycznej)

3. Podmiot polityki to zbiorowy lub indywidualny uczestnik życia politycznego, podejmując w sposób względnie trwały świadome, suwerenne i zaplanowane działania związane z jego usytuowaniem w społecznej i politycznej strukturze społeczeństwa. Zmierzają one do realizacji pewnych systemów, potrzeb, wartości, poprzez bezpośrednie sprawowanie władzy politycznej bądź też poprzez bezpośrednie sprawowanie władzy politycznej bądź też poprzez wpływ na podejmowanie decyzji politycznych. Wpływ ten może mieć charakter: formalny, czyli zgodny z obowiązującymi w systemie normami; nieformalny, czyli nie mieszczący się w ramach oficjalnej regulacji np. działania nielegalnej partii politycznej. Podstawowymi celami podmiotu polityki jest utrzymanie, modyfikacja lub zmiana istniejących stosunków politycznych, gdyż warunkują one sposoby i rozmiary udziału w dobrach materialnych i niematerialnych. Podmioty polityki są: duże -grupy społeczne w postaci narodów, partii politycznych; elity władzy i organy -decyzji politycznych; jednostki pełniące role polityczne. Podmiotem polityki z formalnego punktu widzenia, jest każdy pełnoletni człowiek-jako obywatel państwa, co potwierdza bierne i czynne prawo wyborcze. Realistyczne podejście nakazuje traktować jako podmiot polityki tylko te jednostki, które w sposób stały i aktywny podejmują działania polityczne. Są to zawodowi politycy, liderzy grup. Wyróżniamy podmioty polityczne: wg kryterium liczebności-zbiorowe i indywidualne, wg kryterium miejsca w strukturze politycznej społeczeństwa-duże grupy społeczne, partie, organizacje społeczne pełniące m.in. funkcje polityczne, elity władzy i wpływu, wg kryterium funkcji-podmioty decyzji i wpływu. Uczestnictwo w sprawowaniu władzy i wpływaniu na nią może mieć charakter: bezpośredni i pośredni, stały, okresowy, incydentalny, legalny i nielegalny, racjonalny i irracjonalny, potencjalny i realny, systemowy i pozasystemowy.

Podmiot to jednostka lub grupa, która działa, wywiera wpływ, posiada określone cele, do których świadomie zmierza. Nie każdy podmiot upoważniony do działania faktycznie podejmuje działanie. Np. wiele osób nie korzysta z posiadanych praw wyborczych. Podmiot może mieć charakter indywidualny lub kolektywny np. partia polityczna, centrala związkowa, państwo, organizacja międzynarodowa itp., zinstytucjonalizowany i niezinstytucjonalizowany. Innym założeniem przyjmowanym w teorii działania (działania społecznego) jest racjonalność podmiotu. W aspekcie kognitywnym racjonalność oznacza, że podmiot (jednostka lub grupa) posiada wiedzę o sobie samym (identyfikacja własnej tożsamości politycznej) oraz o kontekście społecznym, w jakim przychodzi mu działać. W aspekcie motywacyjnym racjonalność oznacza, że podmiot (aktor) posiada interes (motyw do działania), który pozwala wyjaśnić jego aktywizację w określonym

czasie i miejscu.

Podmiotowość polityczna to właściwość grup społecznych i jednostek polegająca na zdolności podejmowania świadomych samodzielnych, racjonalnych i celowych działań realizujących ich potrzeby i interesy poprzez udział lub wpływanie na procesy sprawowania władzy politycznej. Podmiotowość polityczna jest cechą stopniowalną, wielowymiarową, względnie trwałą i obiektywizuje się w postaci przynajmniej częściowego osiągania zaplanowanych celów oraz utrzymania statusu aktywnego i skutecznego uczestnika życia politycznego. Im większy jest udział danego podmiotu w decydowaniu o konstrukcji i zadaniach funkcjonowania systemu politycznego oraz jego ekonomicznego, socjalnego i kulturowego otoczenia, tym wyższy posiada on stopień podmiotowości politycznej. Podmiotowość polityczna nie jest przypisana podmiotowi w sposób absolutny, ostateczny, jest zmienna w aspekcie czasu, zakresu i natężenia. W procesach rozwoju społecznego poszczególne podmioty nabywają, utrzymują albo też tracą podmiotowość polityczną. Zróżnicowanie podmiotowości politycznej ma następującą postać: a) wielkich grup społecznych-grupy te z racji liczebności i potencjału politycznego są podmiotami przesądzającymi w długich okresach o kształcie i zasadach systemu ogólnospołecznego. b) organizacji politycznych w postaci partii, związków pracobiorców, związków pracodawców, które podejmują względnie trwałe działania w sformalizowanych ramach systemu politycznego lub poza nim, w celu wprowadzenia swoich reprezentantów do organów państwowych oraz wywierania wpływu na decyzje tych organów lub zmiany systemu, c) formalnych i nieformalnych ośrodków pełniących znaczące role w procesie podejmowania decyzji wewnątrz aparatu państwowego i w organizacjach politycznych. d) jednostek pełniących role polityczne, w tym reprezentantów ośrodków decyzyjnych, jednostki te realnie uczestniczą w podejmowaniu decyzji regulujących główne procesy społeczne i polityczne.

Podmiotowość związana jest ściśle z władzą, którą definiuje się jako zdolność do działania. Pojęcie podmiotowości zawiera dwa wymiary: wolicjonalny (wola do działania), oraz materialny (zdolność do działania na podstawie posiadanej wiedzy o sobie i otoczeniu (kontekście działania).

4. Pojęcie struktury, stuktura społeczna i polityczna

Struktura jest kategorią oznaczającą trwałe cechy określonej rzeczywistości (systemu)w której funkcjonuje podmiot (aktor). Struktury mogą być naturalne, jak warunki klimatyczne, zasoby naturalne, położenie geograficzne państwa, stan zdrowia lub wiek jednostki, lub społeczne. Struktura społeczna stanowi kompleksową sieć pozycji, grup statusowych, organizacji, ról, norm i innych elementów. Jest ona rezultatem działań ludzkich, jakie miały miejsce w przeszłości, przetwarzanych na nowo przez żyjące pokolenia. Struktury społeczne są produktem działań, które miały miejsce w bliższej lub dalszej przeszłości. Aktorzy na ogół nie mogą ich dowolnie zmienić, co najwyżej mogą je częściowo modyfikować stosownie do swoich preferencji w określonym czasie. Na przykład, instytucje prawa wyborczego na ogół nie podlegają zmianie w okresie kampanii wyborczej i partie oraz kandydaci muszą je traktować jako stałe parametry działania. Działania strategiczne aktorów mogą spowodować częściową transformację kontekstu strukturalnego lub/ oraz zwiększyć zakres wiedzy aktora o warunkach działania i strategiach (uczenie się przez działanie) co zwiększa prawdopodobieństwo, że przyszłe strategie tego samego podmiotu będą bardziej skuteczne. Struktury posiadają dwoisty charakter : ta sama struktura może stanowić dla różnych aktorów ograniczenia albo zasoby. Na przykład pies łańcuchowy uwiązany w ogrodzie tworzy ograniczenie dla potencjalnego złodzieja, jest natomiast zasobem dla właściciela ogrodu. Niski poziom wykształcenia elektoratu i zubożenie znacznej części społeczeństwa mogą być zasobem politycznym dla partii i polityków populistycznych, a ograniczeniem dla partii /polityków o orientacji liberalnej. Struktura może stanowić jednocześnie zasób i ograniczenie dla tego samego podmiotu. Na przykład demokratyczna ordynacja wyborcza oferuje wiele możliwości działania dla partii politycznych, ale jednocześnie nakłada określone ograniczenia odnośnie form prowadzenia kampanii, gromadzenia środków finansowych itp.

Struktury (na ogół) nie determinują bezpośrednio rezultatów działań, lecz definiują potencjalny zakres możliwych opcji strategicznych. Podmiot nie jest zdeterminowany (zmuszony) do podjęcia konkretnej decyzji/działania, lecz ma możliwość wyboru, jaką stwarza mu sytuacja społeczna (społeczny kontekst strukturalny) w jakiej się znajduje. Struktury (prawne, klasowe, ekonomiczne, polityczne) pozwalają ze znacznym prawdopodobieństwem wyjaśnić (ex post) lub /i przewidzieć (ex ante), zachowania aktora na podstawie wiedzy o jego usytuowaniu w określonym w kontekście strukturalnym. Jednak rezultat (działania) nie jest determinowany przez strukturę samej sytuacji. Struktury społeczne, w tym instytucjonalne mają następujące cechy różniące je od struktur naturalnych/ przyrodniczych. a/ nie istnieją niezależnie od działań, które regulują, b/ nie istnieją niezależnie od świadomości aktorów, c/są jedynie względnie stabilne; czas ich trwania nie jest nieograniczony Definicja struktury i podmiotu (co lub kto stanowi strukturę a kto podmiot) jest względna, zależy od punktu umiejscowienia aktora ; jednostka w określonej sytuacji może grać rolę podmiotu, w innej znaleźć się na miejscu struktury. Na przykład, premier rządu podejmując decyzje w ramach swoich kompetencji pełni rolę podmiotu, ale jednocześnie stanowi strukturę dla członków gabinetu ministrów. Także państwo może występować w roli podmiotu w stosunkach międzynarodowych, a w roli struktury (politycznej) w stosunkach wewnętrznych.

Podzial stuktury:

1.naturalny

2. społeczny- najcześciej mamy do czynienia z tym kontekstem

3. historyczny

4. jednopoziomowy

5. wielopoziomowy- podmioty polityczne

Struktura może prosta lub złożona (wielopoziomowa). Struktury społeczne i polityczne mają najczęściej charakter wielopoziomowy. W systemie społecznopolitycznym państwa istnieje wiele poziomów realizacji celów podmiotu politycznego-lokalny, regionalny, federalny, itp. W ustabilizowanych demokracjach żeby osiągnąć cele na poziomie najwyższym np. zostać premierem rządu, aktor musi z reguły pokonać niższe i pośrednie szczeble systemu politycznego. Na przykład, żeby zostać prezydentem, trzeba wcześniej być szefem partii politycznej, premierem, ministrem, prezydentem miasta stołecznego, itp. Struktury zewnętrzne wobec aktora politycznego mają postać struktur klasowych, reguł, norm i instytucji. Zdaniem części badaczy, podmiot /aktor polityczny może też podlegać wpływom uwarunkowań/ struktur o charakterze świadomościowym, działających „od wewnątrz”. Mają one charakter częściowo naturalny (natura ludzka, typy charakteru, cechy osobowości) a częściowo społeczny (wiedza, przekonania religijne, egoizm, altruizm). Struktury te ograniczają (świadomie lub podświadomie) zakres możliwych do zaakceptowania przez aktora strategii działań. Przykładem tego typu struktur może, być stabilność preferencji politycznych jednostek przyjmowana jako teza wyjściowa w teorii racjonalnego aktora. Zwolennicy tej teorii utrzymują, że jednostki pełniące role polityczne (prezydenci, szefowie partii, deputowani do parlamentu) posiadają silnie zakorzenione postawy światopoglądowe, które nadają kierunek ich praktykom legislacyjnym, określają style rządzenia, wytyczają kierunki polityki społecznej.

Struktury mogą mieć charakter ograniczeń i zasobów, ale także mogą mieć charakter względny dla jednego może mieć charakter oraniczen i zasobów. Strategiczne łączy wiedzę o kontekście zależy od stopnia poznania podmiotu na dany temat, każde działanie jest wypadkową tych elementow dzialania podmiotu mają charakter in teakcyjnego, dialektyka reakcji. Rolą podmiotu jest wykorzystywanie elementów stuktury a ograniczenia zmienić, złagodzić niechęć.

5. Relacje między strukturą a podmiotem.

Podmiot i struktura są połączone ze sobą. Problem podmiotowości nabiera sensu jako problem (naukowy) jedynie wówczas, gdy usytuujemy podmiot/aktora w kontekście społecznym, czyli otoczeniu, w jakim się on znajduje i podejmuje działania. Aktor usytuowany w kontekście społecznym przybiera postać „aktora strategicznego”, natomiast struktura przyjmuje postać „strategicznie selektywnego kontekstu”. Definicja struktury i podmiotu (co lub kto stanowi strukturę a kto podmiot) jest względna, zależy od punktu umiejscowienia aktora ; jednostka w określonej sytuacji może grać rolę podmiotu, w innej znaleźć się na miejscu struktury. Na przykład, premier rządu podejmując decyzje w ramach swoich kompetencji pełni rolę podmiotu, ale jednocześnie stanowi strukturę dla członków gabinetu ministrów. Także państwo może występować w roli podmiotu w stosunkach międzynarodowych, a w roli struktury (politycznej) w stosunkach wewnętrznych.

Wyjaśnianie z perspektywy strukturalistycznej oznacza udzielenie odpowiedzi na pytanie, jakie elementy kontekstu działania/ struktury wpłynęły na zachowania aktora, skłoniły go do podjęcia określonego działania. Zdaniem P. Sztompki, istotą podejścia zwanego „strukturalizmem socjologicznym” jest analiza określonego zachowania lub aktora w terminach ich pozycji w obrębie większych strukturalnych całości Dla strukturalistów twórcza rola aktora jako czynnika zmian społeczno-politycznych nie ma większego znaczenia, liczy się przede wszystkim kontekst / struktura, w jakim znajduje się podmiot/aktor indywidualny lub kolektywny. Uważa się, że zachowania aktorów są determinowane strukturalnymi cechami kontekstów społecznoekonomicznych, klasowych lub kulturowych, jakie otaczają jednostkę lub grupę. Podmiotowość jednostkowa lub kolektywna jest ograniczana przez kontekst/ strukturę, która otacza podmiot i narzuca mu wybór działania. Skrajnie pojęty strukturalizm szuka wyjaśnienia procesów politycznych i ich rezultatów wyłącznie w sferze czynników strukturalnych skłaniających jednostkę do określonego działania.

Podejście strukturalne implikuje naturalistyczny model nauk społecznych, oparty na analizie przyczynowości zewnętrznej wobec aktora. W politologii jest ono wyrazem dążenia do nomotetycznej nauki o polityce, wzorowanej na naukach ścisłych. Zwolennicy strukturalizmu są oponentami subiektywizmu/ woluntaryzmu w analizie działań społecznych i politycznych. Struktury rozumie się jako warunki (konteksty), w których poszukuje się obiektywnych przyczyn wyjaśniających zachowania aktorów.

Przeciwieństwem podejścia strukturalistycznego jest intencjonalizm, subiektywizm, oraz metodologiczny indywidualizm. Zwolennicy podejścia określonego powyższymi terminami szukają wyjaśniania zdarzeń i procesów społecznych w wolnej woli jednostki, jej zdolności do działania oraz znalezienia metod osiągania zamierzonych celów /intencji wbrew ograniczeniom kontekstualnym (strukturom) w jakich się znajdują. Wyjaśnianie z tej perspektywy zaczyna się od analizy aktora, jego celów, interesów, psychologicznych motywacji podjęcia określonego działania przez badany podmiot, przyjęte przezeń strategie, oraz ich adekwatność do warunków działania. Przy tym podejściu badając rolę podmiotu - jego intencje, motywacje, przekonania, pomija się, lub traktuje marginalnie otaczające jednostkę społeczne uwarunkowania, wywierające wpływ na kierunek podejmowanych przez nią działań. W interpretacji Giddensa podmiot i struktura są zawsze nierozerwalnie związane i

współzależne, jakby były dwiema stronami tej samej monety. Nie można przy wyjaśnianiu zdarzeń lub procesów żadnej z nich odrzucić, ale jednocześnie nie można ich objąć jednym aktem poznawczym (nie można obejrzeć w jednym momencie dwóch stron monety). Oba czynniki zawsze wspólnie implikują zdarzenia i procesy społeczne, jednak żeby zbadać zakres wpływu każdej z nich, trzeba analizować osobno wpływ podmiotu na strukturę oraz wpływ struktury na podmiot.

Poniżej przedstawiam, na podstawie prac A. Giddensa, B. Jessopa, i C. Heya najważniejsze tezy i wnioski, jakie płyną z dotychczasowych analiz teoretycznych na temat charakteru relacji między podmiotem i strukturą.

1. Problem podmiotowości nabiera sensu jako problem (naukowy) jedynie wówczas, gdy usytuujemy podmiot/aktora w kontekście społecznym, czyli otoczeniu, w jakim się on znajduje i podejmuje działania. Aktor usytuowany w kontekście społecznym przybiera postać „aktora strategicznego”, natomiast struktura przyjmuje postać „strategicznie selektywnego kontekstu”.

2. Konteksty społeczne mają charakter strukturalny co oznacza, że stanowią one względnie trwałe/stabilne warunki działania, w których poruszają się aktorzy. Struktury społeczne są produktem działań, które miały miejsce w bliższej lub dalszej przeszłości. Aktorzy na ogół nie mogą ich dowolnie zmienić, co najwyżej mogą je częściowo modyfikować stosownie do swoich preferencji w określonym czasie. Na przykład, instytucje prawa wyborczego na ogół nie podlegają zmianie w okresie kampanii wyborczej i partie oraz kandydaci muszą je traktować jako stałe parametry działania. Działania strategiczne aktorów mogą spowodować częściową transformację kontekstu strukturalnego lub/ oraz zwiększyć zakres wiedzy aktora o warunkach działania i strategiach (uczenie się przez działanie) co zwiększa prawdopodobieństwo, że przyszłe strategie tego samego podmiotu będą bardziej skuteczne.

3. Struktury posiadają dwoisty charakter : ta sama struktura może stanowić dla różnych aktorów ograniczenia albo zasoby. Na przykład pies łańcuchowy uwiązany w ogrodzie tworzy ograniczenie dla potencjalnego złodzieja, jest natomiast zasobem dla właściciela ogrodu. Niski poziom wykształcenia elektoratu i zubożenie znacznej części społeczeństwa mogą być zasobem politycznym dla partii i polityków populistycznych, a ograniczeniem dla partii /polityków o orientacji liberalnej. Struktura może stanowić jednocześnie zasób i ograniczenie dla tego samego podmiotu. Na przykład demokratyczna ordynacja wyborcza oferuje wiele możliwości działania dla partii politycznych, ale jednocześnie nakłada określone ograniczenia odnośnie form prowadzenia kampanii, gromadzenia środków finansowych itp.

4. Struktury (na ogół) nie determinują bezpośrednio rezultatów działań, lecz definiują potencjalny zakres możliwych opcji strategicznych. Podmiot nie jest zdeterminowany (zmuszony) do podjęcia konkretnej decyzji/działania, lecz ma możliwość wyboru, jaką stwarza mu sytuacja społeczna (społeczny kontekst strukturalny) w jakiej się znajduje. Struktury (prawne, klasowe, ekonomiczne, polityczne) pozwalają ze znacznym prawdopodobieństwem wyjaśnić (ex post) lub /i przewidzieć (ex ante), zachowania aktora na podstawie wiedzy o jego usytuowaniu w określonym w kontekście strukturalnym. Jednak rezultat (działania) nie jest determinowany przez strukturę samej sytuacji. Struktury społeczne, w tym instytucjonalne mają następujące cechy różniące je od struktur naturalnych/ przyrodniczych. a/ nie istnieją niezależnie od działań, które regulują, b/ nie istnieją niezależnie od świadomości aktorów, c/są jedynie względnie stabilne; czas ich trwania nie jest nieograniczony

5. Definicja struktury i podmiotu (co lub kto stanowi strukturę a kto podmiot) jest względna, zależy od punktu umiejscowienia aktora ; jednostka w określonej sytuacji może grać rolę podmiotu, w innej znaleźć się na miejscu struktury. Na przykład, premier rządu podejmując decyzje w ramach swoich kompetencji pełni rolę podmiotu, ale jednocześnie stanowi strukturę dla członków gabinetu ministrów. Także państwo może występować w roli podmiotu w stosunkach międzynarodowych, a w roli struktury (politycznej) w stosunkach wewnętrznych

6. Aktorzy działają w strukturalnych kontekstach, które ograniczają zakres opcji możliwych do przyjęcia strategii, ale z drugiej strony posiadają potencjał woli i wiedzy, który daje im możliwość (przynajmniej częściowego) przezwyciężenia ograniczeń strukturalnych, i przekształcania zastanych struktur, zgodnie z własnym porządkiem preferencji. Przyjmuje się, że aktorzy monitorują rezultaty swoich działań, i na tej podstawie mogą modyfikować, rewidować lub zmieniać cele albo strategie i środki realizacji celów. Strategie są monitorowane i modyfikowane w praktycznym działaniu.

6. Zdefiniować pojęcie zmiany społecznej i politycznej, wymienić i omówić typy zmian

Zmiany społeczne i typy zmian.

Zmiany polityczne to najczęściej zmiany reżimu politycznego

• progresywna - wprowadzenie demokracji

• regresywne- ograniczenie wolności

Trzy płaszczyzny zmian :

• gospodarcze

• społeczne

• polityczne

Typy zmian:

• stopniowe- ewolucyjne

• rewolucyjne

Typy zmian:

• wewnątrz systemowe

• systemowe

Typy zmian:

• reformistyczne

• rewolucyjne

7. Ewolucjonizm jako teoria zmiany społecznej i politycznej.

W XVIII i XIX w. racjonalna teoria zmiany jako postępu była przedmiotem krytyki ze strony nurtu teoretycznego, który rozumiał zmianę jako proces ewolu­cji społecznej. Na przykład Giambattista Vico, twierdził, że instytucje polityczne nie były pro­duktem kontraktu, ale powstały w procesie długiego rozwoju historycznego, w którym rozwój idei (rozumu) następował w ślad za rozwojem instytucji, a nie odwrotnie, jak utrzymywała teoria umowy społecznej. W świetle teorii zmiany ja­ko ewolucji rozum nie mógł być czynnikiem powstania państwa, jak uważali ra­cjonaliści, ponieważ oba te fenomeny rozwijały się równole­gle, stanowiąc elementy tego samego procesu historycznego. Ewolucjoniści, nawiązując do pism Adama Smitha i Karola Darwina głosili tezę, że postęp społeczny jest nieuchronny, dokonuje się po­woli w skali globalnej, przebiega przez kolejne stadia i podlega tym samym pra­wom, co ewolucja w świecie przyrody. Dokonuje się on w niejednakowym tem­pie w różnych społeczeństwach, powiększając różnice między społeczeństwami cywilizowanymi i zacofanymi. Adam Smith uważał, że moto­rem rozwoju jest postęp w podziale pracy oraz wymianie towarów i usług. Czyn­niki te, według niego, przyczyniły się do powstania społeczeństwa komercyjne­go i jego ekspansji w skali globalnej (cywilizacja komercyjna). Podział pracy oraz ekspansja rynku wspomagana jest przez politykę państwa, mającą na celu zapewnienie bezpieczeństwa, ochronę własności, sprawiedliwości społecznej, porząd­ku i stabilności. Według Smitha postęp w podziale pracy i rozwoju struktur spo­łecznych wymaga adekwatnych zmian politycznych: liberalizacji państwa i podziału władz. Najwybitniejszym reprezentantem ewolucjonizmu społecznego był Herbert Spencer Według niego społeczeństwa ludzkie ewo­luują od form prostych (społeczeństwa militarne) do bardziej złożonych (społe­czeństwa industrialne). W teorii Spencera im bardziej złożone stają się społeczeń­stwa, tym wyżej są umiejscowione na drabinie rozwoju ewolucyjnego. Ewolucja prowadzi do rosnącej współzależności ludzi, powiększania zasobów altruizmu, zmniejszania cierpienia i ubóstwa, a w rezultacie do powstania cywilizacji.

8. Postęp i modernizacja jako typy zmiany społecznej i politycznej

Myśliciele oświeceniowi traktowali zmianę jako postęp, czyli zmierzanie do bardziej racjonalnego społeczeństwa. W XVII w. odkryto rozum jako źródło postępu i oznakę nadejścia cywiliacji. Według Bacona społeczeństwa cywilizowane osią­gnęły wyższy poziom rozwoju niż inne dzięki umiejętności posługiwania się ro­zumem. Racjonalność utorowała narodom Europy Północnej drogę do nowo­czesnego społeczeństwa politycznego. Prekursorem tej te­zy był Hobbes, według którego państwo powstało jako re­zultat racjonalnego porozumienia ludzi, żyjących dotychczas w stanie natury, co do zrzeczenia się części wolności i ustanowienia suwerena, posiadającego abso­lutną władzę stanowienia prawa i porządku. Zdaniem Hobbesa nowoczesność miała być celem, ku któremu powinny zmierzać wszystkie społeczeństwa, jeśli nie chcą powrócić do stanu natury. W drugiej połowie XVIII w. w językach na­rodów europejskich pojawił się termin "cywilizacja", który miał oznaczać wyż­szość Europy nad ludami prymitywnymi (barbarzyńskimi). Europa osiągnęła najwyższy poziom w procesie rozwoju cywilizacji - inne nacje należało dopiero ucywilizować. Francuzi, którzy pierwsi wymyślili ten termin, usprawiedliwiali kolonizację Ameryki Północnej misją cywilizowania rodzimej ludności indiań­skiej. Postęp oznaczał zatem ekspansję cywilizacji (europejskiej) na inne konty­nenty. Progresywna koncepcja historii, według której bieg dziejów oznacza stały postęp w sferze materialnej i intelektualnej, przetrwała do XIX w. S. Simone twierdził, że postęp dokonał się w drodze połączenia rewolucji politycz­nej na wzór francuski z rewolucją industrialną na wzór brytyjski. W teorii Marksa motorem postępu są rewolucje społeczne, dzięki którym społeczeństwa przechodzą przez kolejne, coraz wyższe, formacje ustrojowe na drodze rozwoju, której celem jest społeczeństwo komunistyczne. W koncepcji Turgota postęp miał się dokonywać etapowo, dzięki stopniowej akumulacji doświadczenia, które w efekcie miało tworzyć cywilizację. Według Condorceta postęp oznaczał eliminację nierówności między narodami, klasami społecznymi i rasa­mi, przyznawanie praw kobietom, eliminowanie wyzysku rasowego, wyrówny­wanie poziomu życia narodów bogatych i biednych oraz powszechny dostęp do edukacji.

Zmiana jako modernizacja

Max Weber analizo­wał zmianę społeczną jako proces powstawania nowoczesnego społeczeństwa ka­pitalistycznego, opartego na racjonalnej organizacji i dominacji aparatu biurokra­tycznego. Źródeł zmiany społecznej upatrywał w osobach charyzmatycznych re­formatorów religijnych, Marcina Lutra i Jana Kalwina, którzy rzucili wyzwanie obowiązującym w ich czasach wzorcom zachowań i pociągnęli za sobą liczne rzesze wyznawców. Zdaniem Webera charyzma była potężnym czynnikiem po­wstania nowoczesnego kapitalizmu. Etyka nowoczesnego kapitalizmu oparta jest na podstawach moralnych religii protestanckiej. W protestanckiej idei "powoła­nia" zawarte są cnoty moralne, pobudzające wyznawców tej religii do aktywno­ści w sferze materialnej, poleganiu na sobie i osiąganiu sukcesu indywidualnego, ponieważ sukces na Ziemi miał być oznaką łaski Bożej. Weberowi przypisuje się rolę klasyka teorii modernizacji, która w XX w. zastąpiła progresywną teorię zmiany. W drugiej połowie XX w. była odpowiedzią nauki na ekonomiczne i polityczne wyzwania ery postkolonialnej. W naukach społecznych w Stanach Zjednoczonych wyłonił się w latach sześćdziesiątych wpływowy nurt badawczy, który podjął teoretyczne i empiryczne badania nad perspektywą roz­woju społeczno-ekonomicznego i politycznego byłych obszarów kolonialnych, zaliczonych w okresie zimnej wojny do obszaru Trzeciego Świata. Badania te oparte były na metodologii funkcjonalnej i ewolucjonistycznej.

9. Rewolucja i reforma jako typy zmiany społecznej i politycznej.

Rewolucja jest to nagła i bezprawna zmiana ustroju państwa lub jedynie grupy rządzącej, niosąca za sobą szereg modyfikacji o charakterze prawno-instytucjonalnym. Należy jeszcze - naszym zdaniem - wskazać na nie gwałtowne zmiany polityczne, które nie są wprawdzie rewolucjami, ale ze względu na swój (charakter mają niektóre cechy upodobniające je do rewolucji: przewrót polityczny oraz rewoltę.

Przewrót polityczny to gwałtowna zmiana polityczna, która zachodzi w formie zamachu stanu lub puczu; zamach stanu jest dziełem ludzi z aparatu władzy lub samych panujących; pucz jest dziełem politycznych outsiderów (czyli mających duże ambicje polityczne osób stojących dotąd z dala od władzy).

Cechą charakterystyczną przewrotu jest jeszcze to, że może go przygotować także konspiracja cywilna, a jego zasięg może być niewielki, kameralny, bez uruchamiania wojska i policji, bez wprowadzania mas na ulice. Rewolta zaś cechuje się z reguły brakiem realnego projektu rewolucyjnego. Występuje zazwyczaj w obronie istniejącego porządku zagrożonego przez samowolę władzy lub jej poszczególnych eksponentów itp. Cechuje się żywiołowością i brakiem zorganizowania Może przybierać charakter epidemiczny i ograniczać się do walki o cele bliskie, lokalne.

FUNKCJE I RODZAJE REWOLUCJI.

• Rodzaje rewolucji

W typologii rewolucji używa się następujących kryteriów:

• znaczenia historycznego

• celu rewolucji

• charakteru sił dokonujących rewolucji

• paradygmatu charakteryzującego dany typ

• klasowego

Typy rewolucji:

• personalne, polegające na gwałtownym obaleniu panującego

• konstytucyjne, w wyniku których gwałtownie usunięto istniejące konstytucje (np. rewolucja lipcowa 1830 roku we Francji oraz większość rewolucji 1848 roku)

• socjalne, polegające na gwałtownym obaleniu podstaw prawnych, na których opiera się życie społeczne (np. rewolucja amerykańska)

• religijne (np. rewolucja angielska z okresu Cromwella)

• gospodarcze, będące wynikiem zmierzchu feudalizmu i wzrostu znaczenia miast i ich mieszkańców (np. Wielka Rewolucja Francuska i rewolucje rosyjskie z 1917 roku)

Sytuacja rewolucyjna jest przejawem kryzysu społecznego i politycznego, kiedy to wzrost ucisku, nędza, poczucie beznadziejności zaczynają iść w parze ze wzmożonym zainteresowaniem mas polityką.

Nie każda jednak sytuacja rewolucyjna przeradza się w rewolucję. Do tego potrzebne są jeszcze warunki subiektywne (tzw. świadomość rewolucyjna), będące detonatorem rewolucji oraz brak przeszkód, w rodzaju rozładowania napięcia rewolucyjnego realnymi ustępstwami (reformami) starego reżimu. Sytuacja rewolucyjna przeradza się w rewolucję, gdy do zmian subiektywnych dołącza się obiektywne, które przejawiają się w zdolności rewolucjonistów do działań świadomych. Na znaczne zaostrzenie się nastrojów rewolucyjnych wpływają naszym zdaniem cztery podstawowe czynniki:

• słabość państwa i jego organów

• konflikty pośród elit politycznych

• gwałtowny wzrost zaludnienia

• błędna interwencja międzynarodowa

11. Pojecie racjonalności indywidualnej i społecznej.

Racjonalność polega na świadomym i celowym podjęciu pewnych czynności, które powinny przynieść zaplanowane korzyści, oraz irracjonalne - będące dziełem podmiotu mającego ograniczoną bądź fałszywą wiedzę o wa­runkach działania, nietrafnie definiującego swoje interesy i w związku z tym niezdolnego do podjęcia decyzji adekwatnych względem obiektywnej sytuacji. przy jednoczesnym udziale silnych emocji, stereotypów, mitów itd. W politologii występują dwie koncepcje definiowania politycznej racjonalności. W normatywnej teorii racjo­nalności chodzi o określenie "najlepszych form porządku politycznego i wa­runków ich urzeczywistnienia". Działanie spełnia wymóg racjonalności tylko wtedy, gdy współprzyczynia się do przekształceń zgodnych z obowiązującymi w społeczeństwie (grupie, organizacji) systemami wartości. Druga koncepcja związana jest z teorią racjonalnego aktora, wedle której "jednostka nie kie­ruje się w postępowaniu nakazem czynienia dobra moralnego, ale korzystając z wolności kieruje się w działaniach politycznych własnym interesem oraz indywidualną interpretacją moralności. Racjonalnie działa ten, kto potrafi lepiej zrealizować swoje indywidualne cele odpowiadające jego interesom, kosztem innych".

Pietraś definiuje trzy rodzaje racjonalności: a) ko­operacyjną - podmiot pragnie "maksymalizacji wspólnej wygranej"; b) indy­widualistyczną - podmiot egoistycznie dąży do jak największej wygranej, c) rywalizacyjną - występuje tutaj dążenie do "maksymalizacji przewagi jed­nego gracza nad drugim, choćby uzyskanie tego celu miało doprowadzić do obniżenia wyniku tego gracza lub do obniżenia wspólnego wyniku".

Indywidualne kryterium, gdzie podmiotem działania jest jednostka odgrywająca formalną bądź nieformalną rolę polityczną, oraz zbiorowe - których sprawcą jest formalna bądź nie formalna grupa ludzi.

Kontekst społeczny, w którym system społeczny rozumiany jest jako "interakcje pomiędzy indywidualnymi aktorami i grupami"; i wreszcie kontekst kulturowy, którego istotą jest "zespół norm, modeli, wartości, ideologii i wiedzy", w swojej koncepcji pola polityki wskazano na wzajemne warunkowanie się polityki (zjawisk i procesów politycznych) oraz jej otoczenia. Otoczenie to złożone jest z czterech elementów, uporządkowanych wedle znaczenia czy też siły wpływu na sferę polityki. Chodzi mianowicie o na­stępujące sfery danego społeczeństwa: bazę ekonomiczną, struktury społecz­ne, wartości ideologiczne i świadomość społeczną. Pole polityki ilustruje makrospołeczne otoczenie działania politycznego oraz jego czynniki sprawcze i celowościowo-rezultatywne. Jednocześnie wskazuje ono na kierunki przyczynowo-skutkowego przeplatania się różnych elementów otoczenia działania politycznego. Kryterium społeczne odnosi się do specy­ficznych zbiorów potrzeb i interesów społeczeństwa jako całości oraz jego seg­mentów. Decyzje i działania są racjonalne, jeśli korzystnie wpłynęły na realiza­cję jakiegoś zbioru potrzeb i interesów (np. ogólnospołecznych, grupowych. organizacyjnych, regionalnych czy lokalnych), a tym samym nie zrodziły nie­zaplanowanych przesłanek i zjawisk osłabienia, erozji i likwidacji danego systemu politycznego, organizacji czy ośrodka decyzyjnego. Uwaga ta obejmuje zatem przypadki intencjonalnego dążenia do destrukcji jakiegoś systemu, jeśli służyłoby to interesom danego podmiotu. W przypadku kryterium aksjo­logicznego warunkiem racjonalności jest respektowanie obowiązującego w spo­łeczeństwie (grupie, organizacji) systemu wartości etycznych, religijnych, praw­nych, politycznych itp., przez których pryzmat oceniane jest działanie polityczne (jego elementy).

12.Model racjonalnej jednostki w świetle teorii racjonalnego wyboru.

„Teoria racjonalnego wyboru" jest to jeden z tych nurtów badawczych w politologii, który

stara się wnosić perspektywę pozytywizmu naukowego do dyscypliny wiedzy z wielkim trudem poddającej się rygorom ścisłości, istotą tej koncepcji jest kategoraia racjonalności indywidualistycznej rozumianej jako dążenie jednostki do maksymalizacji własnych korzyści poprzez wybieranie takich strategii, które zapewnią najbardziej skuteczne osiągnięcie zamierzonych celów. Przyjmuje się nor­matywne założenie, że aktorzy polityczni potrafią zdefiniować swoje interesy, formułować cele i dobierać najbardziej skuteczne środki ich urzeczywistnienia. Zakłada się, iż każda jednostka posiada zdolność do racjonalnej oceny sytuacji oraz zasoby, niezbędne do wyboru najlepszego sposobu działania, niezależnie od stopnia złożoności problemu, przed jakim staje.

Idea racjonalnego zachowania oznacza akceptację tezy, że jednostki angażują się w działania przysparzające im korzyści. Jednostka znajdująca się w określonej sytuacji może podjąć alternatyw­ne działania, prowadzące do niejednakowych korzyści. Ponadto poszczególne opcje wymagają poniesienia różnych kosztów. Jednostka postępuje zatem w taki sposób, aby maksymalnie zwiększyć różnicę pomiędzy spodziewanymi korzy­ściami a nakładami.

Teoria racjonalnego wyboru przyjmuje zatem model jednostki odpowiada­jący modelowi „homo oeconomicus" w neoklasycznej ekonomii. Nie jest to model empiryczny, lecz konstrukcja abstrakcyjna, wykreowana za pomocą metody dedukcyjnej. Dedukcyjne prawo egoistycznej racjonalności pozwala na obserwo­wanie rzeczywistych zachowań ludzi na rynku ekonomicznym i politycznym przez pryzmat modelu. Drugim istotnym założeniem tej koncepcji jest metodologiczny indywidualizm. W centrum analizy stoi jednostka traktowana ja­ko autonomiczny aktor polityczny dokonujący racjonalnych wyborów.

Teoria racjonalnego wyboru oferuje niezwykle prosty schemat wyjaśniania działań aktorów społecznych. Wyjaśnianie według teo­rii racjonalnego wyboru opiera się na założeniu, iż aktor, kiedy zastanawia się, jakie działanie podjąć w sytuacji istnienia kilku możliwości wybierze za­wsze takie działanie, które najlepiej zaspokoi jego interesy.

Teoria racjonalnego wyboru stanowi przede wszystkim teorię działania przewidującą, że aktorzy, stojąc w obliczu wy­boru spośród kilku możliwych wariantów, zdecydują się na działanie najlepsze z punktu widzenia ich interesów

Według W. Rike­ra i P. Ordeshooka, pojęcie racjonalności odgrywa fundamentalną rolę w nauce społecznej. Należy ono do instrumentów, dzięki którym można formułować gene­ralizacje. W porównaniu z metodami indukcyjnymi jego zaletą jest prostota zało­żeń oraz wysoka zdolność wyjaśniania zachowań aktorów społecznych. Wg Harsanyi: „Pojęcie racjonalnego zachowania stanowi bardzo często potężną regułę wyjaśniającą, ponieważ potrafi uzasadnić dużą ilość empirycznych faktów dotyczących zachowań ludzkich w terminach niewielu prostych założeń dotyczących celów, które ludzie pragną osiągnąć.

Czołowi przedstawiciele teorii "racjonalnego wyboru" proponują aby przy pomocy utylitarnie rozumianej kategorii "racjonalnego wyboru", wyjaśniać działania stricte politycz­ne, typowe dla systemu demokracji parlamentarnej, takie jak: zachowania wybor­cze, głosowanie w organach przedstawicielskich, tworzenie koalicji gabineto­wych, partycypacja w grupach nacisku, tworzenie i reformowanie instytucji poli­tycznych, mechanizmy podejmowania decyzji państwowych. itp. We wszystkich tych przypadkach zastosowanie modelu racjonalności ekonomicznej przynosi wielce interesujące rezultaty, ale z drugiej strony uświadamia słabości modelu „racjonalnego aktora" jako narzędzia wyjaśniania zjawisk empirycznych w świe­cie realnej polityki.

13. Analiza pojęć altruizm i egoizm w świetle teorii racjonalnego wyboru.

Zgodnie z główną tezą teorii racjonalnego wyboru działanie kolektywne dla realizacji dobra społecznego posiada niewielkie szanse na sukces, ponieważ zmierzając do urzeczywistnienia własnych interesów, ludzie przejawiają skłonność do unikania współpracy, jeżeli nie przynosi im ona bezpo­średnich i wymiernych korzyści. Dla lepszego zilustrowania tej tezy teoria racjo­nalnego wyboru sięga do znanego z teorii gier "dylematu więźnia". Jak wiadomo, owa gra przedstawia interakcję racjonalnych działań dwóch graczy. którzy mając możliwość wyboru działania kooperatywnego, wybierają działania konfliktowe przez co obaj uzyskują wynik gry gorszy od możliwego uzyskania w warun­kach podjęcia współpracy. Dzieje się tak dlatego, ponieważ każdy z graczy kieru­je się racjonalnością egoistyczną, która okazuje się w tym przypadku racjonalno­ścią pozorną Gra "dylemat więźnia" uczy, że logika racjonalności egoistycznej nie zawsze podpowiada optymalne decyzje. Może się bowiem okazać, że osob­nik, której dąży do wygrania maksimum korzyści własnych kosztem innych, mo­że uzyskać rezultat gorszy od optymalnego i narazić się na przegraną.

Przejawem działania dylematu więźnia w życiu społecznym Jest przerzuca­nie na innych obowiązków wymaganych poświęcenia wolnego czasu i innych zasobów na działania na rzecz tzw. dóbr publicznych, czyli dóbr nie podlegają­cych bezpośredniej wycenie rynkowej, z których każdy może bezpłatnie korzy­stać niezależnie od własnego udziału w ich wytworzeniu.

14. Analiza suwerenności jako pojęcia w teorii państwa

- dosł. zwierzchnictwo. 1. Atrybut władzy państwowej odróżniający ją od innych systemów władzy publicznej i nie-publicznej. Pojęcie s. w tym rozumieniu spopularyzował J. Bodin który definiował ją jako "absolutną i nieustającą władzę rzeczypospolitej". W klasycznym ujęciu jest to władza nieograniczona, ciągła, niezbywalna, bezwarunkowa i nie-za­leżna, której treść wyraża się w uprawnieniu do stanowienia prawomocnych rozkazów. S. władzy państwowej przejawia się na dwóch poziomach: zewnętrznym, oznaczającym jej niezależność od władzy innych państw, oraz wewnętrznym, wyrażającym jej zwierzchnią, uprzywilejo­waną pozycję wobec wszystkich podmiotów politycznych działających w państwie. W obu tych wymiarach nad władzą suwerenną nie ma już nikogo, kto mógłby ją ograniczyć. Idea s. była związana z procesem kształtowania się państwa narodowego. Wyrażała dążenie do wyzwolenia się z zależności od innych centrów władzy politycznej, a także aprobatę dla silnego organizmu państwowego w postaci --> monarchii absolutnej. Współcześnie straciła swój pierwotny sens. Można spotkać się z poglą­dem, że w wyniku wzrastającej globalizacji problemów społecznych oraz między­narodowego podziału pracy pojęcie s. przestaje być użytecznym narzędziem opisu rzeczywistości. Jednym z przejawów tego sposobu myślenia były wysunięte po II wojnie światowej koncepcje integracji europejskiej. 2. Władza określonego zbiorowego lub indywidualnego podmiotu polityki wewnątrz określonego terytorium państwa. Pierwsi teoretycy suwerenności przyznawali prawo rozkazodawstwa monarsze. Krytyka monarchii absolutnej doprowadziła do powstania teorii suwerenności narodu, który traktowano jako konkretną zbiorowość obywateli lub jako abstrakcyjny i niezdolny do rzeczywistego działania politycznego byt idealny. Wiek XIX to wyraźna przewaga drugiej koncepcji, która opierała się na przyznaniu praw wyborczych szerszym grupom obywateli, rezerwując prawo rządzenia dla wybrańców. Wiek XX przynosi upowszechnienie praw wyborczych i masowe ruchy polityczne zdolne do przejęcia władzy w ramach mechanizmów demokracji. Od tego momentu uznaje się, że urzeczywistnianie s. władzy narodu obejmuje możność podejmowania decyzji w drodze referendum, możność wyłaniania przedstawicieli i prawo do egzekwowania ich odpowie­dzialności politycznej w razie niezgodności ich decyzji z oczekiwaniami wyborczymi. Tak rozumiana s. utożsamiana jest z ludowładztwem i stanowi dla niektórych autorów istotę demokracji w sensie normatywnym. 3. Jedna z podstawowych i najważniejszych zasad prawa międzynarodowego, powszechnie akceptowana przez państwa, naukę prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych. Jest niezbywalnym atrybutem państwowości i podstawowym kryterium odróżniającym państwo od innych uczestników stosunków międzynarodowych. Tak rozumiana s. zakłada domniemanie, iż władza państwowa jest władzą najwyższą, której obce są jakiekolwiek ograniczenia.

15Analiza pojęcia legitymizacji w kontekście teorii państwa

Legitymizacja - dosłownie upoważnienie do działania.

1. Atrybut władzy politycznej wyrażający uprawnienie rządzących do podejmowania wiążących decyzji - przy równoczesnej aprobacie rządzonych.

Legitymizacja wynika z akceptacji sposobu przejawiania się nadrzędności i podporządkowania w sferze polityki oraz lub z uznania autorytetu politycznego rządzących.

Najogólniej, legitymowana to taka, która opiera się na czynnym, dobrowolnym przyzwoleniu rządzących, a więc wyklucza przemoc i strach jako dominujące źródło podporządkowania. W tym znaczeniu legitymizacja bywa też określana jako legitymacja lub prawomocność władzy. Pojęcie legitymizacji zostało rozpowszechnione przez Maxa Webera, który skoncentrował się na źródłach społecznej aprobaty dla rządzących. M. Weber wyróżnił:

-Legitymizację legalną - opierającą się na przeświadczeniu, że posłuszeństwo wynika z faktu istnienia prawa stanowionego i przestrzegania go przez reprezentantów władzy,

-Legitymizację tradycyjną - wynikającą z uznania „świętości istniejących od dawna porządków i potęgi panujących” i opiera się na mocy zwyczaju,

-Legitymizację charyzmatyczną - wypływającą z „uczciwego oddania osobie władzy oraz uznania dla jego niezwykłych talentów” akcentującą emocjonalny stosunek do osoby przywódcy.

Zdaniem M. Webera poszczególne źródła legitymizacji które zostały utożsamione z przekonaniami społecznymi, kształtowanymi między innymi przez ideologię, mogą się wzajemnie uzupełniać.

Typologia M. Webera, choć szeroko rozpowszechniona w politologii spotkała się z krytyką i doczekała się ujęć alternatywnych. Wymienić należy tu przede wszystkim koncepcję D. Eastona, który zaakceptował fakt że aprobata dla władzy może być nierównomiernie rozłożona na różne elementy życia politycznego. Wyróżnił on trzy wymiary legitymizacji:

-Ideologiczny - opierający się na uznaniu wartości i zasad leżących u podłoża systemu politycznego,

-Strukturalny - wynikający z akceptacji dla norm proceduralnych składających się na reżim polityczny,

-Personalny - wyrażający szacunek dla konkretnych osób sprawujących funkcje publiczne.

Każdy z wymienionych wymiarów legitymizacji (a nie tylko ideologia jak u M. Webera) może stanowić źródło poparcia dla systemu politycznego. Zdaniem D. Eastona poziom legitymizacji w poszczególnych wymiarach nie musi pokrywać się ze sobą, bowiem akceptacji wartości politycznych może towarzyszyć dezakceptacja rozwiązań proceduralnych, a tym bardziej brak uznania czy niechęć dla polityków. Oczywiście spójność legitymizacji na wszystkich poziomach zwiększa rozmiar poparcia niezbędnego dla przetrwania systemu.

Połączeniem normatywnej koncepcji M. Webera i empirycznej teorii D. Eastona jest propozycja D. Beethama. Uznaje on, że legitymizacja władzy dokonuje się jednocześnie na trzech poziomach. Pierwszy z nich stanowią reguły nabycia i sprawowania władzy. Drugim są przekonania rządzących i rządzonych co do funkcjonowania systemu politycznego. Poziom trzeci to czynne przyzwolenie rządzących wyróżniające się w konkretnych zachowaniach politycznych (np. Poprzez udział w wyborach i referendach, formułowanie publicznych deklaracji poparcia itp.).

O pełnej legitymizacji (stanowiącej typ idealny) można mówić wówczas gdy zachodzi spójność między treścią reguł gry politycznej, ich pozytywną oceną oraz wyrastającymi z niej prosystemowymi zachowaniami politycznymi, wyrażającymi wolę zachowania systemu w zasadniczo niezmienionym kształcie.

Proces uzyskiwania aprobaty rządzących dla reguł nabycia i sprawowania władzy oraz dla instytucji i osób ją sprawujących. Aprobata rządzących nie ma charakteru trwałego i może ulegać znacznym wahaniom, groźnym niekiedy dla istnienia konkretnego systemu politycznego. Kwestią najistotniejszą jest budowanie i utrwalanie masowej akceptacji dla zasad zdobywania władzy. Jest to jedna z zasad wyróżników systemów demokratycznych, w których władza nie może być zawłaszczona, a jedynie „nabyta” w drodze rywalizacyjnych wyborów. Legitymizacja na poziomie personalnym ulega w ten sposób cyklicznemu odnawianiu. W systemach nie demokratycznych rolę czynnika legitymującego reguły nabywania władzy pełni ideologia, odwołująca się zarówno do wartości, jak i do interesów grupowych, które uzasadniają odrzucenie rywalizacji politycznej jako takiej i nie wymagają tym samym potwierdzania w wolnych wyborach. Konsekwencją odrzucenia rywalizacyjnych wyborów jest zjawisko wymuszonej generalizacji poparcia, polegające na niemożności wyróżnienia dezaprobaty dla konkretnej grupy rządzącej bez równoczesnego zakwestionowania ideologii i odrzucenia podstawowych reguły politycznej. Rządzeni stają wówczas przed alternatywą pełnego legitymizowania lub pełnej delegitymizacji władzy.

Natomiast za równo w demokracjach, jak i systemach niedemokratycznych podobną rolę w legitymizacji władzy spełnia proces socjalizacji politycznej, kształtujący przekonania i oceny polityczne oraz gotowość do uczestnictwa w działaniach zwiększających poparcie dla systemu.

16.Analiza pojęcia państwa prawnego.

Koncepcja "państwa prawa" ukształtowała się w niemieckiej myśli ustrojowej pierwszej połowy XIX stulecia, jakkolwiek jej idei przewodnich dopatrywać się należy jeszcze w koncepcjach demokracji antycznej.

Koncepcja ta zakłada związanie państwa i jego organów przepisami stanowionego prawa, prymat norm prawnych nad regułami działania celowego oraz samoograniczenie władzy państwowej i jej działań granicami gestii pań­stwa i kompetencji jego organów.

Aspekt formalny tej koncepcji nasadza się na związaniu państwa i jego or­ganów w działaniu wobec obywateli i mieszkańców państwa normami i zasadami prawa. Każde działanie organu państwowego wobec jednostek i podmiotów praw­nych niepaństwowych winno znajdować oparcie w obowiązujących przepisach prawa, mieć podstawę prawną (umocowanie w prawie).

Stosunki pomiędzy państwem i jego instytucjami a obywatelami (niepaństwo­wymi podmiotami prawnymi) winny być poddane pewnym regułom wyzna­czającym ich treść i zasady kształtowania.

Pierwszą z tych reguł jest zagwarantowanie obywatelom (podmiotom praw­nym) pewności prawa stanowionego przez organy państwowe. Oznacza to, że państwo nie powinno zaskakiwać obywateli nagłymi i niespodziewanymi zmiana­mi stanowionego przez siebie prawa, powodując niepewność sytuacji prawnej oby­wateli czy też innych podmiotów prawnych. Z regułą tą koresponduje i zarazem warunkuje jej urzeczywistnienie zasada niedziałania prawa wstecz. Odnosi się ona - w szczególności - do przepisów prawa mieszczących normy o charakterze restryktywnym, ograniczającym. Chodzi o to, by przepisy kreowane po podjęciu określonych działań czy też po wystąpieniu stanowiących kontekst tychże działań stanów faktycznych nie pozbawiały ich następstw prawnych, koja­rzonych z konkretnymi działaniami w momencie ich podejmowania.

Drugą ważną regułą państwa prawnego jest adekwatność ingerencji prawnej w życie społeczne, w tym zwłaszcza - w sferę wolności obywateli. Ingerencja ta winna być w każdym przypadku uwarunkowana względami na ochronę interesów państwa lub ważnych wartości akceptowanych społecznie (zdrowia. bezpieczeń­stwa, pokoju społecznego, moralności publicznej, środowiska naturalnego, zasad współżycia społecznego, prawnie chronionych dóbr osobistych innych osób, de­mokratycznych reguł funkcjonowania systemu politycznego). Zakres i głębia inge­rencji prawnej winna pozostawać w proporcji do potrzeb gwarantowania uznanej za nadrzędną wartości. Tym samym nie powinna to być ingerencja nadmierna, krępująca swobodę jednostki.

20. KONCEPCJA I TYPOLOGIA KULTURY POLITYCZNEJ.

Kultura polityczna to odnosząca się do polityki warstwa kultury rozumnej jako ogół materialnych i niematerialnych wytworów społeczeństwa, zdo1nych rozprzestrzenia się i w czasie. Elementami kultury są wytwory materialne, wzorce postępowania, hierarchia wartości, oraz instytucje społeczne. Podstawowymi składnikami kultury politycznej są symbole polityczne oparte na określonym katalogu wartości politycznych oraz postawy politycznej. Materialnym wzorcem kultury politycznej instytucje polityczne.

W literaturze politologicznej można wyróżnić dwa podejścia do problematyki kultury politycznej. Pierwsze w podejściu analityczno-opisowym jest -ona traktowana jako wyraz i poziom zaangażowania politycznego, funkcjonalny bądź dysfunkcjonalny dla systemu politycznego. Czyli "ogół wzorców indywidualnych postaw i orientacji wobec polityki, występujących wśród członków systemu politycznego". W tak rozumianym określeniu kultury politycznej mieszczą się trzy komponenty.

-poznawczy wyróżniający poziom zainteresowania polityką,

-oceny obejmujący wartościowe sądy na temat polityki,

- Efektywny oznaczający negatywne i pozytywne emocje wobec podmiotów polityki i ich działań.

W drugim podejściu- normatywnym, rozpowszechnionym zwłaszcza w politologii europejskiej; akcentuje się znaczenie wartości i idei politycznych jako niezbędnego spoiwa każdego, a szczególnie demokratycznego systemu poli­tycznego. A więc kultura polityczna są to ,,zasady politycznego samostanowienia oraz aktywnej współpracy politycznej" , wyrastające z potrzeby demokracji.

Kulturę polityczną tworzą wartości i cele polityczne, do których winien dążyć system polityczny, podstawowe meto­dy i reguły działań politycznych oraz instytucje polityczne. Kultura polityczna jest "zwartym systemem wierzeń, idei i teo­rii" odnoszących się do sfery polityki. Tak rozumiana kultura polityczna spełnia funkcje integracyjną i legitymizacyjną. Kultura polityczna tworzy subiektywny wymiar polityki. Jest elementem otoczenia systemu politycznego, połączonym z nim relacją sprzężenia zwrotnego. Stanowi czynnik integrujący wspólnotę polityczną.

Rodzaie kultury politycznej

G. Almond i 1. Verba sformułowali opisy trzech typów kultury politycznej, które miały stać się podstawą do klasyfikacji określonych struktur społecznych.

-Zaściankowa kultura polityczna charakteryzuje się całkowitym indyferentyzmem politycznym. Cechuje ona na przy­kład społeczności afrykańskie(plemiona).

Indyferentyzm to obojętność jako postawa wobec istotnych zagadnień społecznych, moralnych, politycznych; także brak zainteresowania czymś, obojętność w stosunku do czegoś.

-Poddańcza kultura polityczna ukazuje nam, że poszczególne osoby mają świadomość istnienia władz centralnych, dostrzegają związek między decyzjami władz a własnym losem, ale z różnych względów (wiedza, typ i forma państwa) nie wykazują aktywności postaw wobec władzy politycznej.

-Uczestnicząca kultura polityczna dotyczy społeczeństw, w których obywatele dążą do uzyskania pełnej władzy o mechamizmach życia politycznego, mają określony stosunek do podmiotów politycznych a przede wszystkim wykazują duży stopień aktywności tak na szczeblu lokalnym jak i centralnym.

Omówione typy kultury politycznej mają charakter modelowy i praktycznie w czystej formie nie występują. Na ogół mamy do czynienia z modelami mieszanym.

21. Elementy demokratycznej kultury politycznej

Kultura polityczna jest zbiorem postaw, wartości i wzorów zachowań uczestników życia politycznego.

Reguluje ona wzajemne stosunki władzy i obywateli. Warunkuje zatem styl działalności podmiotów politycznych.

Do kultury politycznej najczęściej zalicza się następujące elementy:

-poznawcze, obejmujące zainteresowanie polityką i wiedzę;

- emocjonalne, wyrażające się w sposobie odnoszenia i oceniania zjawisk politycznych;

- wartościujące, przejawiające się w przypisywaniu znaczenia i nadawaniu właściwej rangi poszczególnym sferom polityki;

- normatywne, zawierające normy dotyczące działań politycznych, zwłasz­cza regulujące stosunki między podmiotami polityki;

- wzory określające modele i standardy uprawianej polityki;

- cele, które powinna realizować polityka;

- motywy uczestnictwa w polityce.

Specyficznym składnikiem kultury politycznej jest potoczne rozumienie polityki. Zawiera ono sporo mitów i fałszywych wyobrażeń o tej sferze życia społecznego. Polityka kojarzy się przeciętnemu człowiekowi z ograniczeniami, siłą, przymusem, manipulacją, nieuczciwą grą. Rozwój kultury politycznej oznacza eliminację tych negatywnych skojarzeń i racjonalne odnoszenie się do polityki.

Nauka o polityce wyróżnia dwa typy kultury politycznej: tradycyjny i pragmatyczny. Tradycyjna kultura polityczna opiera się na zasadach regu­lujących w sposób całościowy i sztywny życie polityczne społeczeństwa. Występuje w państwach totalitarnych. Pragmatyczna kultura polityczna charakteryzuje się praktycznym, elastycznym podejściem do polityki. Tego typu kulturę polityczną reprezentują wyspecjalizowane instytucje i grupy zajmujące się polityką (partie polityczne, grupy interesu, eksperci polityczni, intelektualiści).

22. analiza pojęcia globalizacja

- termin stosowany na określenie zjawiska głębokich zmian, które dokonują się w systemie międzynarodowym, w jego strukturze i funkcjach. G., jak każde nowe zjawisko, budzi kontrowersje co do istoty (co to jest?) skutków (destruktywne czy przeobrażające cywilizację i system międzynarodowy) oraz metod badania i objaśniania jego funkcjonowania w systemie międzynarodowym. W większości pozycji literatury dotyczącej g. spotyka się negatywne definicje tego zjawiska. Definiowanie negatywne lub przez opis cech podstawowych g. jest, jak należy sądzić, następstwem złożoności problematyki i jej wielowariantowości. Dlatego też zajmujący się nią wskazują albo na konieczność zakreślenia pola problematyki globalnej, albo istotnych cech zjawisk i procesów globalnych. G. może być postrzegana jako zespół sprzężeń między ładami: ekonomicznym, prawnym, technicznym, moralnym, naukowym i artystycznym, których celem jest dążenie do ujednolicenia podstaw życia społeczno-ekonomicznego i politycznego świata. G. oznacza także sytuację łączenia się przestrzennego państw, która jest "wymuszoną koniecznością" G. oznacza również przesunięcie procesu integracji stopień wyżej, ponad i poza zwykłą współzależność". Jej następstwem staje się stapianie gospodarek narodowych w jedną funkcjonalną całość. Przykładem definicji typu negatywnego jest definicja, że: 1) globalizacja nie oznacza tendencji do niszczenia lub zakwestionowania sensu struktur państwa lub do zjednoczenia państw pod jakąś jedną władzą; globalizacja to postępujący i wymuszony trend we wzajemnych stosunkach międzynarodowych; 2) globalizacja to niejeden problem, to raczej wiele wspólnych problemów o światowej skali i wiele możliwości ich rozwiązywania globalnie i lokalnie; 3) globalizacja nie jest linearnym lub nieprzerwanym procesem; jest wiele zjawisk wzmacniających globalizację, ale są też jednoczesne i rów­noległe trendy oraz procesy wzmacniające fragmentaryzację i regionalizację; 4) globalizacja nie jest jednowymiarowym i jednopoziomowym procesem; przejawia się na wielu płaszczyznach i daje o sobie znać zarówno na poziomie państwa, jak i sub­systemów systemu światowego i systemu światowego; 5) globalizacja nie jest także nowym fenomenem; towarzyszy bowiem ludzkości od dawna, obecnie jedynie nabrała większej dynamiki i zasięgu. Można przyjąć, że globalizacja, czyli tworzenie wielu różnorodnych powiązań w skali światowej, ma historię tak długą i bogatą, jak historia stosunków międzynarodowych. Globalizacja jest wprawdzie procesem, który zaznaczył się szczególnie mocno w połowie xx: w., ale jego początków należy doszukiwać się bądź to w okresie pierwszych odkryć geograficznych w końcu XV w. lub w rewolucji prze­mysłowej końca XVII w. Przyjmuje się, że powiązania o charakterze gospodarczym są stosunkowo najtrwalszą i historycznie najstarszą formą powiązań. Wielu badaczy początków procesów globalizacji doszukuje się jednak w czternastowiecznej rewolucji informacyjnej. Dla innych globalizacja symbolizuje "zdezorganizowany" kapitalizm lub erę postmodernistyczną, przejście od "modernity" do "społeczeństwa mię­dzynarodowego" lub "społeczności międzynarodowej". Niezależnie wszakże od różnic w poglądach na temat genezy g. nie ulega wątpliwości, iż współcześnie zjawisko to jest silnie związane z technologicznymi, cywilizacyjnymi, kulturowymi i politycznymi wyzwaniami drugiej połowy xx: w.

24. Globalizacja jako teoria zmiany politycznej i społecznej.

W dekadzie lat dziewięćdziesiątych jednym z najczęściej dyskutowanych i zarazem najbardziej kontrowersyjnych problemów w naukach społecznych by­ła globalizacja. Konflikt między Wschodem i Zachodem wyznaczał linie identyfikacji politycznej i ład instytucjonalny na świecie. Po 1989 r. ten porządek się rozpadł, ale nie oznaczało to powrotu do sta­nu sprzed 1917 ani 1945 r. W tym czasie działały bowiem siły ekonomiczne, spo­łeczne i kulturowe niszczące środowisko, które kiedyś zrodziło państwa narodo­we. W świecie bipolarnym działanie tych sił nie mogło się w pełni ujawnić, dla­ tego doszły one do głosu dopiero po jego rozpadzie.

Zdaniem Giddensa globalizacja sprawia, że państwo stało się nawet ważniejsze niż dawniej, ponieważ po rozpadzie imperium sowiec­kiego zniknęły inne, alternatywne wobec państwa, formy organizacji politycznej. Podobnie jak państwo, nie traci na znaczeniu władza polityczna. Państwa naro­dowe podlegają jednak procesom zmian pod wpływem procesów globalizacyj­nych i zmuszone są do rewidowania swej tożsamości.

Globalizacja uważana jest za wpływowy czynnik zmian stosunków politycz­nych wewnątrz państw. Lista zmian politycznych, jakie jej się przypisuje, jest dłu­ga: upadek socjalizmu jako ideologii i systemu społeczno-politycznego, kryzys państwa dobrobytu, ewolucja struktur państwowych, ożywienie nacjonalizmów, identyfikacji regionalnych i lokalnych, erozja demokracji, osłabienie znaczenia partii politycznych, ewolucja programów partii lewicowych w krajach zacho­dnich (USA, Wielka Brytania, RFN, Belgia), powstanie nowych form komunika­cji politycznej itp. Trudno jednak wskazać jeden, dominujący kierunek tych zmian. Zmiany pod wpływem globalizacji są dalekie od uniwersalizmu i jedno­stronności, przebiegają wielokierunkowo i rodzą różne skutki w różnych krajach i kulturach. Do bardziej zaawansowanych pod względem teoretycznym należą rozważania dotyczące zmian państwa, władzy i demokracji.

Wpływ globalizacji na teorię zmiany politycznej jest złożony, podobnie jak samo zjawisko (lub proces) globalizacji. Zdaniem niektórych globalizacja narzu­ca wszystkim krajom uniwersalistyczny kierunek zmian (westernizacja lub ame­rykanizacja). Zdaniem innych procesy globalizacyjne powodują zmiany wielokierunkowe, przyczyniając się raczej do zwiększania różnorodności społeczeństw niż do homogenizacji. Globalizacja jest "komple­ksowym zespołem częściowo sprzecznych sił, nie pojedynczą siłą ciągnącą w jednym kierunku". Giddens neguje pogląd, że globalizacja jest nową postacią westernizacji. Uważa, iż wywiera ona wpływ na wszystkie kraje, także na czoło­we państwa Zachodu, mimo że grają one w tym procesie główną rolę i nadają mu kierunek. W krajach demokratycznych globalizacja stymu­luje procesy ewolucji struktur państwowych, zmienia stosunki między państwem i społeczeństwem obywatelskim, stymuluje procesy integracji regionalnej.

Istnieje w zasadzie zgodność w literaturze, że globalizacja nakłada pewne ograniczenia na suwerenność i autonomię państw jako podmiotów władzy

poli­tycznej, jednak niekoniecznie dotyczy to wszystkich w jednakowym stopniu. W ostatnich dekadach państwa podlegały rosnącym wpływom organizacji ponad­narodowych, ograniczeniom płynącym z integracji regionalnej, uniwersalnym re­żimom praw człowieka itp.

Wedlug Helda "globalizacja polityczna oznacza zmia­ny w procesach władzy politycznej, autorytetu i form rządzenia, które przebiega­ją w przestrzeni i w czasie". Społeczestwa polityczne znajdują się w procesie transformacji. W centrum tych przekształceń leży narastanie ilości problemów politycznych, których nie można podzielić na sprawy wewnętrzne i zagraniczne. "Przestrzeń polityczna dla rozwoju efektywnego rządu i odpowie­dzialnej władzy politycznej przestała pokrywać się z granicami terytorialnymi".

Szeroko dyskutowany problem dotyczy relacji globalizmu i lokalizmu. Glo­balizacja tworzy makrostruktury ekonomiczne, standardy konsumpcji i kultury masowej, uniwersalne wzorce ideologiczne i polityczne, które zderzają się z kontekstami narodowymi i lokalnymi, tworząc dialektyczne układy przeci­wieństw. Stany napięć, jakie powstają na styku polityki lokalnej i globalnej, sta­nowią jeden z najważniejszych problemów w badaniach nad globalizacją. Proble­my te są dyskutowane w kontekście ogólniejszej debaty między modernizmem i postmodernizmem, która toczy się w naukach społecznych od dwóch dziesię­cioleci. Dla jednych globalizacja stanowi kontynuację modernizacji, dla innych sygnalizuje nadejście ery ponowoczesnej. Zdaniem niektórych obecna sytuacja przypomina epokę renesansu, która stanowiła długi okres tranzycji między

zmierzchem społeczeństw przed nowoczesnych a powstaniem społeczeństw no­woczesnych.

władza przejawia się w strukturach zarówno makro-, jak mikrospołecznych. Cechuje ją większa kompleksowość niż w przeszłości, z nowymi konfiguracjami globalnych, narodowych, regional­nych i lokalnych sil i stosunków władzy.

Innym żywo dyskutowanym zagadnieniem jest wpływ procesów globaliza­cyjnych na demokrację jako system władzy i teorię polityczną. Wielu badaczy jest zdania, że globalizacja kreuje nowe środowisko, które wymaga zrewidowania sposobu myślenia o demokracji. Inni twierdzą, że globalizacja przyczynia się do erozji demokracji. Są też tacy, którzy dostrzegają pozytywne aspekty wpływu procesów globalizacyjnych na przyszłość demokra­cji.

Źródeł zmian społeczno­-politycznych upatrywano w czynnikach wewnętrznych, w mechanizmach wbu­dowanych w strukturę społeczeństw. Nader rzadko analizowano interakcje mię­dzy czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Państwo było traktowane jako suwerenny podmiot, mający na celu obronę interesu narodowego. W naszych cza­sach, zdaniem Helda, teoria polityki musi wypracować nowe podejście w bada­niach nad demokracją. Musi ono uwzględnić nowe uwarunkowania, które poda­ją w wątpliwość działanie tradycyjnych zasad, na jakich opiera się teoria demo­kracji liberalnej (zgoda rządzonych, legitymacja wyborcza, reprezentacja, party­cypacja polityczna) i zmieniają znaczenie samego pojęcia "demokratyczne państwo narodowe".

25. Omów korzyści i zagrożenia jakie niesie globalizacja.

- problemy, które odnoszą się do całego systemu międzynarodowego. W zależności od aspektu mogą mieć charakter problemów ekonomicznych, ekologicznych, surowców­ energetycznych, problemów bezpieczeństwa itp. G.p. to takie, których nie można roz­wiązać w skali jednego państwa czy grup państw, dotyczą bowiem ludzkości, jej trwania i rozwoju. Na ich istnienie po raz pierwszy wskazał sekretarz generalny ONZ U Thant (tzw. raport U Thanta). Stwierdza się w nim, iż takie zjawiska, jak wyścig zbrojeń, eksplozja demograficzna w świecie czy zagrożenia dla środowiska naturalnego wymagają natychmiastowej, ogólnoświatowej inicjatywy i rozwiązań po to, aby ludzkość mogła przetrwać. Z tego też powodu uznaje się U Thanta za prekursora działań w kierunku globalnego podejścia do niektórych zagadnień i szukania rozwiązań w skali świata. Kwintesencją tego spojrzenia była polityka kolejnego sekretarza generalnego ONZ Boutrosa B. Ghaliego, który próbował odpowiedzieć na globalne wyzwania świata przełomu XX i XXI w. przez promocję filozofii globalnego partnerstwa dla rozwoju". G.p. wyróżniają się: a) zasięgiem oddziaływania; dotyczą bowiem całej ludzkości, mają charakter ponadnarodowy i ponadregionalny, b) skalą i wagą problemów; charakter krytycznych zagrożeń dla człowieka i jego środowiska naturalnego jest wyzwaniem dla ludzkości i szansą na przetrwanie, c) sposobem ich rozwiązywania; tylko przez ścisłą koordynację współpracy państw i całej społeczności międzynarodowej. Podział i specyfikacja problemów globalnych jest zagadnieniem bardzo złożonym. W decydującej mierze jest to zależne od przyjętych kryteriów-wyróżników. Pozwalają one identyfikować najważniejsze we współczesnym świecie g. p. Generalnie, można wyróżnić trzy typy: a) bariery wspólne dla wszystkich ogniw gospodarki światowej (np. wyczerpywanie się surowców naturalnych czy zanieczyszczanie środowiska naturalnego), b) zagrożenia o selektywnym charakterze występowania, wyma­gające oddziaływań w skali globalnej (np. zadłużenie międzynarodowe, kwestia głodu czy AIDS lub chorób epidemicznych, a także tzw. cywilizacyjnych), c) zagrożenia polityczno-militarne, takie jak -. bezpieczeństwo międzynarodowe, -. wojny, terro­ryzm itp. Zjawisko globalnych wyzwań i zagrożeń współczesnego świata zostało zanalizowane w Raportach Klubu Rzymskiego. G.p. są więc pewną całością zjawisk integralnie związanych z ludzkością, jej istnieniem i ewolucją. Ich obecność narzuca konieczność całościowego, a nie sektorowego postrzegania świata, jego problemów i sposobów ich rozwiązywania. Współcześnie zaznaczają się dwa główne podejścia do badania systemu globalnych zależności: model realizmu politycznego oraz model globalizmu, zwany także modelem komple­ksowej współzależności. Model realizmu koncentruje się na interesach i oczekiwa­niach poszczególnych państw oraz sposobach ich realizacji. Przypisuje on szczególne znaczenie walce o władzę w -. systemie międzynarodowym jako najpewniejszej formule skutecznego działania państwa. Model kompleksowej współzależności akcentuje znaczenie integracyjnej i kooperacyjnej formuły rozwiązywania problemów międzynarodowych. Typowe dla niego jest analizowanie systemu globalnego nie tylko przez pryzmat stosunków międzypaństwowych, ale także transnarodowych.

---